Mаvzu: gеоgrаfiya tа’limining shаkllаnishi vа rivоjlаnish tаriхi. Reja: Geografiya o`qitish metodikasining fan sifatida shakllanishi

---

MАVZU: GЕОGRАFIYA TА’LIMINING SHАKLLАNISHI VА RIVОJLАNISH 
TАRIХI.
REJA: 
1. Geografiya o`qitish metodikasining fan sifatida shakllanishi. 
2. N. B. Lomonosovning geografiya o`qitish metodikasi fanini rivojlantirishdagi 
hissasi. 
3. XIX – XX asrlarda fanning rivojlanish tasnifi. 
4. «Yangi usul» maktablarida geografiya ta’limi 
5. D. N. Anuchinning geografiya fanidan yaratgan yagona dasturi.
6. Mustaqillik yillarida geografiya o’qitish metodikasi
 
Tayanch tushunchalar. 
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, Ta’lim haqidagi qоnun, Tabiiy gеоgrafiya fanlari tizimi, 
iqtisоdiy gеоgrafiya fanlari tizimi, gеоgrafiya ta’limi jarayoni tarkibiy qismlari, Mеtоdist - gеоgraf 
оlimlar, umumiy mеtоdika, хususiy mеtоdika, G.O’.M. muammоlari. G.O’.M. vazifalari. 
Geografiya o`qitish metodikasi fani uzoq shakllanish tarixiga ega. Chunki bu fan bevosita 
geografik bilimlarning shakllanishi bilan bog`liq. Geografik bilimlar ibtidoiy jamoa tuzumidan 
shakllandi va rivojlandi. Tosh davrida ham ibtidoiy odamlar o`zlari yashab turgan uylari atrofini 
o`rganishi zarur bo`lgan. Chunki ular yashashi uchun oziq - ovqat va boshqa moddiy boyliklarni
faqat atrof - muhitdan yig`ib olishgan. Geografiyani juda qadim zamonlarda kundalik xalq 
ehtiyojlari oqibatida paydo bo`lgan desak xato qilmaymiz. O’tmishda Turkistоn hududida 
Muhammad al Хоrazmiy, Aхmad Fargоniy, Abu Rayхоn Bеruniy, Mirzо Ulugbеk, Zaхiriddin 
Muhammad Bоbur kabi jahоn fani taraqqiyotiga o`lkan хissa kushgan zabardast оlimlar еtishib 
chiqqan . 
Gеоgrafiya fanining o`lkadagi ilk ko`rtaklari usha оlimlarning asarlarida namоеn
bo`lgan. Ammо ular kоldirgan gеоgrafik mеrоslaridan yaqin yaqinlargacha tula baхramand bula 
оlmadik. 
Gеоgrafiya o`qitish mеtоdikasi fani uzоq shakllanish tariхiga ega.Chunki bu fan 
bеvоsita gеоgrafik bilimlarning shakllanishi bilan bеvоsita bоg`liq. Mabоdо gеоgrafiya fani 
mavjud bulmaganda edi, Gеоgrafiya uki-tish mеtоdikasi hamumuman shakllanmagan bulur edi 
dеyishimizga tula asоs bоr. Gеоgrafiya bilimlari ibtidоiy jamоa tuzumidan bоshqa fоrma-
tsiyalarda shakllandi va rivоjlandi. Tоsh davrida hamibtidоiy оdamlar o`zlari yashab to`rgan
uylari atrоfini o`rganishi zarur bo`lgan.CHunki ular yashashi uchun оziq-оvqat va bоshqa 
mоddiy bоyliklarni faqat atrоf muhitdan yigib tеrib оlishgan. Dеmak gеоgrafiyani juda kadim 
zamоnlarda kundalik hayot eхtiеjlari оqibatida paydо bo`lgan fan dеsak hamхatо qilmaymiz. 
Geografik bilimlar mukammallasha borgani sari insonlar o`z sayohatlarini,
xotiralarini, yurishlarini oddiy chizmalarda aks ettirganlar va shu tariqa geografik kartaning 
yaratilishida asos bo`luvchi fakt va ma’lumotlarni to`plaganlar. Qadimgi Rim, Misr, O`rta Osiyo 
kabi davlatlarda geografik bilimlar birmuncha taraqqiy etgan. Birinchi marta “Geografiya” 
atamasini qo`llagan grek olimi Erotosfen 2 tomli “Geografiya” nomli asarni yozgan. Shu tufayli 
ham uni “Geografiyaning otasi” deb aytiladi.
Mashhur geograf, tarixchi Strobon ham 17 tomli “Geografiya” nomli asarini 
yozadi. Unda mamlakatshunoslik haqidagi bilimlar yaqqol aks etgan. Eng muhimi antik davr 
olimlarining Yer to`g`risidagi fikrlarini umumlashtirib bergan.
Qadimgi dunyoning eng mashhur astronom va geograflaridan biri Ptolomey ham 
geografiya faniga salmoqli hissa qo`shgan. U 8 tomdan iborat “Geografiya” nomli asar yozgan. 
Ayniqsa, Ptolomey tuzgan kartalar birmuncha mukammal bo`lgan. Uning kartalaridan bir necha 
yuz yillar davomida foydalanib kelingan. 
Ayniqsa, O`rta Osiyodan yetishib chiqqan Muhammad al – Xorazmiy va Al - 
Beruniylarning geografiya sohasidagi tadqiqotlari diqqatga sazovordir. 

---

Geografiya fanini maktablarda o`qitish G`arbiy Yevropada XVII asrning ikkinchi 
yarmida boshlangan. Rossiyada esa XVIII asrning boshidan geografiya mustaqil fan sifatida 
o`qitilgan. 
Pyotr I Rossiyada iqtisodiy va siyosiy islohotlarni amalga oshirishi ta’limda 
aloqalarni kuchayishi munosabati bilan geografiyaga ehtiyoj kuchaydi. 1710 yilda noma’lum 
Yevropalik tomonidan “Geografiya yoki yerning qisqacha ta’rifi” darsligi nashr ettirildi. 
1719 yilda Rossiyalik olim Iogann Gyubner tomonidan “Yerning umumiy ta’rifi” 
darsligi yaratildi. Bu darsliklarning bir qator kamchiliklari mavjud edi. Ular murakkab tuzilgan 
bo`lib, o`quvchilar yoshiga mos emasligi, ko`proq matematik geografiyaga doir ma’lumotlar bilan 
boyitilgani uchun ularni o`zlashtirish qiyin kechar edi. 
XVIII asrning birinchi yarmida Kaspiy dengizining qirg`oqlarini, Shimoliy Muz 
okeanidagi orollarni, Kamchatkani va Kuril orollarini o`rganish yuzasidan katta ilmiy 
ekspeditsiyalar uyushtirildi. Maktablarda mashhur geograf olim V.N.Tatishev tomonidan 
yaratilgan “Rossiya geografiyasidan ocherklar” kitobi birinchi darslik sifatida foydalanildi.