Mavzu: Eftallar davlati va turk xoqonligining iqtisodiy va demokratik geografiyasi Reja

Eftaliylar davrida ijtimoiy va iqtisodiy hayot. Pul muomalasi
Ilk o‟rta asrlardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o‟zgarishlar yuz berdi. Vohalarda yirik sug‟orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar o‟zlashtirish ishlari kengayib bordi. Yangi yerlarni o‟zlashtirish ishlariga urug‟ boshliqlari, qishloq oqsoqollari boshchilik qiladi. Shu bois ular o‟zlashtirilgan yerlarni katta qismini, sug‟orish inshootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu tariqa katta yer egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora-bora ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydilar. O‟sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlarning shaharlarda hashamatli uylari, qishloqlarda esa qo‟rg‟onlari bo‟lib, xizmatkor-cho‟rilarga, qo‟riqlovchi choparlarga ega bo‟lgan. V asrlarda obikor yerlarning asosiy qismi hali qishloq jamoalarining qaramog‟ida edi. Qishloq jamoalarida yashab, yer va suvdan iborat umumiy mulkda o‟ziga tegishli yerlari bo‟lgan erkin ziroatchilar kashovarzlar deyilar edi. Ularning bir qismi o‟ziga tegishli yerlaridan mahrum bo‟lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Kadivarlar dehqonlar yerini ijaraga olib ishlashga majbur bo‟ladi va dehqonlarga qaram tabaqaga aylanadilar. Shu tariqa, qishloq ahli uch tabaqaga bo‟linadi. Eftaliylar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‟lgan.Ularning ijtimoiy iqtisodiy hayoti esa bir-biridan tubdan farq qilgan. Eftaliylar kelib chiqishiga ko‟ra ko‟chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli chorvachilik bilan shug‟ullanib, yaylovlarda kigiz o‟tovlarda yashaganlar. Ular zabt etgan yerlarida obod dehqonchilik vohalariga hamda savdosi rivojlangan shaharlarga ega bo‟ldilar. Yillar o‟tishi bilan ular mahalliy aholi bilan qorishib ketadilar. Tohariston va So‟g‟d rivojlangan dehqonchilik va bog‟dorchilik markazi hisoblanardi. Qashqadaryo va Zarafshon vohalarida g‟alladan tashqari sholi ham yetishtirilar edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va O‟rta Osiyo yerlarida paxta ekilar edi. Uning tolasidan oppoq va nihoyatda mayin mato to‟qilgan. Xitoy bozorlarida bunday matoga talab katta bo‟lgan. Chunki o‟sha davrlarda Xitoyda hali paxta ekilmas edi. Aholining dashtlarda yashovchi yarim ko‟chmanchi 22 qismi esa chorvachilik, hususan mayda va yirik shohli hayvonlar boqish, tuyachilik, tog‟li va tog‟ oldi mintaqalarida esa yilqichilik bilan shug‟ullanganlar. Farg‟ona vodiysi hamon o‟zining zotdor arg‟umoqlari bilan mashhur bo‟lganlar. Ziroatkor yerlarning kattagina qismi hali ham qishloq jamoalari tasarrufida bo‟lsa-da, ammo mamlakatdagi yer maydonlarining ma‟lum bir qismi dehqonlar qo‟lida to‟plana borgan. Buning natijasida qishloq jamoasining kashovarz (erkin qo‟shchi)lari ma‟lum darajada dehqonlar asoratiga tushib ularga qaram kadivarlarga aylana borgan. Yirik mulkdorlar, zodagonlar zulmi va asoratining ortishi, aholi quyi tabaqalari huquqining poymol etilishi, ularning ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi pirovardida ijtimoiy adolat va haqqoniyat yo‟lidagi xalq harakatlari, g‟alayonlarining yuzaga kelishiga sabab bo‟ldi. VI asr birinchi choragida Eronda boshlanib, O‟rta Osiyo hududida ham keng tarqalgan Mazdak qo’zg’oloni buning yaqqol namunasidir. Mazdakchilar “Z” harfi bilan boshlanadigan 4 narsaning aholi o‟rtasida teng baham ko‟rilishini yoqlab chiqqandilar. Zamin (yer), Zar (oltin), Zo’rlik (kuch, hokimiyat) va Zan (xotin). Mazdakchilar ilgari surgan bu xil g‟oyalardan shini anglash mumkinki, ular ijtimoiy adolat tushunchasini birinchi o‟ringa qo‟yib, bunda yer-mulk, boyliklarni aholi o‟rtasida barobar taqsimlashni talab qilganlar. Ular davlat hokimiyati tomonidan fuqarolarning dahlsizligi va qonuniy huquqlarini himoya qilinishini, ayollar tengligini yoqlaganlar. Biroq o‟sha davrda, sinfiy tabaqalanish tobora kuchayib, mulkiy tengsizlik avj olayotgan bir paytda mazdakchilik g‟oyalarining tantana qilishi yohud hayiotga tadbiq qilinishi mumkin emas edi. Shu bois ham, Mazdak qo‟zg‟oloni tez orada hukmron tuzum kuchlari tomonidan bostirildi. Mazdak va uning ko‟plab tarafdorlari qo‟lga olinib qatl etildi. Shunga qaramay Eron va Turon aholisining keng qatlamlari orasida Mazdak g‟oyalari saqlanib, ularning haq, adolat yo‟lidagi kurashlariga xizmat qildi. Eftaliylar davriga kelib Buyuk ipak yo’li ustidan ularning nazorati o‟rnatilgach, xalqaro savdoda faol ishtirok eta boshlaydilar. Ayniqsa ularga tobe bo‟lgan so‟g‟d savdogarlari Xitoy va Vizantiya o‟rtasidagi savdoda vositachilik qilganlar. Qadimda Xitoy, Hindiston va Baqtriya bilan So‟g‟d orasida to‟g‟lar orqali so‟qmoqlar o‟tkazilib, daralar ustidan yengil osma ko‟priklar tashlangan. Shunday so‟qmoqlar o‟tgan Qorququmda bir necha o‟n ming tog‟ tasvirlari va 17 tilda 1,5 mingdan ortiq yozuvlar topilib, ularning salmoqli qismini so‟g‟d yozuvlari va tasvirlari tashkil etadi. So‟g‟dliklarning ismlari orasida “Anaxit izdoshi”, “oy ilohasi xodimi” yozuvlari uchrab, yonida Samarqand tangalaridagi ramzlarni takrorlovchi ramz va tamg‟alar chizilgan. Shunga ko‟ra olimlar quyidagicha xulosa qiladilar: eramizning boshidanoq so‟g‟dliklar bu yerda savdo rabotlarini barpo etganlar. Shu bilan birga so‟g‟dliklar bu so‟qmoqlar orqali nafaqat mahsulotlar, balki madaniy va diniy dunyoqarashlarini ham tarqatganlar. Chilas ko‟prigi yonidagi tog‟dagi rasmlardan birida bayramona kiyingan so‟g‟dlikning tasviri Afrosiyob va Panjikent devor tasvirlariga o‟xshab, qo‟lida ushlab turgan isiriqdon ustida afsonaviy qanotli mavjudot parvoz etmoqda, yonida esa buddaviylik stupasi turibdi. Shuningdek, rasmlardaV-VI asrlarga mansub So‟g‟d matolari, muhrlari va tangalaridan yaxshi ma‟lum bo‟lgan ot, tasmalar bilan o‟ralgan qanotli echkilar, hamla qilayotgan sherlar ifodalangan. So‟g‟dlar eftalitlar imperiyasiga kumush kirimining ko‟payishidan foydalanib, Choch va Semirechyega savdogarlar yubo-radilar va yangi koloniyalar tashkil etadilar. So‟g‟dning Semirechye va Sintszyan sari yo‟naltirilgan kolonizatsiyasi III asrda boshlanib, mazkur harakat VI-VIII asrlarda avjiga chiqadi. Natijada, Buyuk ipak yo‟li rivojlanib, so‟g‟dliklar Xitoyga kirib 24 keladilar. Ular ipak yo‟lining ham janubiy, ham shimoliy tarmoqlaridan foydalanib u yerlarda deyarli hamma katta vohalarni egallab yuqori darajada rivojlangan tizimli jamoa barpo etishadi.Uning tarkibiga o‟sha paytda mavjud bo‟lgan barcha hunar egalari, kohinlar, rohiblar, askarlar va boshqalar kirgan. Natijada, so‟g‟dliklar o‟z yurtlaridan 1500 km uzoqlikda bo‟lgan Shimoliy Xitoyda ham savdo sohasida yakka hukmronga aylanadilar va o‟z ta‟sirlarini hatto Tibetga ham tarqatadilar. Albatta, bunday keng qamrovli kolonizatsiya o‟lkamiz madaniyati va diniy e‟tiqodlarini ham o‟zga xalqlarga singdirmasdan iloji yo‟q edi. Fransuz olimlarining fikricha, bunday muvaffaqiyatga turkiyso‟g‟diy muhit asos yaratadi. Yozma manbalar asosida Buyuk ipak yo‟li rivojining cho‟qqisiga turkiy-so‟g‟diy madaniyat namoyondalari vositasida erishiladi. Qurama oilalar ilk So‟g‟d koloniyalari Semirechyega chiqishi va turkiy xoqonlik o‟rnatilishidan oldinroq vujudga keladi va Ipak yo‟lining avji turkiy va o‟zga qabilalar quramasi rivojining mahsuli sifatida yuzaga keladi. Eftaliylar davlatining Xitoyning Vey imperiyasi bilan elchilik aloqalari o‟rnatilgani manbalardan ma‟lum. Sung Yun va Xuey Sheng bir necha rohiblar hamrohligida Ida (eftaliylar) davlatining xoni qabulida bo‟lib, unga o‟zlari bilan olib kelgan yorliqni topshirganlar. Shundan so‟ng Ida davlati bilan Vey davlati o‟rtasida rasmiy aloqalar o‟rnatilgan. Umuman olganda so‟g‟d tili o‟sha paytdagi savdo yo‟llarida xalaqaro muomala tili bo‟lgan. Vizantiya, Suriya va Xitoy manbalarida savdodagi muhim ashyo bu – ipak, shisha, shirinliklar, qimmatbaho toshlar hamda bo‟yoqlar bo‟lgan. Yaylovlarning asosiy qismi esa qabila va urug‟ jamoalari hamda ularning oqsoqollari – xvabulari tasarrufida edi. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog‟iston yerlarining bir qismini suv bilan ta‟minlab turgan Zog’ariq va Bo’zsuv, Samarqand viloyati janubiy tumanlarining asosiy suv manbai Darg’om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug‟orish tarmoqlaridan hisoblanadi. Bu davrda tog‟ oldi mintaqalarida joylashgan adir yerlarga suv chiqarib obod etishda o‟q va o‟z davri uchun ancha-muncha murakkab bo‟lgan suv inshootlaricharxpalak, chig‟ir va boshqalardan foydalaniladi. Yangitdan o‟zlashtirilgan yerlarda mulkdor dehqonlarning yirik qo‟rg‟onlari hashamatli qasrlari, mehnatkash qo‟shchilarning ko‟plab qishloqlari mayda turar joylari qad ko‟taradi. Huddi shu davrda Chag‟oniyon (Surxondaryo), Samarqand, Buxoro, Kesh (Shaxrisabz), 25 Naxshab(Qarshi) va Toshkent atroflari to‟la o‟zlashtirilib, alohidaalohida dehqonchilik vohalari shakllanadi. Bu davrda yangi tipdagi ko‟rkam va gavjum shahar – qal‟a ko‟rinishidagi aholi manzilgohlari vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal‟a, Toshkentdagi oqtepa mavzelari shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil topgan mazkur manzilgohlar qo‟rg‟onlar, qalin paxsa devorlar bilan o‟ralgan. Ularda hukmron tabaqa kishilariga xos hashamatli, bezak ark-qasrlar, ko‟p xonali binolar bilan birga oddiy fuqarolarga mos qilib qurilgan sodda ko‟rinishdagi turar joylar ham o‟rin olgan. Eftaliylar poytaxti Poykand o‟z davrining eng ko‟rkam, obod shaharlaridan sanalgan. Bu yerda hunarmandchilik, savdo-sotiq, qurilish ishlari ancha rivojlangan. Shahar Buyuk Ipak yo‟lida joylashganligidan, unda turli mamlakatlarning savdo karvonlarni xilma-xil mollari bilan kelib savdo qilganlar. Buning uchun shaharda ko‟plab bozoru rastalar, karvonsaroylar mavjud bo‟lgan. Eftaliylar davlati iqtisodiy hayotida pul muomalasi alohida o‟rin tutadi. Mamlakatning savdo-sotiq ishlarida Eronning tanga pullari bilan bir qatorda buxorxudotlar tangasi, So‟g‟diy va Xorazm tangalari keng muomalada yurgan. Eftaliylar davlati tarkibiga kirgan har bir hudud o‟z tangalarini zarb etgan. Bu holat esa eftaliylar davlatining siyosiy jihatdan tarqoqligini ko‟rsatadi. Mutaxassislar tomonidan eftaliylar davriga oid tangalarning tadqiq etilishi shuni ko‟rsatadiki, tangalar asosan Eronda eftaliylarga o‟lpon to‟lash maqsadida zarb etilgan va ularga eftaliycha yozuvlar bosilgan. O‟rta Osiyo ikki daryo oralig‟idagi yodgorliklardan topilgan qimmati past bo‟lgan bu tangalar eftaliylar davrida keng muomalada bo‟lganligini ko‟rsatadi. Bu tangalarning aversida (old tomoni), toj kiygan shohning boshi, reversida (orqa tomoni) esa otashdon hamda uning ikki tomonida esa uni qo‟riqlovchi kohinlar tasvirlangan.Tanganing diametri – 30 mm, og‟irligi esa 2,81 g. Eftaliylar davriga oid bo‟lgan Xorazmning Qora tepa yodgorligidan topilgan tangadagi tasvir mutaxassislarda juda katta qiziqish uyg‟otgan. Tanganing old qismidagi uch to‟pbargning yurakcha tasviri ichida joylashtirib tasvirlanishi, hamda shoh tasviridagi ba‟zi bir elementlar, ya‟ni boshining shaklan buzilgan holda tasvirlanishi eftaliylarning kelib chiqishi mahalliy aholiga tegishli ekanligi yoki, ularning Xorazm bilan aloqasi bo‟lganligini ko‟rsatadi. 26 Eftaliylarning Chog’aniyonda zarb etilgan tangalaridagi baqtriycha yozuv “xono”, “xiono”, va “alxon” E.V. Rtveladzening fikricha eftaliylarning o‟zlarining nomidir. Eftaliylar qo‟l ostidagi hududlar uchun yagona pul namunasi bo‟lmaganligi sababli ular turlicha zarb etilgan. Jumladan, bu davrda So’g’dda tangalar xitoycha usulda – yumaloq o‟rtasida esa kvadrat shaklida teshik bilan zarb etilgan. Buxoroda esa sosoniy podsho Varaxran V tangalariga taqlidan, Chog‟aniyonda esa Pero‟z tangalari kabi, ba‟zida Vizantiya tangalari kabi shoh va malikaning bosh qismi tasvirlangan. Buxoroda yana mis tangalar ham uchrab uning bir tomonida zardushtiylikdagi urush xudosi Veretragnaning zoomorfik tasviri bo‟lgan ikki o‟rkachli tuya tasviri mavjud. Shu bilan birga Buxoro vohasida bu davrda muomalada yurgan va “Turon” seriyasi nomi bilan tanilgantangalarda otashgoh tasviri yonida “kavi” so‟zi yozilgan. Bu davrga mansub Buxorxudotlarning tangalatida mavjud “pwe‟r xwb k‟w” yozuvini, odatda olimlar “Buxoro hukmroni-shoh”, deb tarjima qiladilar. Bu yozuvda “k‟w” – shoh, degani. E.V. Rtveladze xulosasiga binoan, “kavi” unvoni – mahalliy, O‟rta Osiyo zaminida vujudga kelib, ayrim mintaqalarda salkam bir yarim ming yil davomida xalq orasida muomalada bo‟lgan. O‟lkamiz afsonalarida qahramonlik ko‟rsatgan ajdodlarimiz shoh deb nomlanib, Shahristoniy ma‟lumotlariga binoan Samarqand qurilishini Kovus o‟g‟li Siyovush nihoyasioga yetkazgan. Uning o‟g‟li Kayxusrav samarqandda tug‟ilib, o‟sha yerda Varaxran sha‟niga atab Olov uyi bunyod etgan. Samarqandning VI-VIII asrlarga mansub sopol haykalchalari va buyumlarida ilohlardan keyin tojdor shohlarning tasviri ikkinchi o‟rinda turadi. Tojida qush qanotlari va boshi tepasida sayyora ramzi ifodalangan. Shu davrga oid eftaliy-turk hukmdorlaridan Badgis Nizak Tarxonning tangalari ham ma‟lum. Eftaliy hukmdorlar Toraman va Mihirakullar esa asosan kumush va mis tangalar zarb etganlar. Toramanning kumush tangalari uch variantda zarb etilgan. Ularning birida brahmi tilida “Shri Toraman Deva – yengilmas fotih” degan yozuv bitilgan. Mis tangalari esa ikki variantda bo‟lib ular kushon va sosoniy tangalari kabi bo‟lgan. Mixirakul tangalaridagi yozuvlarda esa “Shahi Mihirakul” yoki “Jaytu Mihirakul” bitiklarini uchratish mumkin. Mihirakuldan so‟ng tahtga Pravarasen II o‟tirgach uning tangalariga brahmi tilida aversda “Shri Pravarasen”, reversda “Kidar” yozuvi uchraydi.