Мавзу: Диний экстремизмга қарши курашнинг маънавий- маърифий асослари ва усуллари

1.2. Diniy  ekstrеmizmga  qarshi  kurashning  xalqaro  ma’naviy-ma’rifiy 
asoslari 
 
  Diniy ekstremizga qarshi kurashda qo’llash mumkin bo’lgan manbalarga to’xtalib 
o’tamiz.  Vazifamiz    diniy    ekstremizmning    jamiyat    rivojiga    salbiy    ta’sirini,  
ularga  qarshi    kurashishning  zaruratga  aylanishi,  bu  borada  dunyo  tajribasi,  
erishilayotgan  yutuq’loar  va  kamchiliklarni,  kurashda  tayanish  mumkin  bo’lgan  
asosiy  manbalarni   tahlil  etishdir.  
Prezident    I.Karimov    jahon      siyosatchilari    orasida    birinchilardan    bo’lib 
jahon  ahli  e’tiborini  diniy  ekstrimizm  va  terrorizmga  qarshi  kurashning  xalqaro, 
siyosiy, huquqiy asoslarini yaratishga qaratdi. 
O’zbekiston  rahbari  1995  yilning  24  oktyabrida  BMT  ning  50-yilligi 
munosabati  bilan  Bosh  Assambleyaning  maxsus  tantanali  yig’ilishida,        1999 
yilning  18  noyabrida  Evropada  xavfsizlik  va  hamkorlik  tashkiloti  (EXHT)  ning 
Istanbul  Sammitida  so’zlagan  nutqlarida,  2000  yilning  8  sentyabrida  BMT  Bosh 
Assambleyasining  «Mingyillik  sammiti»da  so’zlagan  nutqlarida  diniy  ekstremizm 
va xalqaro terrorizmga qarshi birgalikda kurashishga da’vat etdi va qator prinsipial 
chora va tadbirlarni taklif qildi. 
Jumladan: «Xalqaro diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash markazini 
tashkil  etish  masalasini  keskin  qo’yish  maqsadga  muvofiq  deb  hisobladi.  Mazkur 
markazning    vazifasi  –  faqat  terrorizmning  o’zi  bilan  emas,  balki  uni  qo’llab-
quvvatlayotgan,  qurol-yarog’  va  mablag’    bilan  ta’minlayotgan,  joylarga 
jo’natayotgan  markazlarga  qarshi  kurashni  muvofiqlashtirishdan  iborat  bo’lishi 
darkor»,- deya uqtirdi O’zbekiston rahbari.
17
 
Dunyo davlatlari o’rtasidagi madaniy, ma’naviy, iqtisodiy, siyosiy aloqalarni 
kuchaytirish  o’rniga  insoniyat  zotiga  qiron  keltiradigan  giyohvand  moddalarning 
umumjahon bozorining noyob moliga aylantirish va shu yo’l bilan jahon xalqlarini 
tanazzulga keltirishdan dahshatliroq narsa yo’q. 
 Diniy  ekstremizm  va  terrorizm,  jumladan,  xalqaro  terrorizm  va  diniy 
ekstremizm  5-10  yillik  emas,  dunyo  siyosatdonlarining  aytishicha  butun XXI 
                                                 
17
 Karimov. I.A. Tinchlik uchun kurashmoq kerak. Т., «O’zbekiston» - 2001.-96 bet. 

---

36 
 
asr    mobaynida    davom    etishi    mumkin    ekan.    Bas,  shunday  ekan  unga  qarshi 
chora-tadbirlarni ham birgalikda ishlab chiqish kerak. 
    
 Barchamiz    bir    jon    bo’lib    terrorizm  va  ekstremizm  havfiga  qarshi  kurash 
olib  borishimiz,    «O’z  uyingni  o’zing  asra»  degan  shiorning  ma’nosini  keng  va 
chuqur  anglab  Vatanimizning  tinchligini,  xalqimiz    osoyishtaligini  ko’z 
qorachig’idek saqlashimiz zarur. 
         Bugun    dunyo    turli    qarashlar,  g’oyalar,  nuqtai-nazarlarning  tamomila 
yangicha  rivojlanish  pallasiga  kirib,  bu  unda  yashovchi  xalqlarning  turmush  tarzi, 
g’oya va mafkuralariga ham birdek katta ta’sir ko’rsatmoqda. Aslida, turli jamiyat 
a’zolari  munosabatlarining  o’zaro  integrasiyasi  sifatida  tanilgan  globallashuv 
jarayoni  vaqt  o’tishi  bilan,  uning  faoliyat  yo’nalishi  ―traektoriya‖  si  ham  o’zgarib 
bormoqda.    Atoqli    siyosatchi    Karl    Yaspersning    ―har  bir  davr  o’zicha  bir 
tahdiddir‖  degan    so’zlari    bugun    yana    bir    bor    isbotini  topayotgandek  go’yo. 
Inson  oliy    mavjudot    ammo  bu-uni  xatolardan  holi  ekanligini  bildirmaydi. 
Jamiyatda    insonlarning    hatti-  harakatlari  va  xulq-atvorlarini  tartibga  solish, 
ularning    o’zaro    aloqalarga    asoslangan    munosabatlarini    shakllantirish-
insonlarning    o’zlari  tomonidan  turli  institutlar,  ya’ni,  tom  ma’nodagi  ―tartibga 
solish qurilmalari‖ tashkil etilgan.    
            Zero,  ular  barchasi  bir-birlaridan  mafkuraviy  ozuq’a  oladilar.  Tadqiqotchi 
M.Qirg’izboyev: ―Ekstremizm mafkuraviy jihatdan olib’araganda, O’zining siyosiy 
va  diniy  tizimini  tan  olib,  boshqa  qarashlarni  butunlay  rad  etadi.  Ekstremistik 
tashkilot o’z yo’lboshchisining barcha buyruq’larini so’zsiz bajaradi‖
18
- degan fikrni 
ilgari suradi.. 
            Bundan  tashq’ari  diniy  ekstremistlar  boshqa  mavjud  qarashlar  va 
nazariyalarni    keskin    rad    etadilar.    Mavjud  holatlarni  o’zgartirish  uchun  eng 
so’nggi  choralarni- terror  yoki  boshqa  zo’rovonlik  usullarini  ham qo’llaydilar. 
O’z  maqsadlariga  kuch  ishlatish  bilan  erishadilar.  Boshq’alarning  ongiga  o’z 
fikrlarini kuch va g’oyaviy tahdidlarni ishlatib ham singdiradilar. Bu yo’lda ularni 
                                                 
18
  Qirg’izboyev  M.  Terrorizm  va  ekstremizm:  asosiy  tushunchalari  va  yo’nalishlari.-Toshkent.:  Abu  Ali  bin  Sino 
nomli nashriyot,2001й.-8bet. 

---

37 
 
rad  etganlarni  jismoniy  yo’q  qilishgacha  borib yetadilar. Masalan Turkiyada ana 
shunday diniy ekstremiz, diniy-siyosiy terrorizm asosida 1984-1999 yillar davomida 
37  ming  kishi  halok  etilgan
19
.    Demak,    diniy  ekstremistlarning  faoliyatlari    o’z  
qamroviga siyosiy-diniy-ijtimoiy sohalarni ham olar ekan. Uzoqqa bormaylik  1991 
yilning    9  dekabridagi    Namangan    voq’yealari  ham    bunga  yaqqol  misol  bo’la 
oladi
20
.  
            1970-1980  yillarda  Yaq’in  Sharqda  diniy  ekstremistik  guruh  a’zolari 
moliyaviy  mablag’larining  asosiy  q’ismini  ―Zaviya  al-Hamro  nomidagi  Qohira 
kvartalidagi  xristianlarni  uylarini  talashdan  olingan  ekanligini  alohida  qayd 
etganlar‖
21
.    Bundan    ko’rinib    turibdiki,    diniy    ekstremistik    guruhlar  o’z 
harakatlari    bilan    qator    qo’poruvchiliklarni    olib  borganlapr,  minglab  insonlar 
umriga  zavol  bo’lganlar,  xalqlar  tinchligini  izdan  chiqarib,  ham  moddiy,  ham 
ma’naviy  talofat  yetkazganlar.   Fikrimizning  asosli bo’lishi uchun quyidagilarni 
ma’lumot    sifatida  yetkazmoqchimiz:  1993yil  3  sentyabr  kuni  ―Al-Qoida‖ 
jangarilari Somalida  2ta  AQSH  vertolyotlarini  urib  tushirganlar   va natijada 18 
ta  ekipaj    halok    bo’lgan.  Afsuski  diniy  ekstremistik  guruhlar  o’zlarini 
maq’sadlariga    eng    tuban  usul  va  vahshiyona  terrorchiliklarni  uyushtirib 
erishganlar.  
          1996  yil  25  iyunda  Saudiya  Arabistonidagi  Amerika  aviabazasida  2  ta  yuk 
mashinasini portlatganlar, natijada 19 ta harbiy halok bo’lgan. 
          1996  yil  25  iyunda  Saudiya  Arabistonidagi  Doxranda  amerikaliklar 
yashaydigan uy-joy markazi portlatildi va 300 kishi halok bo’lgan. 
          1998  yil  7  avgustda  Keniyaning  poytaxti  Nayrobi  shahridagi  Amerika 
elchixonasida    turgan    yuk    mashinasi    portlatildi,  230  kishi  halok  bo’ldi  va  500 
kishi yaralandi. 
                                                 
19
Safarova N. Terrorizm.-Т.:‖ NOSHIR‖,2009.-56 bet.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               
20
O’zbekison  Respublikasi  Prezidenti  Islom  Karimovning  ―O’zbekiston  mustaq’illikka  erishish  ostonasida‖  kitobini 
o’rganish bo’yicha o’quv-uslubiy qo’llanma. A.Sh.Bekmurodov va boshqalar.-Toshkent.:‖O’qituvchi‖,2011.-21bet.  
21
 Dobayev I. Islom radikalizmi: mohiyati,mafkura,siyosiy amaliyot.-Т.:2003.-11bet. 

---

38 
 
         1998  yil  7  avgustda  Tanzaniya  poytaxti  Dor  us-Salomda  Amerika 
elchixonasida turgan mashina portlatilgan, oq’ibatda 90 kishi halok bo’lgan va 100 
dan ortiq’ kishi yaralangan. 
         1998  yil  5  oktyabrda  Aden  bandargohidagi  Amerika  harbiy  kemasi 
portlatilgan 17 dengizchi halok bo’lgan va 30 tasi yaralangan. 
          2001  yil  11  sentyabrda  AQSh  dagi  egizak  bino,  xalqaro  savdo  markazi 
portlatilgan  natijada  minglab  insonlar  qurbon  bo’lganlar.  Bunday  ekstremistik 
harakatlar  faqat  AQSh  ga  nisbatan  uyushtirilgan  deb  hisoblamaslik  kerak,  zero 
ularning talofatlari va fojeali qotilliklari hamma joyda mavjud. 
         Chunonchi:  1997  yil  17  noyabrda  Misrning  Luksor  shahridagi  ibodatxonada 
sodir etilgan portlash natijasida 62 kishi halok bshlgan. 
         Islomoboddogi  Misr  elchixonasida  uyushtirilgan  portlatish  ham  talofatsiz 
bo’lmagan.
22
 
 
          Afsuski yuq’oridagiga o’xshagan talofatlar juda ko’plab joylarda, shuningdek 
O’zbekistonda  ham  sodir  etildi:  1991  yil  9  dekabr  kuni  Namangan  shahrida  bir 
guruh  qo’poruvchilikka  asoslangan  diniy  ekstremistik  kuchlar  Namangan  viloyat 
ijroiya qo’mitasi binosini egallab olishgan, quyidagi talablar bilan chiq’ishganlar: 
            Dunyoviy  tuzumdan  voz  kechish  va  O’zbekstonni  islomiy  davlat  deb  e’lon 
qilish.    Dunyoviy  qonunlarni  bekor  qilish  va  mamlakatda  shariat  arkonlarini  joriy 
etish.Dunyoviy  maktablarni  yopish  va  o’g’il  bolalar  va  qiz  bolalar  alohida 
o’qiydigan  maktablar  ochish.  Islomiy  kiyinishga  o’tish,  ayollarning  hijobda 
yurishini joriy etish. 
             Namangandagi  sobiq  siyosiy  ta’lim muassalari binolarini islom radikallari 
ixtiyoriga berish va hakozalar.Ular jami 15 ta talab bilan chiq’ishib, hokimiyatni ana 
shu  talablar  asosida  egallashni  maq’sad  etganlar.Ular  diniy  radikalizm  bilan 
zaharlangan bo’lib: ‖Hokimiyatning ularga berilishi ularning nazarida jihod qilinishi 
lozim  bo’lgan  barcha  insonlarning-  o’zga  dindagilarni,  o’zga  fikrlovchilarni, 
dunyoviy  taraqqiyot  tarafdorlarining,  qisqasi,  ko’ngillariga  yoq’maganlarning 
                                                 
22
Rajabova M. Diniy ekstremizm  va terrorchilikka qarshi  kurash muammolari.-Т.:  ‖O’zbekiston‖,2003 y.60 bet.. 

---

39 
 
istisnosiz  tarzda  qirib  tashlanishiga  olib  kelgan  bo’lar  edi‖.  Agarda  prezidentimiz 
Islom Abdug’aniyevich Karimovning jasoratli va qat’iy harakatlari bo’lmaganida.  
             1995  yil  Yaponiyada  tarqalgan  ―AUM  Senrika‖  degan  radikal  diniy  oqim 
vakillari  ko’plab  yosh  yigit-qizlarni  ongi-shuurini  tajovvuzkor  diniy  aqida, 
ekstremistik  fikrlar  bilan  to’ldirib,  o’z  xalqi  tinchligiga  qanchalik  xavf  tug’dirgan 
edilar
23
.  
             1995  yil  13-14  iyun  kunlari  Stavropol  o’lkasining  Budyonovsk  shahrida 
chechen  jangarilari  tomonidan  amalga  oshirilgan  diniy  ekstremizmga  yo’g’irilgan 
terroristik aktlar qancha xalqni vahima va tahlikaga solib qo’ydi. 
             1999  yil  16  fevral  kuni    Toshkent  shahrida  yuz  bergan  portlash  asosan 
xalq’ni  vahimaga  solish,  mustaq’illik  odimlaridan  majburlab  chalg’itish,  millatni 
rahnomasiga  nisbatan  qilingan  suyiqasd  edi.  Bu  diniy  ekstremistlar  va  diniy 
aqidaparastlarning faoliyati natijasi edi. Bu qo’poruvchilik harakatlari orqasida katta 
kuchlar orligi ayon. Ularning ma’sadlari xalqimizning tinchligini buzish, qo’rqitish, 
yuragiga  g’ovg’a  solish,  yuritayotgan  siyosatimizga  ishonchimizni  so’ndirish, 
amalga oshirayotgan ezgu ishlarni yo’qqa chiqarishga harakat qilish edi.  
 
Bundan tashqari 2000 yil avgustda, 2004 yil mart oyida Toshkent shahri va 
Buhoro  viloyatlarida,  shu  yili  iyul  oyilda  Toshkent  shahrida,  2005  yil  may  oyida 
Andijonda bir qator diniy ekstremistik qo’poruvchiliklar yuz bergan edi. 
              Darhaqiqat,  terrorizm,  diniy  ekstremizm  va  diniy  mutaassiblik  tahdidi 
butun  jahonga  yoyilgan  bo’lib,  barcha  insonlar  tinch-osuda  xayotiga  qarshi 
qaratilgandir:‖  Bir necha  yil avval ko’plab  qudratli  mamlakatlar  beparvo, bepisand 
munosabatda  bo’lgan  bu  hodisalar  hozirgi  kunda  xalq’aro  terrorizim  nomini  olib, 
endilikda  AQSh,  Buyuk  Britaniya,  Fransiya,  Rossiya  singari  qudratli  davlatlarni 
ham  larzaga  solmoqda‖
24
.  Barcha  ma’lumotlar  bilan  tanishib  chiqar  ekanman, 
ko’zim  oldida  diniy  ekstremizm  va  ular  uyushtirgan  terakt  harakatlarining 
vahshiyliklari, yovuzlik va hunrezliklari to’laligicha namoyon bo’lganligini tasavvur 
qildim:‖  Andijon  shahrida  terrorizm,  ekstremizm  va  diniy  fanatizm  bir  qiyofada 
                                                 
23
 Karimov I.A. Adolatli jamiyat sari.-Тoshkent.:‖O’zbekiston‖.1998 yil.7 bet. 
24
 Islomov Z.M. O’zbekiston modernizatsiyalash va demokratik taraqqiyot sari.-Т.:‖O’zbekiston‖,2005.-244-245 bet. 

---

40 
 
namoyon  bo’ldi  ―
25
-  deb  e’tirof  etganida  hurmatli  yurtboshimiz  Islom 
Abdug’aniyevich  Karimov  ming  bora  haq’  edilar.Yovuz  kuchlar  millat,  davlat  va 
jamiyat  rivojiga  to’sqinlik  qilishga,  taraqqiyot  va  osuda  hayotni  izdan  chiqarishga 
harakat  qiladilar. Ming bora shukr-ki insoniyat  hamisha  ezgulik sari intilib kelgan, 
demak vayronkor g’oyalar ko’p yashamasligini tarix yana bir bor isbotladi. 
            Barcha keltirilgan ma’lumotlardan xulosa qilib; Diniy ekstremistlar asl diniy 
ta’limotlardan  yiroqlashgan,  faqat  o’z  manfaatlariga  monand  egoistlarga  xos 
maqsadlarni qo’yar ekanlar. 
            Ular  millatlar  va  dinlar  o’rtasiga  ixtiloflar  solib,  turli  g’oyaviy  tahdidlar 
asosida harbiy poligonlarni yuzaga keltirishga harakat qilar ekanlar. 
             Millatlarni va insoniyatni ming asrlik qadriyatlarini vayron etib 
zo’rovonlikka  asoslangan  teroniya  davlatini  qurishni  niyat  etar  ekanlar.            
Insonlar erki, hayoti, qadr-qimmati ularning maqsadlari yo’lida xech narsadir. 
           Ular  hurfikrliklarga  qarshilar.  Diniy  arkonlarning  ma’lum  o’zlariga 
yoqadigan  tomonlarini  dogma  etib  saq’lashni  va  asl  qadriyat  deb  bilishni  talab 
etadilar. 
            Ma’rifat, yaratuvchanlik, shukrona, insonparvarlik va bosh’a barcha ahloqiy 
tamoyillar  va  normalarni  tan  olmaydilar,  o’z  maqsadlari  yo’lida  barcha  narsa  va 
qadriyatlardan,  or-nomus,  vijdon,  ahloq,  Vatandan,  ota-onadan  ham  voz  kechishni 
joiz  deb  hisoblaydilapr.  Demak,  hamisha  hushyor  turmoq,  bunday  johillik  va 
yovuzlikka qarshi kurashmoq zarur. 
 
            Dunyo  mamlakatlari  diniy  ekstremizm  va  terrorizmga  qarshi  kurashishning 
turli  choralarini  ko’rib  kelmoqdalar.  Bunday  kurash  usullari  va  yo’llariga  asosan 
arab  davlatlarida  qo’llanilgan  va  qonuniy  e’tirof  etilganlarini  alohida  qayd  etish 
mumkin. 
           Arab  sharqining  turli  davlatlarida  o’z  vaqtida  islom  ekstremizmiga  barham 
berishga qaratilgan jiddiy choralar ko’rilgan, masalan: 
                                                 
25
 O’sha manba -243 bet. 

---

41 
 
 
 1934  va  1937  yillarda  Madridda  konferensiyada  ekstremizm  va  terrorizm 
jamoatchilik uchun xavfli deb topilib, ularga qarshi qonun moddalariga o’zgartirish 
kiritish zarurligi aytilgan. Bunga 20 dan ortiq davlat qo’shilgan. 
 
 1977  yil  2  iyuldan  e’tiboran  Misr  Arab  Respublikasida  barcha  diniy-
siyosiy partiyalar faoliyati taqiqlangan;  
 
1980  yil  7  iyulda  Suriya  Arab  Respublikasida  ―Musulmon  birodarlar‖