Мавзу: Диний экстремизмга қарши курашнинг маънавий- маърифий асослари ва усуллари
”G’oyaga qarshi g’oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3.”G’oyaga qarshi g’oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi
ma'rifat” tamoyili diniy ekstrеmizmga qarshi kurashning ma'naviy- ma'rifiy usuli sifatida Inson, ma’naviyat, dunyoviy qadriyat, diniy qadriyat, milliy qadriyat, Vatan, istiqlol kabi tushunchalarni insoniyatning hayot tarzini to’laroq tushunish, hamda anglash uchun qo’llash mumkin. Bular bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, o’zaro taqozo etiladi. Ijtimoiy taraqqiyot uchun yuqorida qayd etilgan tushunchalar obyektiv, ilmiy va mukammal o’rganilishi kerak.Barchasini ma’naviy qadriyatlar sirasiga kiritsa bo’ladi. Ana shularni atroflicha bilish jamiyatga tahdid soluvchi yovuz kuchlarga qarshi kurashish uchun juda ham zarur. Yurtboshimiz Isloom Karimov 1998 yilda ―Tafakkur‖ jurnali bosh muharririning savollariga javob berar ekan, xalqaro diniy ekstremizm va terrorizmning tajovvuziga qarshi kurashishda: ‖G’oyaga qarshi faqat g’oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsga kirishish, oldini olish mumkin‖ 43 ,- degan tamoyilni ilgari surgan edi. Mustaq’illigimizning dastlabki kunlaridan boshlab xalq’imiz diniy ekstremizm va terrorizm kabi turli yot g’oyalarning zarari, ularning jamiyat taraqqiyotiga salbiy ta’siri haq’ida to’laqonli anglab yetgandi. Shuning uchun hurmatli yurtboshimiz Islom Karimov rahnomaligida bu borada turli ijobiy faoliyatlar olib borildi. 1995 yil 15-16 sentyabr kunlari Toshkentda BMT ning Markaziy Osiyoda Xavfsizlik va hamkorlik masalalariga bag’ishlangan seminar kengash bo’lib o’tdi Seminar ―Tinchlik, Barqarorlik, Hamkorlik‖ shiori ostida o’tgan. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashishda barcha davlatlar birlashishiga yurtboshimiz urg’u bergan. Bir davlatda yuz bergan boshqa barcha davlatlarda ham dahldorlik hissini uyg’otishi zarurligini alohida ta’kidlandi. Yurtboshimiz barcha muammolarni oldindan ko’ra olgan va halqaro tashkilotlar bajarishi kerak bo’lgan faoliyatni bajarishga harakat qilgan. Buni 1993, 1995, 1997, 1998, 2000, 43 Karimov I.A. ―Jamiyatimiz mafkurasi xalqni, millatni – millat qilishga xizmat etsin‖, ―Тafakkur‖ jurnali, 1998y, 2- son, 4-bet. 59 2001, 2008, 2010, 2011 va boshq’a yillarda ham tizimli davom etganligini ko’rish mumkin. 1997 yildayoq ―O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolati‖ nomli asarida bu zararli oqimlarning mamlakatimiz va jamiyatimiz uchun naqadar xavfli ekanini va ularga qarshi kurashish zarurligini alohida qayd etgandi: terrorchilikka qarshi kurash bo’yicha Xalq’aro Markaz barpo etish tashabbusi; Eron, Afg’oniston, Tojikiston va boshqa turli davlatlarda tashkil etilayotgan diniy ekstremistlarning terroristik qo’poruvchiliklarini tinch yo’l bilan bartaraf etish prinsiplari haqidagi Toshkent Dekloratsiyasi; narkotik moddalar va uyushgan jinoyatchilikka terrorchilikka, diniy ekstremizmga qarshi kurashda umumiy yondashuv mavzusida Toshkent anjumani. Yer yuzida, jumladan, Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdagi vazifalar etib quyidagilar belgilangan: Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida hamjihatlikni mustahkamlash; Jamoatchilikning hushyorligini oshirish; Terrorchilik va diniy ekstrepmizmga qarshi kurashishda yagona Markaz tashkil etish; Mintaqa malakatlari o’rtasidagi hamkorlik va do’st-birodarlik jarayonlarini kuchaytirish va boshqalar. Yurtimiz doimo tinch-totuvlikni o’z siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri deb bildi. Bugungi kungacha O’zbekiston Prezidentining sa’y- harakatlari tufayli, nafaq’at o’z hududida, balki butun mintaqada, shuningdek, jahonda tinchlik va barqarorlikni saqlashga katta hissa qo’shib kelmoqda. Aynan prezidentimizning tashabbuslari bilan 1997 yil Afg’oniston muammolari bo’yicha BMT ning ―6+2‖ guruhi tuzildi. Bu muloqot ―Afg’onistonning do’stlari va qo’shnilari‖ deb ataluvchi bu guruh oltita qo’shni davlat - O’zbekiston,Tojitkiston,Turkmaniston, Eron, Xitoy, Pokiston, shuningdek BMT Xavfsizlik qo’mitasi a’zolari bo’lgan AQSH va Rossiya Federatsiyasi kirgan. Bu davlatlarning hamjamiyatli faoliyati aks 60 etadigan Toshkent Deklaratsiyasi nomini olgan hujjat 1997 yilda qabul etilgandi.Keyinchalik bu guruhlar hamkorligi qayta ko’rib chiqildi. Ularning faoliyatini isloh etish, ular amalga oshiradigan faoliyatlar qamrovini kengaytirish lozitmligi bildirildi. Zero, bundan barcha mamlakatlar manfaatdor edilar. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashish o’z navbatida boshqa turli irqiy, etnik, ijtimoiy, mintaqaviy, milliy va boshqa bir qator muammolarni ham bartaraf etishni taqozo etadi. Buni ham birinchi bir butun dunyoga jar solib qayta-qayta takrorlagan prezidentimiz Islom Karimov bo’ladi. Jumladan yurtboshimiz barcha mintaqaviy va umumjahon tashkilotlari tomonidan tuzilgan guruhlar ishi sust ketayotganligini, buzg’unchilik harakatlari esa kuchaya borayotganligini aytdi. Bunda ish va so’z birligiga alohida e’tibor berish kerak. Shundan keyin 6+3 formatdagi muloqot guruhi ham bevosita Islom Karimov tashabbusi bilan 2008 yilda tashkil etildi. Bu guruh ham BMT shafeligida faoliyat olib boradi. 2010 yilda 20 sentyabr kuni BMT Bosh Assambleyasining Mingyillik rivojlanishiga bag’ishlab sammiti chaqiriladi va bunda BMT Bosh kotibi Pan Gu Munning taklifiga binoan prezidentimiz Islom Karimov ham ishtirok etdi. Bunda AQSH, NATO, Rossiya kabi yirik tashkilot va davlatlarning boshqa davlatlar ichki muammolariga noqonuniy aralashmaslik kerakligi, ammo yot buzg’unchi g’oyalarga qarshi kurashda birlashish zarurligi ta’kidlandi. Biror mamlakat muammolarini qurolli harbiy harakatlar bilan sira hal etish mumkin emasligi aytildi. Asosan tinch yo’l bilan zarur bo’lganda chetda turmasdan aralashish va oqilona tarzda davlatlar manfaatiga dahl qilmasdan muammolarni hal etish lozim: ― ...2010 yilning iyunida o’irg’izistonda ro’y bergan fojeali voqyealar va ularning tub sabablarini o’rganishni BMT tashkilotidan so’rashimiz, bu o’z navbatida kelajakda bunday zo’rovonliklar bo’lishini oldini olishga yordam berishini ta’kidladi‖ 44 . 44 Karimov I.A.‖Tarixiy xotira va inson omili – buyuk kelajagimizning garovidir‖, o’quv qo’llanma,-Тoshkent,-2012y, 31 bet. 61 Ma’naviy qadriyatlar kishilik jamiyatining taraqqiyot bosqichlarida juda katta mehnatlar negizida yuzaga keladi,asrlar davomida to’planib keladi va vorisiylik bilan ajdodlardan avlodlarga o’tkaziladi. Ma’naviy qadriyatlarning yoshlar ongini shakllantirishdagi ustuvorligi quyidagicha izohlanadi: 1.Ma’naviy qadriyat insonlarning talab va ehtiyojlari asosida aql-zakovot bilan yaratilgan, ularning tasavvuri, tafakkuri, kelgusi orzu-istagi, e’tiqodi, axloq qoidalarini o’zida mujassam etgan, amaliy hayotda sayqal topgan ma’naviy boylik bo’lib, tarbiyaning tayanch vositasi hisoblanadi. 2.Ma’naviy qadriyatlar tarixiy taraqqiyot bosqichiga ega, hayotda sinalgan, ijtimoiy taraqqiyotda ahamiyatli, ajdodlardan-avlodlarga o’tuvchi ijtimoiy hodisalardir. 3.Ma’naviy qadriyatlar jamiyat rivojining negizi, halqning tarixiy taraqqiyotida erishilgan barcha yutuq’larini ifodalovchi va saqlovchi qudratli omildir. Ma’naviy qadriyatlar milliy, diniy va dunyoviy turlarga ajratiladi. Barcha ma’naviy qadriyatlar asosini yovuzlikka qarshi kurash va ezgulikka chorlash tashkil etadi. Demak, barcha dunyoviy, diniy, milliy qadriyatlar yot g’oyalar sirasiga kiruvchi diniy ekstremizmga qarshi kurashning asosini tashkil etadi. Diniy qadriyatlar asrlar mobaynida insonlarning e’tiqodini shakllantirib, ularning tafakkuriga kuchli ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Jahon dinlariga aylangan islom, buddaviylik, xristianlik va boshqa dinlarda ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlar ulug’langan. Din avval ham, hozir ham inson ma’naviy kamolotining asosiy yo’llari va mezonlarini belgilab bergan. ―Ma’naviyat muayyan ma’noda dinning botiniy jihatidir‖ 45 . Din shaxsiy va ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida qadimgi va hozirgi zamon sivilizatsiyalari tarixida mislsiz o’rin tutgan va tutib kelmoqda. U insoniyat taraq’qiyotiga qudratli ta’sir ko’rsatadigan ma’naviy-axloqiy kuch bo’lib, Insoniyatning eng teran va eng go’zal ruhiy-ma’naviy ehtiyojlariga xizmat qiladi. Din jamiyatda muhim ijtimoiy, ma’naviy va ruhiy vazifalarni bajarib, axloqiy munosabatlarga, ijtimoiy hayotga, adabiyot va san’atga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Dinning falsafiy, nazariy vazifasi – insonga yashashdan maqsad, 45 Karimov I.A.,Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch.-Т.: Ma’naviyat, 2008, 11bet. 62 hayot mazmuni, dunyo hodisalariga o’z munosabatini bildirishdir. Hamisha ham din ijtimoiy guruhlarda birlashtirish vazifasini o’tab kelgan.Misol uchun, insoniyat tarixida eng qadimiy dinlardan biri zardo’shtiylik O’rta Osiyo hududlarida shakllangan va jamiyatning yangi taraqqiyot bosqichiga o’tishiga, o’lkaning turli qabilalarini birlashtirishga va bu orqali ularni ilk buyuk davlatchilik g’oyasi atrofida uyushtirishga olib keladi. Jamiyatning ichki ijtimoiy barqarorligini ta’minlash, ichki nizolarni bartaraf etish kabi tarixiy missiyani bajarishga xizmat qilish uchun muqaddas ―Avesto‖ ta’limoti vujudga keldi. ―Avesto‖ katta ilmiy-nazariy, ijtimoiy-falsafiy, tarixiy, axloqiy-ta’limiy, ma’rifiy qiymatga ega bo’lib, unda hayot dialektikasi yaxshilik bilan yomonlik, nur bilan zulmat, rivojlanish bilan tanazzul o’rtasidagi doimiy kurash qonuniyati yorqin aks etgan. Bundan tashqari, ―Avesto‖ da yosh avlod tarbiyasi, kamoloti, ota-ona, jamoa, qo’ni-qo’shni oldida, muallimlarning burchi hamda vazifalari, o’quvchining maktabda, ko’chada, ustoz, ota-ona, keksalar, kattalar huzurida o’zini tutish mezonlari ko’rsatilgan.‖Kichiklikda bilim olsang, yigit bo’lgach, boshing egilmaydi‖ 46 ,-deb o’rgatgan, yoshlar ma’naviy tafakkurini shakllantrigan. ―Avesto‖ da bayon etilgan ma’naviy boylik bugun chetdan kirib kelayotgan, yoshlarimiz ko’nglini zabt etishga qaratilgan ma’naviy tahdidlarga qarshi kurashda qo’l kelishi shabhasiz. Yoshlar ruhiy dunyosini izdan chiqarishni maqsad qilib olgan mafkuraviy, g’oyaviy va informatsion hurujlarning asl mohiyatini ochib berishda, yoshlarimizning odob- axloqini shakllantirishda, ularni ezgulikka, hayot mohiyatini to’g’ri tushunishga, ota-onaga hurmat, yurtiga mehr- muhabbat kabi mehrga undaydigan, ma’naviy olamini yuksaltirishga yordam beradigan ma’naviy mezonlarning o’rni beqiyos. Insonning barcha yuksak ideallari, haq, haqiqat, adolat haqidagi tushunchalari diniy dunyoqarashga tayangan. Bu islom diniga ham oiddir. Islom dinining hayotiy tamoyillari ilm egallashga intilish, ezgulik q’ilish, el-yurtga foyda keltirish, savob va ehsonga undash, yomonlarni yo’ldan qaytarish, halollik, 46 Ahmedshina F. ―Diniy qadriyatlar va ularning shaxs ma’naviyatiga tarbiyaviy ta’siri‖. // Barkamol avlod va ijtimoiy taraqqiyot.-Тoshkent,2010, 85 bet. 63 birovning haqqiga xiyonat qilmaslik kabi ko’pgina ma’naviy qadriyatlardan iboratdir. O’sib kelayotgan yosh avlodga islom dinining mazmun-mohiyatini, islom madaniyatining ezgu g’oyalarini keng targ’ib etish o’z dolzarbligini yo’qotgan emas. Islom Karimov o’zining ―Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch‖ asarida dunyoda islom diniga qiziqish va intilishning ―...asosiy sababi muqaddas dinimizning haqqoniyligi va pokligi, insonparvarligi va bag’rikengligi, odamzotni doimo ezgulikka chorlashi, hayot sinovlarida o’zini oqlagan qadriyat va an’analarni ajdodlardan avlodlarga yetkazishdagi beqiyos o’rni va ahamiyati bilan bog’liq‖dir deb ta’kidlaydi va uni pok saqlash, turli xil g’arazli huruj va hamlalardan, tuhmat va bo’htonlardan himoya qilish, uning asl mohitini unib- o’sib kelayotgan yosh avlodimizga to’g’ri tushuntirish, islom madaniyatining ezgu g’oyalarini keng targ’ib etish vazifasi hamon dolzarb ekanligiga e’tibor qaratadi. Shuning bilan bir qatorda, asarda islom dini va diniy aqidaparastlik o’rtasidagi farqni hali ongi yetarli darajada shakllanmagan, tajribasiz, g’o’r yoshlar anglay olmasliklari natijasida ularning ma’naviy hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkinligi ta’kidlanadi. Yoshlar ta’lim-tarbiyasida din va xurofot o’rtasida farq’lar va ularning qalbida xalq’ning buyuk farzandlari islom dinining rivojlanishiga va uning pok saqlanishiga ulkan hissa qo’shganlari bilan faxrlanish tuyg’ularini shakllantirish zarur. Butun dunyo tan olgan Imomi A’zam, Imom Buxoriy, Iso Termiziy, Imom Moturidiy, Burhoniddin Marg’inoniy, Abduholiq G’ijduvoniy va Bag’ouddin Naq’shband singari buyuk mutafakkirlar va allomalar islom ma’naviyati va ma’rifatining, islomiy qadriyatlarning rivojlanishiga va boyishiga ulkan hissa qo’shdilar. Ularning o’rta a sr a rab-musulmon jamiyati, davlati, oilasi, umuman ra’iyatlarining siyosiy madaniy, ijtimoiy, axloqiy, huquqiy munosabatlari, dunyoviy qadriyatlari, talab va majburiyatlariga siyosiy hamda huquqiy-diniy asoslar yaratib berishda xizmatlari kattadir. Shulardan biri, islom madaniyati va ma’naviyati tarixi bilan chambarchas bog’lanib ketgan,‖Amir ul-mo’minin‖ (Hadis ilmida mo’minlarning amiri), ―Imom ud-dunyo‖ (Dunyodagi barcha 64 mo’minlarning va musulmonlarning imomi), ―Shayx ul-islom‖ (Musulmonlarning ustozi) nomlari bilan mashhur va ma’lum bo’lgan Imom al-Buxoriydir. U bir necha asrlar davomida musulmon olamida eng aziz va mo’tabar inson sifatida behad hurmat bilan tilga olingan buyuk siymolardan bo’lib, ―Alь-jomi’ as-sahih‖ (―Ishonarli to’plam‖) asarini yozgan. Unga 600 ming hadisdan 7275 ta eng ishonaprlisi tanlab olingan, islom olamida muq’addas Qur’ondan keyin turadigan noyob manba hisoblanadi. Bu asar mustaq’illikdan so’ng o’zbek tiliga tarjima qilinib, uch marta ko’p nusxada chop etildi. Alloma tavalludining 1200 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Samarqand yaqinidagi Imom Buxoriy maqbarasi va masjid majmuasi qayta tiklanib, u yerdagi hadisshunoslik markazi ochildi. Buyuk olim ikkinchi ―Al-adab ul-mufrad‖ deb nomlangan asariga ―Ishonarli to’plam‖dan Muhammad (s.a.v.) payg’ambarimizning axloq-odobga oid qarashlarini o’zida aks ettirgan hadislar saralab olingan. Unga ona va ota hurmati, qarindoshlarga munosabat, qo’shnilarga munosabat, qizlarga g’amxo’rlik, bola tarbiyasi, qo’shnilarga munosabat, yetimlarga g’amxo’rlik kabi ijtimoiy masalalarga oid hadislar kiritilgan. Ana shu asarning arab tilidagi matni 2009 yilda Rossiyaning yirik madaniy markazi bo’lmish Sankt-Peterburg shahrida taniq’li arabshunos Elnur Zaripov tarjimasida rus tilida nashr etildi‖ 47 . Islom madaniyatiga e’tibor mustaqillitk yillarida keng tus oldi. Diniy marosimlar tiklandi. Ramazon hayiti va Qurbon hayiti xalq’ning haqiqiy ommaviy bayramlariga aylandi. Qur’oni Karim o’zbek tiliga tarjima q’ilindi. Buyuk allomalar Bahouddin Naqshband, Hoja Ahror Valiy, Mahmud Zamahshariy, Imom Moturudiy, Abduholiq G’ijduvoniyning yubiley tantanalari keng nishonlandi, hamda ularning nomi bilan bog’liq qadimiy yodgorlik majmualari obod va yangilari barpo qilindi. Ming yillar davomida bo’lganidek, hozirda ham O’zbekiston xilma-xil dinlar, madaniyatlar va turmush tarzlari tutashgan markaz bo’lib kelmoqda. 47 Shodiyev E.‖Islom dini durdonalari‖,//O’zbekiston adabiyoti va san’ati. –Toshkent.:2009 yil, 25 denkabr, №36, 4-bet. 65 Respublikada 16 konfessiyaga mansub 2186 ta diniy tashkilot, jumladan, 1987 masjid ro’yxatdan o’tgan (1989 yilda 89 ta edi), Toshkent Islom universiteti, 10 ta o’rta-maxsus bilim yurtlari, hamda Protestant va Provaslav seminariyalari faoliyat ko’rsatmoqda. Mustaq’illitk yillarida yuzlab cherkovlar, senagoglar va ibodat uylari barpo etildi, ta’mirlandi. Ularga Samarq’and, Toshkent, Navoiydagi proavslav ibodatxonalari, Toshkent shahridagi katolik kosteli, Samarq’anddagi arman-apostol cherkovi, Toshkentdagi Budda ibodatxonasi va boshq’alar kiradi 48 . Nufuzli xalq’aro tashkilot – Islom konferensiyasi tashkilotining ta’lim, fan va madaniyat muassasalari bo’yicha tuzilmasi AYSESKO tomonidan 2007 yilda Toshkent shahrining Islom madaniyati poytaxti deb e’lon qilingani ham mamlakatda islom qadriyatlari va ma’naviyatini rivojlantirib kelinishiga berilgan yuksak bahodir. Islom dini milliy istiqlol maqsad va vazifalari bilan uyg’unlikda milliy taraqqiyotning muhim omillariga aylanishi uchun mustaq’illikning birinchi yillaridanoq ―... musulmonchilikning ulug’ madaniy qadriyatlari huquqini qayta‖ tiklash,‖... bu bebaho xazinani chuqurroq idrok qila borgani sayin xalqning hayoti ma’naviy jihatdan boyroq va axloqiy jihatdan pokizaroq bo’la‖ borishiga (I.Karimov) ishonibfaoliyat yuritishga ahamiyat ortdi. ―Islom dini, deydi Prezident, - biz uchun ham imon, ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifat ekanligini unutmaylik‖ 49 . Mustaqillik yillarida olimlar va jamoatchilik tomonidan islom ma’rifati xazinasidan yoshlar ma’naviyatini shakllantirishda foydalanish zaruriyati haqida ochiq-oydin fikrlar aytila boshlandi. Islom dini, umuman, dinlarning inson va jamiyat hayotiga ta’siri, ma’naviyat rivojiga qo’shgan hissasi masalalariga e’tibor ortdi. Islom qadriyatlari, qoidaloari va talablari, millatchilik kayfiyatlaridan yuqori turishini, barcha millatlarni birlashtirib, teng, do’st, yoru birodar qilib, tinch-omon yashashlari uchun sharoit yaratib berishni zarurat deb biladi. Lekin hozirda islomni siyosiylashtirishga, siyosat quroliga aylantirishga intilgan 48 Ochilova B.M.,Qadriyatlar falsafasi, o’quv-uslubiy majmua./ o’quv qo’llanma/ -Т.:‖Yurist mediya markazi‖ nashriyoti, 2010 y.,209-bet. 49 Ahmedshina F. ―Diniy qadriyatlar va ularning shaxs ma’naviyatiga tarbiyaviy ta’siri‖. // Barkamol avlod va ijtimoiy taraqqiyot.-Toshkent,2010, 89 bet. 66 kuchlar mavjud. Islomni dastlabki ko’rinishda saqlab qolish, uni fundamental asosiga qaytarish jarayoni, bu yo’lda radikal, ekstremistik harakatlar qilish, kuch ishlatish, qon to’kish, hatto qurolli harakatlar olib borish, terrorchilik shakllarini qo’llashi keng jamoatchilikni tashvishga solmoqda. Bunday harakatlar chin islom tamoyillariga ziddir. Yoshlarga diniy eustremizm va diniy fundamentalizmning diniy e’tiqod, islom ma’naviy qadriyatlari bilan hyech qanday aloqasi yo’qligini nazariy va amaliy tahlillar asosida o’rgatish kerakligi anglanildi. Chunki necha ming yillik diniy ma’naviyat an’analari umuminsoniy qadriyat ekanligi va uning shaxs kamolotidagi o’rni va rolini bilmasdan turib yoshlar diniy ma’naviyat haqida to’g’ri va to’liq ma’lumotga ega bo’lmasliklari aniq. Ularning ham diniy, ham dunyoviy bilimlarga qiziqishi hayot zaruratiga aylansa, shaxs ma’naviy kamoloti uchun yangi imkoniyatlar yaratiladi, unga o’z hayotini to’g’ri asoslarga qo’yishiga yordam beradi. Bu esa, o’z navbatida, yoshlarni din niqobi ostida g’arazli maqsadlarni amalga oshirish uchun siyosiy hokimiyatni egallashga intilayotgan ba’zi kuchlarning ta’siridan saqlashga ko’kaklashadi. Shu kuchlarning sohta g’oyalar mazmun-mohiyatini, islom dinini nega qurol olishga urinayotganliklarini, odamlarni chalg’itish yo’li bilan hokimiyat tepasiga kelishdan qanday maqsad ko’zlayotganliklarini anglab olishlariga olib keladi. Islom fundamentalizmi, ekstremizmi, umuman diniy ekstremizm va g’ayriislomiy diniy tashkilotlar o’z maq’sadlariga erishishning asosiy usuli sifatida terrordan pok diniy qadriyatlarni saqlab qolish uchun emas, balki dinni nikob qilib siyosiy hokimiyatni egallash uchun foydalanmokda. Islomiy ekstremistik partiyalarning asl maqsadi amaldagi konstitutsiyaviy demokratik tuzumni o’zgartirib, islomiy davlatni qurish va uni davlatning shariat qonunlariga ko’ra boshqarishni tadbiq etishga qaratilgan 50 . Bugungi davr terrorizmi eng zamonaviy vositalar yordamida ilg’or va rivojlangan mamlakatlarga qarshi ko’poruvchilik qilishda o’zini namoyon etmokda. Uning pirovard maqsadi uzluksiz va mutassil qo’poruvchilik harakatlari bilan jahon siyosatini belgilab berayotgan davlatlar va kuchlar-ning 50 Zakrullayev A., Ro’yalar kurashi. Movaraunnaxr, Т., 2000, 23-bet. 67 dunyodagi boshqa xalqlar bo’lgan munosabatini tubdan o’zgartirishga majbur etishdir. Ular "O’z norozilik va g’azabimizni ifoda etishda bizning yagona qurolimiz terrordir", deya da’vo qiladilar 51 . Bu jarayonga hushyorlik bilan qarash lozim. Chunki, hamma vaqt sof islomiy nazariya, insoniyatni komillikka da’vat etuvchi buyuk ta’limot bo’lishi bilan birga, uni sohtalashtiruvchilar, undan o’z shaxsiy manfaatlari yo’lida foydalanuvchilar ham mavjudligini, ayni ana shu salbiy hodisalar jamiyat taraqqiyotida kutilmagan fojealarni keltirib chiqarishini hayot ko’rsatmokda. Dinni qalban chukur his etgan, chin insoniy fazilatlarni qadrlash qobiliyatiga ega bo’lgan odam hyech qachon ekstremistlar singari dinni qurol qilib olmaydi, uning insoniy va axlokiy tuyg’ulari, tarbiyasi bunga yo’l qo’ymaydi 52 . Yoshlarni ham shu ruhda tarbiyalasak ular hyech qachon diniy ma’naviy qadriyatlarni dinsizlik bilan almashtirmaydilar. Bu esa yoshlar dunyoqarashini shakllantirishni dunyo sivilizatsiyasining din va diniy tamoyillarini teran tahlil qilish va shu yo’l bilan uni anglash asoslarida olib borishni taqozo etadi. Bugungi kunda bu masalalarga ilmiy yondashish zarurati kuchaymoqda. Diniy- ma’rifiy ishlar ko’lamini kengaytirish, yoshlarni imonlilik, chinakkam insonparvarlik ruhida tarbiyalash zarur. Ammo bu masalalari faqat dinshunos olimlarnigina emas, balki barcha olimlar, murab-biylarning qarshisida turgan muhim vazifalarga aylanmokda. Yoshlarning ma’naviy irodasini mustahkamlashda, hayot ma’nosini to’g’ri anglab olishlarida diniy va ilmiy dunyoqarashning uyg’unlashuvi talab qilinmokda. Xozirgi davrda shaxsning tafakkur tarzi va ma’naviy dunyosini to’g’ri shakllantirishda uning hayotda to’g’ri yo’l topishida, yuksak ma’naviy kamolot darajasini oshirishi muhimdir. Odamlar, ayniqsa, yoshlar diniy va ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlar hakida ilmiy izlanishlar natijalaridan bexabar bo’lib qolish hollarini ozaytirish darkor. Ko’pincha ular o’z bilim, tajribalari asosida, chuqur tahlil qilinmagan, tekshirilmagan, isbotlanmagan xilma- xil diniy qarashlarga e’tiqod kilishlari mumkin. 51 Xonazarov K,., Terrorchilar tenglik tarafdorimi? "Tafakkur", 2009, 4-son, 14-bet. 52 Ochilova B., Shaxs ma’naviy kamolatida ixlosmandlik va ibrat birligi. Uzbekistan, T, 2004, 121-122-bet. 68 Qur’oni Karim, hadislar, shariat qoidalari, islom huquqi asoslarida odlinga surilgan ma’naviy-axlokiy g’oyalar zamirida ruhiy poklanish, imon, vijdon, e’tiqod, go’zallik bilan bog’liq bo’lgan dunyoviy muammolar o’rtaga qo’yilgan. Jamiyat hayoti va shaxsiy hayotdagi barcha muammolarni hal etish uchun avvalo, inson o’zi ruhan va vijdonan pok, halol, iymonli, e’tiqodli, ilmli bo’lishi kerak degan g’oya islom dinining o’zagini tashkil etadi. Yoshlar chin ma’noda diniy va dunyoviy qadriyatlardan qanchalik ko’p saboq, olsa, ularga ishonsa va ularga amal qilsa, ularning tafakkurlari shunchalik boyib boradi, o’zlari ma’naviy kamol topa boradilar. Islomiy qadriyatlar — iymon, e’tiqod, ibodat, ixlos, taqvo, do’st, ota-ona, qarindosh-urug’chilik, farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, mehr-oqibat, insof- diyonat va shunga o’xshash juda ko’p qadriyatlardan iboratdir. Milliy qadriyatlar shu islomiy qadriyatlarga hamohangdir. Ma’naviy yetuk inson halollik, poklik, mehr-oqibatlilik, adolat, Vatanni va elni e’zozlash, mexnatsevarlik, botirlik, kamtar- lik, to’g’rilik, mardlik, qarindosh-urug’chilik, hushyorlik, g’ypyp, farosat kabi fazilatlarga ega bo’lishi shart deb hisoblanadi. Shunday qilib, islomiy va milliy qadriyatlar yoshlar kamolotida katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lganligi uchun ham asrlar sinovidan o’tib bizgacha yetib kelgan va yangi avlod tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatmokda. Yoshlar diqqatini islom ma’naviy madaniyatining ravnaq topishiga, insof va adolat, insonparvarlikni targ’ib etuvchi g’oyalar bilan ko’plab axloq’iy-ma’naviy masalalarni hal etishga ko’maklashgan, islom dinining asosini to’g’rilik, ezgulik va insoniylik tashkil etishini isbotlagan, butun dunyoga mashhur bo’lgan buyuk allomalar ilmiy izlanishlariga qaratish lozim. Ularning ilmiy maktablari islom dunyosida keng ma’lum bo’lgan va islom ma’naviy qadriyatlarining tarqalishiga ijobiy ta’sir ko’rsatib kelgan va kelmokda. Shuning uchun ham "Zaminimizda yashab o’tgan buyuk allomalarimiz, mutafakkir bobolarimizning ibratli hayoti va 69 faoliyati, bemisl ilmiy-ijodiy kashfiyotlari butun ham jahon ahliini hayratga solayotganligini g’urur bilan ta’kidlash lozim" 53 . Bundan maqsad ularning timsolida "...ma’rifat, ilmu fan, madaniyat, din kabi sohalarning barchasini o’zida uyg’unlashtirgan xalqimizning ma’naviy olami naqadar boy va rang-barang ekanini isbotlab borish"dir (I.Karimov). Chunki inson faqat diniy dunyoqarash yordamidagina imonli, insofli bo’ladi, haqiqat va adolatni tan oladi deb bo’lmaydi. Buni diniy mafkura hukmron bo’lgan davrlarda ham sodir etilgan, dinga, imon-e’tiqod talablariga zid ishlar qilingan tarixiy davrlar isbotlaydi. Shunday og’ir sharoitlarda ham ma’naviy jasorat ko’rsatib ezgulik, insonparvarlik g’oyalariga sodiq’ qolgan shaxslar hayoti yoshlarimizga, umuman, barchaga yuksak namunadir. O’rta asrlardagi g’oyat hatarli va tahlikali vaziyatda o’z hayotini xavf ostiga qo’yib, avlodlarga ibrat bo’ladigan ma’naviy jasorat namunasi ko’rsatgan Imom Moturidiy islom olamida "Musulmonlarning e’tiqodini tuzatuvchi" degan yuksak sharafga sazovor bo’lgani bunga yaqqol misoldir. Xo’sh, Imom Moturidiy nomini ulug’lashimizning sababi nimada? Imom Moturidiyning faoliyati va ta’limoti haq’ida gapirar ekanmiz, avvalo, bir masalani aniqlab olish lozim: uning merosini nima uchun ulug’laymiz, nima uchun qadrlaymiz, nima uchun bugun ham bu merosning hayotiy ta’sirini sezamiz? Aytish mumkinki, Imom Moturidiy hazrpatlari ana shunday tarixiy zarurat natijasida maydonga chiqqan mumtoz siymo, ulug’ allomadir. Buyuk bobomiz yashagan davarda ham har turli diniy firq’a va oqimlar o’rtasida g’oyaviy qarama- qarshiliklar, ziddiyat va nizolar kuchayib, qonli mojarolar avj olgan edi. Musulmonlar uchun bag’oyat hatarli va tahlikali ana shunday bir vaziyatda hazrati Moturidiy zo’r matonat, avlodlarga ibrat bo’ladigan fidoyilik namunasini ko’rsatadi. Ul zot Alloh taolo o’ziga ato etgan beq’iyos aq’l-zakovot va ilm bilan to’g’ri yo’ldan adashgan oq’imlarga q’arshi kurash olib bordi. Ammo, shuni alohida qayd etish kerak-ki, ul zot g’animlarga qarshi qilich yalong’ochlab jang qilib emas, balki ilm-murosalar bilan, yaxshilik ila ibrat bo’lish orqali kurashish kerakligini uqtiradilar. Ularning qarashlari asosida hurmatli yurtboshimiz Islom 53 Karimov I.A.,Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch.-Т.: Ma’naviyat, 2008, 41bet. 70 Abdug’aniyevich Karimovning ―fikrga qarshi fikr, g’oyaga qarshi g’oya‖ tamoyillari yotadi.Aniqroq qilib aytganda: ―Alloma bugungi kunda ham o’z ahamiyati va ta’sirini yo’qotmagan hayotbaxsh kuch, ya’ni g’oga qarshi g’oya, jaholatga qarshi ma’rifat yo’lini tanladi va umrining oxiriga qadar shu yo’lda sobit qoldi‖ 54 . Alloma johil kuchlarning tahdid va tajovuzlaridan qo’rq’may, hidoyat yo’lini yo’qotgan firqalarga qarshi keskin raddiyalar bitdi. Hazrat Moturidiyning asarlaridagi ilmiy asos va mantiq qudrati shu qadar kuchli ediki, uni hatto allomaning muxoliflari ham oxir-oqibatda tan olishga majbur bo’ldilar. Aslida alloma nafaq’at o’z davrida, balki kelajak avlodlar uchun ham dinning sofligini saqlashga, din ichida firqalarga ajralib ketishlarga qarshi kurashgan, bilib-bilmay turli oqimlarga bo’linib ketishlarning oldini olishga harakat qilgan. Shu bilan ul zot butun islom olami, o’z xalqi, o’z Vatani oldidagi yana bir ulkan xizmat, ya’ni bebaho dinimizni qanday tushunish va qanday tushuntirish ilmini rivojlantirdi va boyitib berdi. Hazarti Moturidiy X asrdayoq diniy g’oyalarni g’arazli maqsadlar yo’lida qurolga aylantirish, mutaassiblik va johillik botqog’iga botib qolish qanchalik hatarli ekanini asoslab bergani biz uchun ayniqsa muhimdir. Bu so’zlar naqadar haqqoniy, shuning uchun ham ular o’zining ahamiyatini yo’qotmagan. Alloma Islom dinining bag’rikengligini va insonparvarligini olamga ko’rsatib bera oldi. Islom dini huquqshunosligini betakror bilimlar bilan boyitgan alloma Burhoniddin Marg’inoniydir:‖Islom huq’uq’shunosligining ulkan namoyandasi, shayxulislom Burhoniddin Marg’inoniyning nomi Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Motrudiy, Mahmud Zamahshariy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband, Hoja Ahrori Valiy singari ulug’ siymolar qatorida turadi‖ 55 . Burhoniddin Marg’inoniy yashagan zamon- Sharq Uyg’onish davrining birinchi bosqichi bo’lmish X-XI asrlarda Movarounnahr zaminida ilmu fan gurkirab rivojlangan, jamiyat taraqqiyoti uchun islom huquqini to’g’ri anglash 54 Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz.-Т.: O’zbekiston,2001 y.125 bet. 55 Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz.-Т.: O’zbekiston,2001 y.113-114 bet. 71 va amal qilish muhim ijtimoiy zaruratga aylangan edi. Ul zot o’z asarlarida (Musulmon olamining buyuk asari ―al-Hidoya‖) o’sha zamonlardagi musulmon olamidagi turli sohalarga oid muammolarning huquqiy tahlilini bergan. Shu sababli turli murakkab vaziyatlarning qonuniy hal etilishiga, adolatning qaror topishiga yordam bergan. Barcha xizmatlari asosida ul zot ―Hidoyat yo’lining sarboni‖ deya katta hurmat-e’tibor topgan. Agar bir allomaning zamondoshlaridan biri aytgan ―Ey aql egasi, ―Hidoya‖ni o’qib, mag’zini chaqqin, chunki u seni hidoyat yo’liga boshlab, eng oliy maqsadlarga yetkazgay‖, degan so’zlarini eslasak, o’ylaymanki, u zoti sharifning avlodlar oldidagi tarixiy xizmatlarini yana bir bor yaqqol tasavvur qilgan bo’lamiz. Ko’p asrlik tariximiz shundan dalolat beradiki, eng murakkab davrlarda ham xalqimizning mushkul sinovlardan o’tishi, hayotning turli to’fon va bo’ronlariga mardona bardosh berib, qaddi-qomatini tik tutib yashashiga katta madad baxsh etadigan kuch-yuksak ma’naviyat va adolatga intilish tuyg’usi bo’lgan. Barcha yuksak cho’qqilarga intiluvchi insonlar uchun komil ma’naviyat va adolat asosiy tamoyil bo’lgan. Jamiyat taraqqiyoti uchun barcha sohalar kabi diniy ta’limotlarda ham musulmonlar o’rtasida ziddiyat keltirib chiqarish emas, balki ular o’rtasiga murosai modaroni hosil qilish asosiy vazifa bo’lgan. Millatlar va turli din vakillari o’rtasiga nifoq solish dinda ham harom deb sanalgan va diniy ekstremizm va terrorizmni huqukiy nuqtai nazardan o’z davrining islom faqihlari ham oqlamaganlar, noqonuniy deb topganlar. Hozirgi davrda yoshlarga ma’naviy ta’lim va tarbiya, zaruriy bilim va ma’lumotlar berish, vaziyat bilan amaliy tanishtirish, ogohlik orqali ularning ma’naviy kamolotiga ko’maklashish, shuur va ruhiga ijobiy ta’sir etish dolzarbdir. Ma’naviy ogohlik shaxsning ichki intilishi va qalb istagi bilan amalga oshadi, yuksak ma’naviyat egasi bo’la olish, o’zini anglash imkonini beradi. O’z-o’zini anglab yetgan, aqli raso, g’oyaviy-siyosiy jihatdan yetuk shaxsni ma’naviy chalg’itish, tili, millati, madaniyati, milliy qadriyatlarini oyoq osti qilishga undab bo’lmaydi. Miloddan avvalgi V asrda yashab o’tgan mashhur yunon faylasufi Suqrot o’zini anglagan inson o’zi uchun nima foydaliligi va nimalarga qodir 72 ekanligini yaxshi tushunadi. U qo’lidan keladigan ish bilan shug’ullanish asosidao’z ehtiyojini qondiradi va saodatga erishadi. Har qanday xato va baxtsizliklardan holi bo’ladi. Buning natijasi o’laroq u o’zga odamlarni qadrlay oladi va ulardan ezgulik yo’lida foydalana boshlaydi. Oqibatda o’zini kulfatlardan saq’laydi 56 ,- deb bejiz aytmagan. Yoshlar ma’naviyatini shakllantirishda islomiy qadriyatlarni hurmat qilishning ahamiyati katta. Islomiy qadriyatlarning demakki barchasi: halollik va fidoiylik bilan yashash, e’tiqodda sobit bo’lish, vijdon va iymon bilan hayot kechirish, or-nomusli, mehr-okibatli, muruvvatli bo’lish, yaxshilik, ezgulik, savob ishlarni qilish va shu kabi juda ko’p va xayrli talablari yoshlarni iymon-e’tiqod bilan yashashga, o’kib o’rganishga, mehnat qilishga undaydi. Bunday iymon- e’tiqodni islomiy va xalqaro qadriyatlar uyg’unligida shakllantirish yoshlarning ma’naviy-madaniy, badiiy-estetik, axlokiy-ruhiy holatiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi shubhasiz. Agar insonda xudoga, oliy qadriyatlarga, ezgulikka ishonch yo’qolsa, uning yashashidan hyech qanday ma’ni qolmaydi, u tirik murdaga, tafakkuri mute qulga yoki qattol, xirsi jilovlanmagan yovuz shaxsga, zo’ravon va yulg’ichga aylanadi 57 . Mustaqillik yillarid a din, shu jumladan, islom dini, islomiy qadriyatlarning mohiyati va ahamiyatiga yangicha yondashishning asl maqsadi, ularga oid ko’plab tushunmovchiliklar, anglanmaganliklardan kelib chiqqan muammolarni holisona, mafkuraviy qaramlikdan, aqidaparastlik va avtoritar ateistik g’oyalardan holi ravishda ko’rib chiqish, tadqik etish edi. Bu murakkab, muayyan vaqt va tajriba talab etadigan jarayon bo’lgani uchun unga siyosiy vaziyatga moslashib, vaqtinchalik kayfiyat va ehtiroslarga berilib emas, balki yuksak mas’uliyat bilan ilmiy metodologiya asosida yondashish talab etiladi. Islomiy qadriyatlar mohiyati, ahamiyati va har bir musulmonga ta’siri haqida qilinayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari va ular-ning natijalari hozirgi zamon talablariga to’la javob bermayapti. "Islom dini, rasm-rusmlari, qoida qadriyatlari, islomiy 56 Haqiqat manzaralari, - Toshkent.: Yangi asr avlodi. 2009 y.-63 bet. 57 Erkayev A., Fan bilan dinni birlashtirishga exltgyoj bormi? Tafakkur, 4-son, 23-bet. 73 tarbiya bo’yicha katta-kichik kitoblar — ko’llanmalar, dasturilamallar, yo’l- yo’riqlar, iymon-e’tiqodga oid tegishli to’plamlar ko’plab bosilib chikdi. Bu yaxshi. Yana ham ko’plab yaratilishi kerak... Bunday islomiy kitoblar juda zarur va kerak" (I.Karimov). Diniy qadriyatlar va uning shaxs ma’naviy kamolotidagi o’rni haqida gapirganda, dinning inson hayoti, odamlar o’rtasidagi munosabatlar tizimidagi o’rni beqiyosligini alohida ta’kidlash lozim. Din, diniy qadriyatlar, amaliy tajriba, axloqiy qadriyatlarga tayanib insonning to’g’ri diniy dunyoq’arashini shakllantiradi, inson ma’naviyatiga chuqur singib, uning yashash maq’sadini muayyanlashtiradi. Aslida dinning vazifasi muayyan dunyoqarashni shakllantirish orqali kishilarning ongiga va shu yo’l bilan ularning amaliy faoliyatiga hamda hayotiga ta’sir etish, diniy bag’rikenglik tamoyillarini rivojlantirishdir. Yoshlar ma’naviyatini to’g’ri shakllantirishda dinning diniy xazinasidan keng foydalanishning ahamiyati ortmoq’da. "Bunday noyob va bebaho boylikni har tomonlama chuqur o’rganish, uning ma’no-mazmunini farzandlarimizga yetkazish masalasi barchamiz, birinchi galda, ziyolilarimiz, butun jamoatchiligimiz uchun ham q’arz, xam farz bo’lishi shart, deb hisoblayman. Nega deganda,o’zimiz — bugun shu yurtda yashayotgan vatanparvar insonlar bu vazifani o’z zimmamizga olmasak, chetdan kelib hyech kim hyech qachon bu ishni qilib bermaydi" (I.Karimov). Kishilarning osoyishtaligi va xavfsizligiga rahna soladigan diniy ekstremizm va diniy terrorizmning barcha ko’rinishlari buzg’unchilik- fasod ishlardan sanaladi. Qur’onning ―Baqara‖ surasi 205-oyatidagi ―Alloh esa buzg’unchilik- fasodni sevmaydi‖ 58 , -degan oyat tushunchasi islomning diniy ekstremizm va terrorizmga bo’lggan salbiy munosabatini bildiradi. Mutaassiblik, ekstremizm va terrorchilik odatda begunoh odamlarning qoni to’kilishiga olib keladi. Qur’onda esa bunday holatlar ―Biror jonni o’ldirmagan yoki Yerda (buzg’unchilik va qaroq’chilik kabi) fasod ishlarni qilmagan insonni 58 Yusupov O. tahriri ostida, Diniy bag’rikenglik va mutaassiblik (yuzta savolga- yuzta javob)-T.:‖Toshkent Islom Universiteti‖, 2007, 53-bet 74 o’ldirgan odam xuddi hamma odamlarni o’ldirgan kabidir‖ 59 (Moida, 32) deya qoralanadi. Imom Buxoriy rivoyat qilishlaricha, Payg’ambarimiz ―Musulmon kishi shuki, uning tilidan va qo’lidan musulmonlar ozor chekmaydilar‖, 60 - deya marhamat qilganlar. Bu hadisda tildan yetadigan ozor qo’ldan yetadigan zarardan avval zikr etilmoqda. Chunki qo’l bilan boshqalarning faqat bu dunyosi- salomatligi, oilasi, mulkiga zarar yetkazilsa, til bilan- insonlarni turli buzg’unchi g’oyalarga targ’ib qilish orqali to’g’ri yo’ldan chalg’itib, ikki dunyosini barbod etish mumkin. Bundan anglashiladiki, Payg’ambarimiz kishilarga qanday shaklda bo’lmasin, ozor yetkazish katta gunoh ekanini ta’kidlaganlar. Islom dini manbalari ―Qur’on‖ Karim, Hadisi shariflar, Shariat arkonlari, Fiqh kabilardir. Ularni to’liq va mukammal, asosiysi holislik nuqtai nazari bilan o’rganish kerak. Biz ularni teran o’rgansak, yot va yovuz qarashlar, nazariyalar va g’oyalarga qarshi aniq’, o’z vaqtida va to’g’ri rad javobini bera olamiz. Aynan yoshlarga buning mazmun-mohiyatini singdirish zaruriyatdir. Alloh taoloning o’zi firq’alarga bo’linmaslik haq’ida shunday deydi:‖Hammangiz bir bo’lib Allohning arkoni (Qur’oni)ga yopishinglar, turli firqalarga bo’linib ketmanglar‖ 61 . Oyatga mazmuniga ko’ra, islomda hizblar tuzish Alloh ko’rsatmasiga ziddir. Ba’zi hizbchilar Payg’ambarimizning6 ―Kimki imomsiz, ya’ni xalifasiz hayotdan o’tsa, u johiliyat zamonida o’tganlardek o’libdi‖,- degan hadislarini o’z faoliyatlarini asoslash uchun dalil sifatida keltiradilar. Ana shu hadisni ro’kach etib, juda ko’plab insonlarni umriga zavol bo’lmoq’dalar. Avvalo xalifalik davri tugaganiga ancha davrlar bo’ldi. Payg’ambarimiz Rasulliloh (s.a.v.) ham o’zlaridan keyin 4 xalif bo’lishligini aytganlar, ulardan keyingi qancha vaqt o’tgan bo’lsa barchasini johillikka tenglash o’zi xurofotdir. Bundan tashqari juda ko’p din ulamolari, dunyoviy ilm sohiblari, umuman qanchadan –qancha insonlar yashab o’tgan shuncha davrni johillik deb xulosa chiq’arish gunohdir 62 . 59 O’sha joyda, 53 bet. 60 O’sha joyda, 53 bet. 61 Begmatov A. Aqidaparastlik manbalari. // Islom:bag’rikenglik va mutaassiblik.-Т.:Univer, 1998 y.-52 bet. 62 Begmatov A. Aqidaparastlik manbalari. // Islom:bag’rikenglik va mutaassiblik.-T.:Universitet, 1998.- 62-bet. 75 Islomda shunday tahlil etilgan: ―Mening ummatim yoppasiga adashib zalolatga tushib qolmaydi, sizlar ko’pchilik tomonda bo’lingiz!‖ (―Sunani ibn Moja‖, 8- bob) 63 ,- degan sahih hadis fikrimizning isboti bo’ladi. Turli diniy ekstremistik tashkilotlar, partiyalar paydo bo’lganlariga yarim asr bo’lgan bo’lsalar ham, ular birorta davlatda tan olinib, rasmiy ro’yxatdan o’tkazilmaganlar. Ajdodlar va avlodlarni birlashtirib, ulardan qolgan ma’naviy-ma’rifiy meroslarni hamda zamonaviy bilimlarni puxta egallagan yosh avlodni tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki, endilikda islom faqat diniy e’tiqodgina emas, balki, umuman, musulmon jamiyati fuqaro-larining turmush tarzi, ruhiyati, qadriyatlari bilan bog’lik, bo’lgan huquqiy, axloqiy, ilmiy, tarbiyaviy, madaniy, kommunikativ funksiyalarni bajara boshladi 64 . Davlat dinni nazorat qilish emas, balki, uni mamlakatdagi o’zgarishlarga moslashtirish, dinga ishonuvchilarni jamiyatni integratsiyalash va siyosiy konsensus yo’lida milliy mustaqillikni, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni mustahkamlashga jalb qilishga intiladi. Islom qadriyatlarining yoshlar ongi va qalbidan o’rin olishi, dindagi yuksak insoniy fazilatlarga ixlosmand qilib tarbiyalashdan davlatning o’zi ham manfaatdor 65 . Dinlarning, shu jumladan islom dinining shaxs va jamiyat taraqqiyotidagi o’rni va roli muhim bo’lganini, insoniyatning ma’naviy-madaniy xazinasi ekanligini, ijtimoiy-ma’naviy hayotimizdagi ijobiy ahamiyatini qadrlab, ularning insoniy va ma’rifiy tomonlaridan yoshlar tarbiyasida keng foydalanishimiz zarur. Chunki din va diniy-ma’naviy qadriyatlar yoshlar dunyoqarashi va ma’naviy kamolatida muhim o’rin tutadi, uning axloq’iy me’yorlarini tartibga soladi. Dunyoviy qadriyatlar ham diniy qadriyatlar singari ezgulik sari insonlarni boshlaydi. Jamiyat rivojida xayotning yaxshilanib, uyg’unlashib borishi natijasida kishilik jamiyatining moddiy va ma’naviy turmush tarziga ijobiy ta’sir etadigan, turli xalklar g’oyaviy mushtarakligi asosida vujudga kelgan, ma’naviy fikrlar mahsullari umumlashib, bir-birini boyitib, yagona umuminsoniy qadriyatlarga 63 Begmatov A. Aqidaparastlik manbalari. // Islom:bag’rikenglik va mutaassiblik.-T.:Universitet, 1998 y. 65-bet. 64 Ochilova B., Shaxs ma’naviy kamolatida ixlosmandlik va ibrat birligi. Uzbekistan, Т, 2004, 121-122-bet. 65 O’sha joyda, 127 bet. 76 aylanadi. Umuminsoniy va milliy qadriyatlar yagona tarbiyaviy asosga ega. Xalkimizning urf-odatlari, marosimlari, dinimiz va turli allomalar yaratgan boy ma’naviy meros Sharq xalq’larining qadriyati hisoblanadi. Milliy qadriyatlar mazmunan o’sha millatning g’oyalari, qarashlari, e’tiqodi, ma’naviy turmush tarzi, orzu-istaklari, kelajak maqsadini ifoda etadi. Islom dini butun borligi bilan insonlarni ilmga, hidoyatga yetaklaydi. Qur’oni Karimning birinchi nozil bo’lgan surasi ham «Iqra», ya’ni ―O’qi‖, deb boshlanadi. Qur’onning 96- ―Al-Atik‖ surasida esa: ―O’qi, Parvardigorning behad karamli, uning o’zi qalamga o’rgatgan, insonga uning bilmaganlarini o’rgatgan‖ 66 so’zlari bitilgan. Muborak hadislarda ham ilm, ma’rifatlilik ulug’lanadi. Masalan, ―Ilm o’rganish har bir mo’min uchun farzdir», so’zlari muborak hadisi sharifda bitilgan. Ilm tufayli odamlar nodonlik, jaholat botqog’idan chiqib, o’z iymonlarini kamolotga yetkazadilar‖ 67 . Faylasuflarning qarashlariga tayanadigan bo’lsak, shaxs ma’naviyatini shakllantirishda asosiy manbalar: fan, adabiyot, san’at, maorif, din ma’naviy-ruxiy qadriyatlar hisoblanadi. Jamiyatning har bir a’zosini ma’naviy tarbiyalash hakida Abu Ali ibn Sino: - «Fozil jamoaning har bir a’zosining ma’naviy madaniyati uning jismoniy va ruxiy madaniyati orqali shakllantiriladi», - degan edi. Abu Rayhon Beruniy, ta’lim- tarbiyada umuminsoniy va milliy qadriyatlarga bo’lgan e’tiqod, muhabbat asosida shaxsni ma’naviy kamolotga yetkazish mumkinligi g’oyasini ilgari suradi. Mustaqillik va Vatanimizdagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar milliy ongimizda juda katta burilish yasadi. Bu ulkan o’zgarishlar insonlar ongi tomonidan har xil darajada qabul qilinadi. Millatimizning tili, dini, urf-odatlari, an’analari ma’naviy qadriyatning tarkibiga kiradi. Shaklan milliy, mazmunan umuminsoniy qadriyatlarni o’zida mujassamlashtirgan xalq an’analari ma’naviy meros jahon madaniyatining ajralmas 66 O’sha joyda, 31 bet. 67 O’sha joyda, 31 bet. 77 qismidir. Bu qadriyatlarning vorisiyligi doimo ta’minlanishi lozim. Zero, xalqimizning ma’naviy merosini chuqur bilmasdan, milliy o’zligini anglash va milliy g’urur tuyg’usini qaror toptirish, yoshlarimiz ongida diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi tura oladigan ma’naviy immunitetni shakllantirish mumkin emas. Bu juda uzoq’ vaqtni va kukchli mehnatni talab etadi.Ma’naviy- ma’rifiy ishlar o’ta murakkab jarayondir. Bu jarayonni amalga oshirishda milliy va diniy qadriyatlarning o’rni juda salmoq’li hisoblanadi. Ma’naviyatimiz, milliy mafkura, milliy g’oya, milliy urf-odatlar barchasi milliy qadriyatlarimiz tarkibiga kiradi. Milliy qadriyatlar - millat uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan etnik jihat va xususiyatlar bilan bog’lik, qadriyat shakllari hisoblanadi. Respublika "Ma’naviyat va ma’rifat" markazining to’rt asosiy bo’limidan ikkitasi aynan: "Umuminsoniy qadriyatlar va milliy qadriyatlar" va "Milliy urf-odatlar, an’analarni o’rganish va ma’naviy-ma’rifiy istiqbol tadqiqari", - deb nomlanishi ham bejiz emas. Bu markaz tomonidan o’tgan yillar davomida ma’naviy- ma’rifiy ishlarni yuksaltirish uchun ulkan vazifalar bajarildi. Milliy qadriyatlarimizga alohida z’tibor kuchaytirildi. Modomiki, mamlakatimizda odamlarda ma’naviyatni tarbiyalash ishi davlat miqyosidagi vazifa darajasiga ko’tarilgan ekan, buning zamirida jiddiy gaplar yotadi. Biznnng maqsadimiz madaniy-ma’naviy meros, sharqona umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida umummilliy ma’naviyatni barqarorlashtirish va boyitishdir. Milliy qadriyatlar mustahkam bo’lsa, ma’naviyat ham barqaror bo’ladi. Ma’naviyat deganda, avvalo tug’ilib o’sgan muqaddas yerga, oila, qarindoshlar, yoru-birodarlar va qo’ni-qo’shni, maxalla-kuyga, xalqqa, shuningdek, Vatanga hurmat, ajdodlar xotirasi, iymon e’tiqod, hamkorlik va birodarlik kabi muborak an’analarni» qadriyatlarni anglash tushuniladi. Milliy ma’naviyagimizni buyuk ajdodlarimiz qoldirib ketgan kimmatbaho ma’naviy va madaniy meroslar zamirida ko’rishimiz mumkin.. Turkistonning buyuk mutafakkirlari xalqni bilimli qilish, ongini o’stirish, o’zligini kamol toptirish borasida ma’rifatning turli vositalaridan unumli foydalanganlar. Zero, qalbiga ma’naviyat urug’i qadalgan 78 inson iymonli bo’ladi. Iymon esa, bu halollik, poklik, to’g’rilik va xaqlikdir. Agar iymon butun bo’lsa, milliy o’zlik anglangan bo’ladi. Milliy o’zlik, ma’naviyat va milliy qadriyatlar bir, so’z bilan aytganda, insonning asosiy maqsadi bo’lgan baxt va saodatdir. Abu Nasr Forobiy insoniy baxt-saodatni quyidagicha izohlaydi: "Insoniy vujuddan maqsad - eng oliy baxt-saodatga erishuvdir, avvalo u baxt-saodatning nima va nimalardan iborat ekanligini bilishi, unga erishuvini o’ziga g’oya va eng oliy maqsad qilib olishi, butun vujudi bilan maftun bo’lishi kerak. Keyin u baxt-saodatga olib boradigan ish - amal va vositalarning nimalardan iborat ekanligini bilib olishi zarur.So’ngra esa baxt- saodatga erishtiradigan ishlarni shaxsan bajarishga kirishmog’i lozim bo’ladi" 68 . Milliy qadriyatlar va ma’naviyatni yoshlar ongiga chuqurrok singdirish borasida millatimizdagi mutafakkirlarning faoliyatlaridan o’rinli va maq’bul foydalanish katta samara beradi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar milliy qadriyatlar bilan qo’shib olib borilmasa, natija salmoqli bo’lmasligi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 12-moddasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi, hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o’rnatilishi mumkin emas, deyilgan. Shunga binoan, har bir diniy konfessiya o’z mafkurasiga ega bo’lishi mumkin. Lekin bu mafkura xalqqa tazyiq bilan singdirishga yo’l qo’yilmaydi. Jamiyatimizda diniy tashkilotlar faoliyati xalqimizda milliy g’urur va iftixor, vatanparvarlik va fidokorlik, komil insonni shakllantirishga qaratilgan. O’zbekistonda e’tiqod erkinligi va diniy bag’rikenglikni mustahkamlashda qonunchilik ham takomillashib bordi. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi qonun 1991 yilda qabul qilingan bo’lib, 1993 yilda kiritilgan ba’zi qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan 1998 yilga qadar amalda bo’lib keldi. So’nggi yillar davomida mazkur qonunni davr talablari asosida tubdan o’zgartirish zarur bo’lib qoldi va 1998 yilning 1 may oyida Respublika Oliy Majlisi tomonidan qonunning yangi tahriri qabul qilindi. 68 Forobiy Abu Nasr Fozil odamlar shahri.-T.:‖O’zbekiston milliy ensiklopediyasi‖, 2012 y.-33bet. 79 2000 yil 13-15 sentyabrda Toshkentda o’tgan dinlararo muloqot YUNESKO Kongressi Markaziy Osiyodagi madaniy, diniy va etnik xilma-xilligini muhokama qildi. Unda 40ga yaqin davlatdan 80dan ortiq turli din va konfessiyalarga mansub vakillar, yirik mutaxassislar ishtirok etdilar. Kongressdan so’ng 18 sentyabr kuni Buxoro shahrida «Tasavvuf va dinlararo muloqot» mavzusida xalqaro simpozium bo’lib o’tdi. Unda «tasavvuf»ga bag’rikenglikni targ’ib etuvchi, tinchlikka chaqiruvchi Islom dinining noyob, o’ziga xos ko’rinishi degan ta’rif berildi. Aynan 2000 yil sentyabrida Toshkent islom universitetida dinlarni qiyosiy o’rganish bo’yicha YUNESKO kafedrasi ochildi. YUNESKO rahbariyati bu tashabbusni qo’llab-quvvatladi. Fan, ta’lim va madaniyat sohasidagi eng nufuzli xalqaro tashkilot rahbari shaxsan o’zi kelib kafedrani ochishi fikrimiz isbotidir. Kafedraning asosiy vazifasi dinlararo muloqot va diniy bag’rikenglikni yanada mustahkamlashga ko’maklashishdir. Shuningdek, 2001 yil sentyabrida Toshkentda o’tgan Osiyo – Tinch okeani mintaqasi YUNESKO «bag’rikenglik tarmog’i»ning ikkinchi yig’ilishida bag’rikenglik tamoyillari o’zbek xalqining urf – odatlari bilan chambarchas bog’liqligi ta’kidlandi. O’zbekistonning an’anaviy diniy bag’rikenglik o’lkasi ekani, islom fani va madaniyatiga qo’shgan ulkan hissasini e’tirof etib, nufuzli xalqaro tashkilot – Islom konferensiyasi tashkiloti (O’zbekiston unga 1996 yildan a’zo)ning ta’lim, fan va madaniyat bo’yich a Boshqarmasi (ISESCO) Toshkent shahrini 2007 yilda islom madaniyati poytaxti deb e’lon qildi. Xalqaro hamjihatlik yo’lida har bir inson, jamoa va millatlar bashariyatning turli-tuman madaniyatlardan iborat ekanini anglashi va hurmat qilishi juda muhimdir. Bag’rikengliksiz demokratiya asoslari va inson huquqlarini mustahkamlab bo’lmaydi. Tinchliksiz taraqqiyot va demokratiya bo’lmagani kabi, bag’rikengliksiz tinchlik bo’lmaydi. Globallashuv jarayoni g’oyaviy, mafkuraviy jarayonlarga o’z ta’sirini ko’rsatib, xozirgi sharoitda u mafkuraviy ta’sir o’tkazishning nixoyatda kuchli vositasiga aylanib, jahondagi xar xil siyosiy kuchlar va markazlarning 80 manfaatlariga xizmat qilmoqda. Xozirgi vaqtda ko’z o’ngimizda dunyoning geopolitik, iqtisodiy va ijtimoiy, ahborot kommunikasiya manzarasida chuqur o’zgarishlar ro’y berayotgan, turli mafkuralar tortishuvi keskin tus olayotgan bir vaziyatda, barchamizga ayonki, – deb ta’kidlaydi Prezident I.A.Karimov, – fikrga qarshi fikr, g’oyaga qarshi g’oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish har qachongidan ko’ra muxim ahamiyat kasb etmoqda. Dunyoviy va milliy qadriyatlarimiz sirasiga Mustaq’il O’zbekiston respublikasining Konstitutsiyasi ham kiradi. Konstitutsiyasida insonlarning dinga bo’lgan munosabati alohida moddalarda ifodalangan: 18-modda. O’zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo’lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqyeidan qat’iy nazar, qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilab qo’yiladi hamda ijtimoiy alodat prinsiplariga mos bo’lishi shart. 31-modda. Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hyech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo’l qo’yilmaydi 69 . Dunyoviy, milliy qadriyatlar sirasiga marosimlar, qarashlar, nazariyalar kiradi. Bularda moddiylik ham, ma’naviyliklari ham mavjud. Ularning negizida insonlar hayotini ezgulik sari yo’naltirish, jamiyatni taraqqiyot sari boshlash yotadi. Agar aksi bo’lsa, bunday g’oyalardan insoniyat, jamiyat, tabiatga zarar yetkaziladigan bo’lsa, ular tanqid qilinadi va ulardan bosh tortiladi. Jumladan, fanda tahlil etilgan ilmlar yaxshilik yo’lida foydalaniladi, ulardan egoistik manfaat yo’lida zararli maq’sadlarda foydalanilsa jinoyat sanaladi va jazo qat’iy belgilanadi. Milliy qadriyatlarimizda: masalan alla- onalar orqali butun insoniyatga muhabbat tuyg’usini bolada shakllantirishdir. Har bir farzand tug’ilganda 69 Karimov S., Ahmedov I. ―Dinshunoslik‖ fani bo’yicha o’quv-uslubiy majmua.,-Jizzax. 2013-2014 o’quv yili uchun.127-bet. 81 daraxt ekish, insonlarda tabiatga mehr-muhabbat, tabiatni asrash, e’zozlash tuyg’usini rivojlantirish g’oyasi yotadi. Axloqiy qadriyatlarda inson haqqoniy ishlarini birovdan yashirmaydi, taomi halol bo’lsa, boshqalar olida uyalmay iste’mol qiladi kabi fikrlari mavjud. Agar harakatingiz to’g’ri bo’lsa, ishlaringiz adolatli bo’lsa, demak ularni birovlardan sir tutmaysiz, aksincha ularni hammaga ko’rsatishga, boshq’alar oldida g’urur tuyishga intilasiz. Aksi bo’lsachi? Masalan diniy ekstremistlar, diniy aqidaparastlar va diniy terroristlar, ularning faoliyatlari halol bo’lmaganligi, harakatlari noto’g’ri, g’oyalari adolatsizliklardan iborat bo’lganligi uchun, jamiyatga rahna soluvchi va tinchlikka xavfli bo’lganligi uchun sir saqlaydilar, yashirin faoliyat ko’rsatadilar. Demak, yolg’onlardan iborat ekan. Insoniyatni ijodkorlikka emas, mutelikka eltuvchi g’oyalar. Kimlardir diniy axloqni e’tirof etadilar, hatto halollik haqida va’z o’qiydilar, ammo o’zlari axloq’siz faoliyat ko’rsatadilar. Faqat Alloh bandalarni yaratdi, ulardan jon olishga ham Xudo qodir,- deb aytiladi. Ammo diniy ekstremistlar, aqidaparastlar va terroristlar o’z g’arazli niyatlari yo’lida ko’plab insonlarni qirg’inbarot qilmoqdalar. Bu qanday g’oyalarga mos keladi. Bu bilan xuddi fashistlar g’oyasiga o’xshaydilar. Demak, barcha keltirilgan ma’lumotlardan xulosa shuki, diniy ekstremizm o’z mohiyatiga binoan insoniyat va jamiyat uchun butkul zarar. Tinchlik va tarraqiyotni izdan chiqarar ekan. Ham diniy, ham dunyoviy ta’limotlarda diniy ekstremistik harakatlar va diniy aqidaparastlar to’liq qoralanadi. Bunday kishilik jamiyati va butun olam uchun tahdid soluvchi kuchlarga qarshi kurashish zarurat ekan. Ana shu kurashda ma’lum tayanadigan asoslar, usul va vositalar kerak bo’ladi. Yuqorida qayd etilgan fikrlarga asoslanib diniy ekstremizmga qarshi kurashish uchun quyidagilarni asoslar deb qayd etish mumkin: Islom dinida asosiy muq’addas kitob ―Qur’on‖da diniy oq’imlar rad etiladi. Jumladan: Kishilarning osoyishtaligi va xavfsizligiga rahna soladigan diniy ekstremizm va diniy terrorizmning barcha ko’rinishlari buzg’unchilik- fasod ishlardan sanaladi. Qur’onning ―Baqara‖ surasi 205-oyatidagi ―Alloh esa 82 buzg’unchilik- fasodni sevmaydi‖ 70 , -degan oyat tushunchasi islomning diniy ekstremizm va terrorizmga bo’lgan salbiy munosabatini bildiradi. Mutaassiblik, ekstremizm va terrorchilik odatda begunoh odamlarning qoni to’kilishiga olib keladi. Qur’onda esa bunday holatlar ―Biror jonni o’ldirmagan yoki Yerda (buzg’unchilik va qaroqchilik kabi) fasod ishlarni qilmagan insonni o’ldirgan odam xuddi hamma odamlarni o’ldirgan kabidir‖ 71 (Moida, 32) deya qoralanadi. Demak, islom dinining muqaddas kitobi ―Qur’on‖ diniy ekstremizmiga qarshi kurashishda asosiy manba diniy manba bo’lar ekan. Demak, Burhoniddin Marg’inoniy, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy, Mahmud Zamahshariy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband, Hoja Ahrori Valiy singari ulug’ siymolar asarlarida diniy ekstremizm va diniy aqidaparastlik to’liq qoralangan ekan, ularning asarlari va ta’limotlari g’oyaviy kurashlarda asosiy manbalar bo’ladilar. Endi dunyoviy manbalar tarkibini umumiy xulosa sifatida tahlil etaylik: Umumjahon miqyosida e’tirof etilgan hujjatlar: 1789 yilgi Fransiyada qabul etilgan ― Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi‖da barcha odamlarning erkinliga va huquqiy tengligi, ulargao’zgalarning dahl etmasligi e’tirof etilganligi bilan tarixiy ahamiyatga egadir. Deklaratsiyada ijtimoiy shartnoma ruhida har bir davlat ittifoqining maqsadi insonning tabiiy va ajralmas huquqlarini ta’minlashdan iborat ekanliga ta’kidlangan. XX asrning yangi tarixiy sharoitida inson huquqlari va erkinliklari, ularga birovning sababsiz dahl etmasligi masalasida insonparvarlik muammolari yuzasidan xalqaro hamkorlik rivojlandi va mustahkamlandi, Inson xuquklari umumjahrn deklaratsiyasi (1948), Inson huquqlarini va asosiy erkinliklarini himoya qilish to’g’risida Yevropa konvensiyasi (1950), Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt (1966), Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktga fakultativ protokol (1966), Xelsinki Kengashiing Yakunlovchi hujjati (1975), Yevropada xavfsizlik va hamkorlik Kengashi 70 Yusupov O. tahriri ostida, Diniy bag’rikenglik va mutaassiblik (yuzta savolga- yuzta javob)-T.:‖Toshkent Islom Universiteti‖, 2007, 53-bet. 71 O’sha joyda, 53 bet. 83 qatnashchilari bo’lgan davlatlar Vena uchrashuvining yakunlovchi hujjati (1989) va boshq’alar hujjatlar jamiyat va insonlar tinchligiga xavf soluvchi kuchlarga qarshi kurashish uchun nazariy – qonuniy asoslar sanaladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, hamda boshqa davlatimiz miqyosida diniy ekstremizm va boshqa davlatimiz tinchligiga rahna soluvchi kuchlar, nazariyalarga qarshi qabul qilingan rasmiy hujjatlar, qarorlar, farmoyishlar asosiy manbalar sirasiga kiradi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’aniyevich Karimovning bir qator asarlari masalan, ―O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖, ―O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li‖, ― O’zbek xalqi hyech qachon, hyech kimga qaram bo’lmaydi‖, ―Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch‖, ―Qadr-qimmatim, tayanchim va iftixorimsan, mustaqil O’zbekiston‖ va h.k. nazariy- metodologik asos bo’ladi. |