4. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat budjeti xarajatlarini
samarali ijrosini ta’minlash masalalari
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va fuqarolik jamiyatni rivojlantirish sharoitida
davlat budjeti xarajatlari samarali ijrosini ta’milashda oldindan belgilangan
tamoyillar asosida amalga oshiriladi (chizma). Bunday tamoyillar qatoriga budjet
mablag’larini maqsadli taqsimlash, ulardan eng yuqori samara olinishiga
erishiladigan holda foydalanish, tejamkorlik rejimiga qat’iy amal qilish va budjet
xarajatlarini ijrosini ta’minlashda budjet intizomiga rioya etilishini ta’minlash kabilar
kirishi mumkin. Bu tamoyillarga so’zsiz amal qilish budjet mablag’laridan maqsadli,
samarali va tejamlilik asosida foydalanishga katta imkoniyat yaratadi.
Bugungi kunda mamlakatdagi mavjud ahvolni o’rganib chiqib, budjet
xarajatlarini
rejalashtirish
va
ijrosi
jarayonidagi
budjet
intizomini
buzilishiningquyidagi xarakterli ko’rinishlarini keltirish mumkin:
Budjetning ikkinchi darajali xarajatlarini mablag’ bilan ta’minlash oqibatida
birinchi darajadagi tadbirlarga mablag’ yo’naltirishni kechiktirish;
Mahalliy hokimiyat organlari rahbarlarning tazyoiqi ostida budjet
mablag’larini budjet parametrlarida ko’zda tutilmagan xarajatlarga yo’naltirish;
Ish xaqi, xo’jalik xarajatlari bo’yicha belgilangan budjet limitlarini oshirib
borish;
Bdyudjet mablag’larini bir moddadan ikkinchi moddaga o’tkazish va
ulardan noqonuniy tarzda foydalanish va h.k.
Budjet intizomiga rioya etish buzilishining eng ko’p tarqalgan xarakterli
ko’rinishi – bu bdjet mablag’larini mahalliy hokimliklarning farmoyishlari asosida
adres dasturiga kiritilmagan qurilish va ta’mirlash ob’ektlariga, avtomobillar sotib
olish, dabdabali tadbirlarni o’tkazishga yo’naltirishdir.
Budjet mablag’larining mahalliy budjetlar parametrlarida belgilanmagan
xarajatlarga tarqatib yuborilishi, birinchi navbatda bo’lgan ish haqi, ijtimoiy
nafaqalar, stipendiya to’lovlari, davolash va xalq maorifi muassasalariga doridarmon,
oziq-ovqat, yoqilg’i – energiya resurslarini etkazib berishda jiddiy salbiy holatlarga
olib kelmoqda.
Ma’lumki, ko’p yillar davomida budjetning xarajatlar ijrosini amalga
oshirishda hamda budjet mablag’larini nazorat qilishda bir talaygina muammolarga
duch kelinishi budjet mablag’larini sarfi ustidan nazoratni to’liq amalga
oshirilmayotganligi ko’zga tashlanar edi.
Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari tomonidan
moliya muassalari va budjet tashkilotlari faoliyati ustidan nazoratni bo’shashtirib
yuborganligi oqibatida moliya organlari va budjet tashkilotlari rahbarlari birinchi
darajali xarajatlarni moliyalashtirish uchun yo’naltirish
o’rniga mablag’larni budjet parametrlarida ko’rsatilmagan xarajatlarga yo’naltirish,
budjet mablag’larini boshqa moddalarga sarflash holatlarini ko’rish mumkin edi.
Bularning barchasi faqatgina budjet mablag’larini rejalashtirish jarayonida emas,
balki ulardan foydalanish ya’ni ijrosi jarayonida ham budjet intizomiga rioya
etishning buzilishiga xos bo’lgan qutsidagi xarakterli ko’rinishlarni keltirib chiqargan
edi:
- birinchi darajali to’lovlarning (ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar,
ijtimoiy nafaqalar va stipendiyalar) o’z vaqtida moliyalashtirilmasligi hamda naqd
pul bilan ta’minlanmasligi, to’lov muddatlarining kechiktirilishi;
- budjet parametrlariga va xarajatlar smetalaridagi limitlariga amal qilmaslik
natijasida ish haqi, kommunal xizmatlar va xo’jalik xarajatlaridan ortiqcha
xarajatlarga yo’l qo’yish;
- budjet muassasalarining xarajatlar smetalarida ko’zda tutilmagan xarajatlarni
amalga oshirish va budjet mablag’laridan samarasiz hamda boshqa maqsadlarda
foydalanish;
- budjet muassasalarining rahbarlari tomonidan shtat-smeta intizomiga rioya
qilmaslik, ortiqcha shtat birliklaridan foydalanish, ish haqining belgilangan
miqdorlarini oshirib yuborish, ishlamagan xodimlarga haq to’lash;
- o’z-o’zini boshqarish organlari (mahalla qo’mitalari) orqali aholining kam
ta’minlangan qatlamlariga to’lanadigan ijtimoiy nafaqalarni tayinlashda turli
mahalliychilik va qarindosh-urug’chilikka yo’l qo’yish hamda ularni to’lash paytida
bank muassasalari xodimlari va o’z-o’zini boshqarish organlari xodimlari bilan
birgalikda turli qonunbuzarliklarga va davlat mablag’larini o’zlashtirishga yo’l
qo’yish;
- mahalliy hokimiyat organlari rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslarning
budjet jarayoniga asossiz aralashuvi natijasida budjet mablag’larini budjet
parametrlarida ko’zda tutilmagan qurilish, ta’mirlash ishlarida avtomobillar va
boshqa dabdabali jixozlar sotib olishga hamda turli tadbirlar o’tkazishga sarflash va
h.k.
Budjet tashkilotlari xarajatlari smetasi tasdiqlangandan so’ng kommunal
xizmatlar, gaz va elektr energiya uchun shartnomalar tuzish, shartnomalarda ushbu
xizmatlarga faqat belgilangan limitlar doirasida oyma-oy hisob-kitob qilinishi,
limitdan ortiqcha summaga ko’rsatilgan xizmatga mablag’ ajratilmasligi alohida
belgilab o’tilganligiga qaramasdan ayrim hududlarda ushbu talablar to’liq
bajarilmasligi oqibatida kreditorlik qarzlariga yo’l qo’yilgan. Bu jarayonda limit
intizomi, tariflar va haqiqiy ehtiyojlarni inbotga olinishi ta’minlanmagan.
Oziq – ovqat va dori – darmonlardan kreditorlik qarzlari kelib chiqishining
asosiy sabablaridan biri vositachi tashkilotlar orqali mahsulotlar olishdir. Bunda oziq
– ovqat mahsulotlari va dori-darmonlarni sotib olishda vositachi tashkilotlar
tomonidan usatamalarni ko’p qo’yilishi o’z ta’sirini ko’rsatmoqda.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va fuqarolik jamiyatni rivojlantirish sharoitida
davlatning moliyaviy resurslarni boshqarishi ahamiyati beqiyos hisoblanadi, shu
sababli respublikamizda Davlat budjeti ijrosini amalga oshirishda g’aznachilik
tizimiga o’tish zaruriyati paydo bo’ldi. Sababi, yuqorida ko’rsatib o’tilgan
muammolarning echimini xal etish uchun budjet tizimida budjet xarajatlari samarali
ijrosini ta’minlovchi muhim bo’g’in budjet amaliyotga g’aznachilik tizimi joriy etildi.
G’aznachilik tizimining faoliyati nafaqat davlat moliyaviy resurslarini safarbar
qilish orqali davlat xarajatlarini muntazam boshqarish imkoniyatini yaratadi, balki
ular ustidan samarali nazorat qilish imkonini ham beradi.
Boshqacha
qilib
aytganda, rivojlangan moliya tizimini shakllantirishda davlat moliyaviy resurslarini
malakali boshqarish va budjetni to’xtovsiz ijro etish hamda budjet mablag’larini
oluvchilar tomonidan mablag’larni maqsadli ishlatilishini nazorat qilishni
ta’minlaydi. Oxirgi yillarda ko’pchilik mamlakatlarda g’aznachilik organlari
o’zlarining turli darajadagi budjetlar ijro-sini ta’minlash kabi asosiy funktsiyalaridan
tashqari, umuman davlat moliya tizimida faolroq rol o’ynamoqda. Ular iqtisodiyot va
davlat moliyasi sohasida universal vazifalarga ega o’ziga xos davlat moliyaviy
organlariga aylanib bormoqda.
Masalan, g’aznalar vaqtinchalik erkin budjet mablag’lariga ega bo’lgani uchun
banklararo kreditlar bozori hamda korxona va tashkilotlar uchun kredit resurslari
sifatida ishlatilmoqda. «Hisobraqamlardagi kassa qoldiqlarini ishlatib, g’aznalar
vaqtinchalik erkin budjet mablag’larini depozitlar yoki qimmatli qog’ozlarga joylab,
shu yo’l bilan budjet uchun qo’shimcha daromadlar jalb qilish uchun kapitallar
bozorida qarz oluvchi yoki qarz beruvchi sifatida ishtirok etmoqda»
G’aznachilikni joriy etish budjet daromadlarining to’liq va o’z vaqtida
tushishini va xarajatlar qismida budjet mablag’lari-ning maqsadli sarflanishining
nazoratini kuchaytirish va pul oqimlarini samarali boshqarish imkonini beradi.
Mazkur tizimni joriy etish bilan budjet bajarilishini kuzatish, boshqaru
qarorlarini qabul qilishda qulaylik yaratish, budjet mablag’larini maqsadsiz
sarflanishdan himoyalash va budjetni rivojlantirish va prognozlashtirish sifatini
oshirish mumkin.
Davlat budjetining G’aznachilik tizimi joriy etilishi quyidagi ijobiy natijalarga
erishishga imkoniyat beradi:
davlat moliyaviy resurslarining real hajmini va uning istiqbol
ko’rsatkichlarini doimiy nazorat qilish;
davlat moliyasining holati to’g’risidagi tezkor va muntazam ravishda
axborotlarni yig’ish, ishlov berish va tahlil qilish;
davlat budjetining daromad va xarajat qismlarini kassa ijrosini har kungi
aniqlashtirilgan monitoringini o’tkazish;
tasdiqlangan budjet mablag’lari doirasida budjet tashkilot-larining tovarlar
va xizmatlar etkazib beruvchilar oldidagi maj-buriyatlarini qabul qilish bosqichida
dastlabki nazoratni amalga oshirish;
moliya organlari tomonidan budjet xarajatlarini o’z vaq-tida va adresli
moliyalashtirish bilan budjet mablag’larini bosh taqsimlovchilari tomonidan
sui’ste’mol qilish va noto’g’ri ishlatishning oldini olish maqsadida
joriy nazorat olib borish;
budjet tashkilotlari majburiyatlarni olgandan keyin pul mablag’larini
G’aznachilik hisob raqamidan to’g’ridan-to’g’ri tovar etkazib beruvchilar hisob
raqamiga o’tkazish orqali pul oqimlari harakatini tezlashtirish o’z vaqtida to’lovni
amalga oshirish or-qali ta’minotchilarni moliyaviy imkoniyatlarini yaxshilash;
G’aznachilik tizimining bir pog’onasidan ikkinchi pog’onasiga pul
mablag’lari o’tkazishni tezlashtirish orqali budjet mablag’la-rini tezkor harakat
qilinishini ta’minlash.
Davlat budjetining G’azna ijrosidan foydalanish - budjet mablag’larini
maqsadli va samarali ishlatishga hamda kreditor to’lov intizomini mustahkamlashga
va natijada debitor va kreditor qarzdor-liklarni keskin qisqartirish, Davlat budjeti
ijrosi jarayonini jahon andozalariga javob beradigan yangisifat pog’onasiga
chiqarishdir. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, mazkur tizimni joriy etish bilan budjet
bajarilishini kuzatish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qulaylik yaratish, budjet
mablag’larini maqsadsiz sarflanishidan himoyalash va budjetni rejalashtirish va
prognozlashtirish sifatini oshirish mumkin.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va fuqarolik jamiyatni rivojlantirish sharoitida
davlatning moliyaviy resurslarini samarali boshqarish ahamiyati beqiyos hisoblanadi,
shu sababli, respublikamizda Davlat budjeti ijrosini amalga oshirishda g’aznachilik
tizimiga o’tish zaruriyati paydo bo’ldi. Sababi, yuqorida ko’rsatib o’tilgan
muammolarning yechimini hal etish uchun budjet tizimida budjet xarjatlari samarali
ijrosini ta’minlovchi muhim bo’g’in budjet amaliyotiga g’aznachilik tizimi joriy
etildi.
O’zbekiston sharoitida davlat moliyasini boshqarish tizimidagi islohotlarning
eng asosiysi g’aznachilik tizimini to’liq joriy qilishdir. Davlat budjeti ijrosida
foydalanilayotgan g’aznachilik tizimi davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlariga mos
holda davlat xarajatlarini samarali boshqarishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar
yig’indisidan iborat. Bu chora-tadbirlar Davlat budjetining xarajatlari ijrosidagi
davlat xaridlarini amalga oshirish mexanizmini hamda joriy va dastlabki nazorat
samaradorligi bo’yicha dolzarb masalalarniqamrab oladi.
Budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish va xarajatlarini samarali ijrosini
ta’minlash ustidan nazoratni kuchaytirish uch bosqichli nazoratni to’liq joriy qilishni
taqozo etadi.
Ya’ni, budjet tashkiloti kontragentdan tovarlar sotib olish (ishlar bajarish,
xizmatlar ko’rsatish) to’g’risida ofertani (taklifni) qabul qilib olganidan so’ng,
shartnomani aktseptlaydi (imzolaydi) va g’aznachilik bo’limidan ro’yxatdan
o’tkazish uchun taqdim etadi. Yuridik majburiyat vujudga kelishi uchun,
shartnomaning ro’yxatdano’tkazilishi talab qilinadi. G’aznachilikda yuridik
majburiyat vujudga kelishidan avval, dastlabki nazoratni amalga oshirish imkoniyati
mavjud bo’lib, bu narxlar monitoringi orqali ta’minlanadi, g’aznachilik bo’linmalari
tomonidan baholar monitoringini amalga oshirish tartibi, oziq-ovqat mahsulotlari
sohasi misolida ko’rib chiqiladi:
Budjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish
jarayonlarida, g’aznachilik bo’linmalari tomonidan baholar nazoratini tashkil etish,
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining tegishli buyruqlari asosida amalga
oshiriladi.
Mahsulotlar (xizmatlar, ishlar)ni xarid etish bo’yicha shartnomalar tender yoki
konkurs (tanlov) savdolari orqali amalga oshiriladi va bundan ko’zlangan asosiy
maqsad optimal baholardan sifatli mahsulotlarni xarid etishdan iboratdir.
Baholar optimalligi va budjet mablag’laridan maqsadli foydalanishni nazorat
etish, amalga oshiriladigan xaridning yuqori samarasini ta’minlovchi muhim omil
hisoblanadi. Baholar monitoringi
tizimidagi
mavjud muammolar sifatida
quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
• tovarlar va xizmatlar bahosi to’g’risida tizimlashgan tarzda axborot olishning
etishmasligi (ayniqsa respublika hududlari bo’yicha);
• mavjud baholar monitoringi tovarlarning assortimenti (sifati, texnik va
boshqa muhim tavsiflari)ni hisobga olmaydi;
• baholar monitoringi amalga oshirishda transport xarajatlarini hisobga olishni
tartibga soluvchi mexanizm etishmaydi;
• ayrim oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha monopoliyaga qarshi kurashish
qo’mitasi tomonidan taqdim etilgan baholar, joylarda o’rnatiladigan baholar bilan
keskin farqlanadi.
Bugungi kunda O’zbekistonda budjet jarayonida o’rta muddatli rejalashtirish
mexanizmini joriy qilishga dastlabki urinishlar bo’layotganligini va budjet
xarajatlarining natijaviyligini ta’minlovchi nazorat qilish mexanizmining endigina
shakllanayotganligini e’tirof etish lozim. Iqtisodiyotni markazdan turib boshqarish
hukm surgan mamlakatlarda boshqa qator g’arb davlatlari kabi, budjetni tayyorlashda
«xarajatli budjet» usulidan (zatratniy metod) foydalanib kelingan. «Xarajatlarga
asoslangan budjetni tuzish» usuli resurslarni rejalashtirish va taqsimlashning shunday
bir usulidirki, bunda resurslar va ularni sarflashdan erishiladigan natijaviylik juda
kuchsiz bo’lib hisoblanadi, chunki xarajatlar usulida asosiy e’tibor mavjud
resurslarga qaratiladi.
O’z navbatida, “natijaga qaratilgan budjetlashtirish” strategik maqsad va
vazifalarni asosiy maqsad qilib o’z oldiga qo’yadi, davlat tashkilotlari faoliyatlari
natijasidan ijtimoiy-iqtisodiy natijalar kutadi. Bu esa barcharesurslarni ma’lum bir
dasturlar orqali sarflanishi orqali amalga oshiriladi.
XULOSA
Mazkur kurs ishidan tadqiq etish jarayonida biz quyidagi xulosalarga keldik:
Birinchidan- davlat budjeti xarajatlarini amalga oshirish da tarqoq xoldagi
tijorat banklarida ochilgan xisob raqamdan, markazlashgan tartibda Markaziy bankda
ochilgan yagona g’azna xisob rakamidan xarajatlarni amalga oshirish tashkil etildi.
Ikkinchidan-amalda bulgan tasdiqlangan budjet xarajatlari miqdori va budjet
tashkilotlarining smeta xarajatlari doirasida xarajatlarini moliyalashtirishdan budjet
tashkilotlarining yuridik va moliyaviy majburiyatlarini ruyxatga olish orqali, xar bir
budjet tashkilotlari xarajatlarini mablag’ bilan taminlash amaliyotiga utildi.
Uchinchidan- Gaznachilik organlari budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlar
xarajatlari, tulovlarini amalga oshirish doirasida dastlabki va joriy nazoratni amalga
oshirish imkoniga ega buldi. Bu uz navbatida mablag’larni ishlatilishini nazorat qilish
imkonini berdi.
Turtinchidan- budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlar tovarlar (ish, xizmatlar)
xarid qilishi buyicha malum urnatilgan narxlarini shakllantirish va shu asosda
xarajatlarni amalga oshirish tartibi urnatildi. Natijada budjet mablag’larini suistemol
qilinishini oldini olish imkoniyati yaratildi.
Beshinchidan-davlat budjeti g’azna ijrosini taminlovchi tizimlashgan operativ
organ faoliyatiga asos solindi. Bu esa muayyan vaqt xolatiga budjet xarajatlari ijrosi
buyicha tezkor malumotlarni olish bo’sh turgan pul mablag’larini zaruriy xarajatlarni
amalga oshirish uchun yunaltirish imkonini beradi.
Oltinchidan- G’aznachilik sharoitida budjet xarajatlarini amalga oshirish orkali,
budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlarning xarajatlari buyicha qarzlarni vujudga
kelish darajasi pasaytirildi.
Ushbu xulosalarimizdan kelib chiqqan holda istiqbolda davlat budjeti
xarajatlari ijrosini samarali tashkil etish bo’yicha quyidagi vazifalarni bajarish lozim.
Budjet intizomini mustahkamlash maqsadida budjet xarajatlaridan samarali va
oqilona foydalanishning asosiy shartlaridan biri tejamkorlik rejimidagi xarajatlarni
nazorat qilish normalariga qat’iy rioya qilishdir. Buning uchun budjetdan ijtimoiy
ijtimoiy- madaniy tadbirlarni moliyalashtiriladigan mablag’lardan tashqari boshqa
xarajatlarni bosqichma – bosqich kamaytirish va me’yordan ortiqcha amalga
oshirilgan xarajatlarni budjet hisobotlariga debitorlik va kreditorlik qarzlari sifatida
qabul qilish amaliyotiga chek qo’yish zarur.
Budjetdan mablag’ oluvchi muassasalarning moddiy texnik bazasini inobatga
olgan holda, byujetdan mablag’ oluvchilarning shaxsiy hisobvaraqlaridan amalga
oshirilgan to’lovlar ko’chirmasini (vipiska) o’z muddatlarida hisobotlarda aks
ettirilishini ta’minlash maqsadida, ushbu hujjatlarni tegishli operatsiyalar amalga
oshirilgandan so’ng g’aznachilikda to’g’ridan-to’g’ri budjet muassasasiga elektron
tarzda yuborish va shu asosda budjet muassasalari tomonidan hisobotlarni o’z vaqtida
va sifatli tuzishga erishish maqsadga muvofiq bo’lardi
Davlat budjetini shakllantirish va uning mablag’laridan foydalanish ustidan
operativ nazoratni ta’minlash maqsadida o’z faoliyatlari bilan bog’liq munosabatlar
doirasida budjet tizimini boshqarish organlari doirasida integrallashgan axborot
tizimlarini yaratish lozim.
Uylaymizki, yuqorida keltirilgan xulosalarimiz istiqbolda davlat budjeti
xarajatlarini samarali ijro etishda o’z ijobiy natijalarini beradi.
|