1. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini amalga oshirishda davlat
budjetining ahamiyati
Har bir mamlakatning normal ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan rivojlanishi
uchun samarali faliyat qiluvchi davlat zarur. Davlat jamiyatga va mamlakat
fuqarolariga zarur tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish, iqtisodiyot va
ijtimoiy tarmoqlarning samarali faoliyat qilishi uchun me’yoriy va institutsional
tuzilmalarning qonuniy asoslarini yaratish va shu bilan o’z fuqarolarining yashashi va
ishlashi uchun moddiy va boshqa shart-sharoitlarni yaratib berish vazifalarini
bajaradi. Shu vazifalardan kelib chiqqan holda. davlatning asosiy funktsiyalari
quyidagilardan iborat:
1. Bozor xo’jaligining institutsional asoslarini shakllantiruvchi qonuniy
xujjatlarni ishlab chiqish, qabul qilish, amalga oshirish va takomillashtirish;
2. Makroiqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiyotni
samarali boshqarish va tartibga solish;
3. Asosiy ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirish, aholining muhtoj qatlamlarini
ijtimoiy jihatdan qo’llab-quvvatlash;
4. Milliy manfaatlarni himoya qilgan holda, jahon iqtisodiyotiga
integratsiyalashuv jarayonlarini boshqarish va tartibga solish;
5. Davlat boshqaruvini, mamlakat mudofaasi va milliy havfsizligini ta’minlash;
6. Tabiat muhofazasi va ekologik muvozanatni ta’minlash bilan bog’liq chora-
tadbirlarni amalga oshirish va shu kabilar.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, mamlakat iqtisodiy salohiyatining oshib
borishi bilan davlatning kuch-qudrati, uning o’z funktsiyalarini kengaytirib borish
imkoniyati ortib boradi. Davlat o’z funktsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun,
shuningdek, rivojlanishning har bir bosqichida dolzarb bo’lga strategik maqsadlarni
amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir
qismini o’z qo’lida to’plamog’i ob’ektiv zaruriyatdir.
Aynan
shu
ob’ektiv
zaruriyatning mavjud bo’lishi davlat budjetining mavjud bo’lishini va amal qilishini
taqozo etadi.
Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va milliy
daromad qayta taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi
jamiyatdagi umumiy ehtiyojlar: maorif, sog’liqni saqlash, mamlakatdagi iqtisodiy va
siyosiy barqarorlik, aholi tarkibidagi ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarni moddiy
jihatdan qo’llab-quvvatlash, mamlakat osoyishtaligi, chegaralar dahlsizligini
ta’minlash va favqulodda holatlar uchun saqlanadigan davlat zahiralarining mavjud
bo’lish zarurati tufayli kelib chiqadi. Shuningdek, davlat budjeti orqali davlat
jamiyatning ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlariga ta’sir qilishning moliyaviy
dastaklariga ega bo’ladi.
Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ihtiyorida markazlashish darajasini
aks ettiruvchi davlat budjetining hajmi qator omillarga bog’liq:
- iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasiga;
- davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga;
- korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish usullariga;
- jamiyat tomonidan xal etilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning
xarakteriga,
- iqtisodiyotda va ijtimoiy soha tarmoqlarda amalga oshirilayotgan tarkibiy
o’zgarishlarning ko’lamiga va boshqalar.
Davlat budjetida to’planayotgan mablag’lar davlat hokimiyat organlari va
mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etib,
ular davlat va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tegishli funktsiyalar va
vazifalarning bajarilishini ta’minlaydi. Davlat budjetining maqsadi resurslarni
taqsimlash va qayta taqsimlash natijasida ijtimoiy yo’naltirilgan jamiyatni barpo
etishdir. Davlat budjetining barqarorligi mamlakat iqtisodiyoti va eng avvalo, uning
ijtimoiy sohasi holatini xarakterlaydigan eng muhim ko’rsatkichlardan biridir. Davlat
budjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnikaviy jihatdan qayta qurollantirishda
alohida ahamiyatga ega. Budjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va
markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu
maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (maorif, sog’liqni saqlash,
madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga
ijtimoiy nafaqa berish, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar bahosidagi
farqlarni budjetdan qoplash, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud
organlarini saqlash, fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlarini moliyalashtirish,
mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o’z vaqtida
bajarilishini ta’minlashda Davlat budjetining ahamiyati juda beqiyosdir.
Sub’ektlarning faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda Davlat
budjetining tartibga soluvchi o’rni quyidagi shakllarda bo’lishi mumkin:
– moliyaviy resurslarga bo’lgan yangi talabni kelgusi budjet yilida budjetning
xarajatlari tarkibiga kiritish;
– moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud bo’lgan budjet
resurslarini manyovr qilish, ya’ni budjet kreditlarini bir ob’ektdan ikkinchisiga
o’tkazish. Bunday imkoniyatning mavjud ekanligi amaliyotda ayrim sub’ektlarning
o’zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to’liq o’zlashtirishning uddasidan
chiqa olmasligi bilan belgilanadi;
– qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va
boshqalar.
O’zining mohiyatiga ko’ra, Davlat budjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy
qismidan iborat bo’lib, shunga mos ravishda u moliya tizimiga tegishli bo’lgan
barcha xususiyatlarga ega va unga tegishli bo’lgan barcha funktsiyalarni bajaradi. Bir
vaqtning o’zida, Davlat budjeti faqat o’ziga xos bo’lgan xarakterli xususiyatlarga
ham egadirki, ular o’z navbatida, davlat budjetini moliya tizimining boshqa
bo’linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy o’rinn egallashga imkon beradi.
Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir.
Haqiqatdan ham har bir mamlakatda hukumat barcha moliyaviy munosabatlarning
tashkilotchisi bo’lsada, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy
resurslarini asosiy taqsimlovchisi sifatidagi o’rni faqat budjetda katta kuch bilan
namoyon bo’ladi.
Yagonalik va markazlashuvning yuqori darajada ekanligi Davlat budjetining
muhim xususiyatlaridandir. Turli ma’muriy-hududiy budjetlarning ko’pligiga
qaramasdan ularning barchasi quyi bo’g’inlarning yuqori bo’linmalarga
bo’ysunishiga ketma-ket rioya qilgan holda yagona Davlat budjetiga birlashadi. Bir
vaqtning o’zida budjet resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanishda oshkoralik
ham ta’minlanadi. Chunki davlat hokimiyatining barcha organlari o’zlarining budjet
mablag’lariga ega bo’lib, bu borada ular o’zlariga tegishli bo’lgan budjet
huquqlaridan foydalanadilar.
Yalpi ichki (milliy) mahsulotni Davlat budjeti orqali taqsimlash, bir vaqtning
o’zida, o’zaro bog’langan va ma’lum darajada nisbatan mustaqil ham bo’lgan uch
bosqichga egadir:
1) umumdavlat pul fondini shakllantirish (budjet daromadlari);
2) hududiy va ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli budjet fondlarini
yaratish;
3) budjet fondidan foydalanish (budjet xarajatlari).
Umuman olganda davlat budjetining ahamiyatini biz quyida keltirilgan 1.1-
rasmda kurishimiz mumkin.
Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyatini
iqtisodiy imkoniyatlarining moliyaviy asoslarini yaratadi.
|