Mavzu: ibtidoiy jamiyat tuzumida moddiy madaniyat

2.2. IBTIDOIY SAN’AT MAZILGOHLARI:
 
Ma’naviymadaniyatvauningbirturihisoblangansan’atkishilikjamiyatininganchakeyi
ngibosqichidaurug‘chiliktuzuminingshakillanishidadir. 
Tosh, loydanishlanganodamxaykalchalaroxrabilanchizilganrasimlar, toshga,
suyakkavaboshqabuyumlarga,
o‘yibchizilganxilmaxilrasimlaribtidoiysan’atningengdastlabkinoibtidoiynamunalarihiso
blanadi. 
Ibtidoiysan’atningkelibchiqishmasalasihaqidaolimlarorasidakuchlitortishuvlarmavj
uddir. Olimlarningbirguruhisan’atnidinga, affsungarlakkavatotomezimgabog‘laydilar.
Olimlarningboshqabirguruhi “san’atuchun” deganmantiqsiznazariyagayopishibolib,
san’atnikishilikjamiyatihayotidanajratibqo‘yishgaurinadilarvaurinmoqdalar.
Ibtidoiysan’atvauntngkelibchiqishinitushunishdaG.V. 
Plexanovning 
“adiressizxat”
maqolasimuhimahamiyatgaegadir.
Keyingivaqtdaerkurrasiningturlijoylaridankishilikningibtidoiydavirgamansubbo’lganku
pginasan’atobidalaritopildi.
Ilg‘orfikrliolimlaribtdoiysan’atningbarchaturlario‘zmohiyativamazmunibilanshak-
shubhasizinsonningmehnatfaoliyatibilanizchiltafakkuri,
kayfiyativafikrmulohazasibilanbog‘liqekanliginita’kidlaydilar.Ibtidoiysan’atningvujudg
akelishinio‘zigaxosshart-sharoitibo‘lib,
ibtidoiykishilarningongimalumdarajadaetaboshlagachvujudgakelaboshlagan.
Ibtidoiysan’atto‘satdan,
birdanigavujudgakelmaganalbatta.Umehnatjarayonidavujudgakeldivarivojlanibkamolto
pdi. 
Million,
nechayuzmingyillardavomidaibtidoiyinsonningongitafakkurimehnatdabo‘lganmunosaba

---

timalakasirivojtopdivao‘zgardi. 
Buholo‘z-
o‘zidanibtidoiysan’atningvujudgakelishiuchunzaminhozirlaganedi.
San’atningvujudgakelishikishilikmadaniyatitarixidaolg‘atashlagankattaqadamedi. 
Arxeologikqazilmalardanshunarsaayonkikishilikningibtidoiytudadavridisan’at,
dinvama’naviymadaniyatmavjudbo‘lmagan. 
Ma’naviymadaniyat,
uningbirturihisoblangansan’atkishilikjamiyatininganchakyingibosqichidaurug‘chiliktuz
uminingshakillanaboshlashidir. 
Chunkibudavirgakelibodamlartafakkur, 
til,
atrofinibilish, 
narsalarnianglash, 
qurolishlash,
uyruzg‘orbuyumlarinitayyorlashdama’lumdarajadamuoffaqiyatlargaerishdilar.
Ibtidoiysan’athozirgizamonkishisigaoddiyko‘rinadi.
Lekinibtidoiyinsontomonidanyaratilganilksan’atko‘pqirralibo‘lib,tosh,loydanishlangano
damvaxayvonxaykalchalari, 
oxrabilanchizilganrasimlar, 
toshga,
suyakkavaboshqabuyumlargao‘yilibchizilganxilmaxilrasimlaribtidoiysan’atningengdastl
abkinamunalaridanhisoblanadi. 
Bujihatidanqora, 
qizilsariq,
yashilbo‘yoqlarbilanchizilganmamont, yovvoyiot, arslon, fel, bug‘i, yovvoyiechki,
karkidon, 
yovvoyisigir, 
buqa,
tug‘izkabiboshqayovvoyihayvonvanarsalarningtasvirlariayniqsadiqqatgasazovvardir. 
Tosh asrining sungii bosqichlarida, ayni?sa mezolit (urta tosh asri) davrida
ishlangan ibtidoiy tasviriy san'atning Altamira, Neo, Binedel, Saqroyi Kabir,
Kakova qori, Lena, Еnisiy, Obь, Amur, Alyaska, Sahalin. Mu?iliston,
O'zbekistondagi Zarautsoy, Tojikistondagi Shehta Qori, Bitik chashma,
qirqizistondagi Sari-jaz er yuzining turli joylaridan topilgan boshqa namunalar
ayniqsa diqqatga sazovvardir. Ibtidoiy davirda oxak tosh Mirgelь kabi yumshoq
toshlardan ba'zan ayol va erkaklarning tasvirlarini ishlash odat bo'lgan. Еr
yuzining turli joylaridan, hususan sobiq SSR dagi Gagarina, Kostinka, Malьta va
boshqa erlardan topilgan haykallar shular jumlasiga kiradi. Ayollarning tasviri
ayniqsa reolistik tarzda bo'lib, ularning onalik va jinsiy belgilari burtirib
ko'rsatilgan. 

---

Lekin tosh asridagi rassomlardan ko'p narsa kutib bo'lmas edi albatta. U 
davirda ishlangan qoyatosh sur'atlari, odam haykallari o'zining soddaligi bilan
ajralib turardi, lekin ijodiyotning eng dastlabki ilk naьmunasi va tasviriy san'at
soqasidagi dastlabki qadam edi. Uning moddiy tarihiy aqamiyati xam shunda edi. 
Bu xol keyingi davir tasviriy san'ati uchun dastlabki loy devor toshi
xisoblanadi.Qo'shiq, ertak, musiqa, maqol va halq iqtisodiyotining boshqa turlari
ibtidoiy san'atning ajralmas qismini tashkil qiladi. qo'shiq, ertak, musiqa, maqol,
matal va boshqalarning vujudga kelishi qam kishilikning ibtidoiy davriga borib
taqaladi. 
“San'atning hilma hil turlari singari hususan musiqa xam mexnat jarayonida
vujudga kelganligi shubxasizdir. 19 asrning ohirilarida yashagan nemis Karel
Byuher musiqa mexnat jarayonida paydo bo'lgan degan nazariya yaratdi. Ibtidoiy
davirdagi diniy tushunchalar. Gap, din xaqida borar ekan, u qamisha barxaror va
azaldan mavjud bo'lgan emas.” 

---