Мавзу иқтисодиётни модернизациялаш шароитида фермер хўжаликлари фаолиятини бошқариш

2. Fermer xo’jaliklarini tashkil etishning o’ziga xos tamoyillari va xususiyatlari

Respublikamizda mustaqillikning dastlabki yillarida amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarga va bugungi kunda agrar sohada olib borilayotgan iqtisodiy jarayonga nazar tashlaydigan bo’lsak, qishloq xo’jaligini quyidagi yo’nalishlari bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi. Ya’ni:

• 
  ishlab chiqarish munosabatlari;
  
• 
  yer munosabatlari va erdan foydalanish;
  
• 
  qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotish, tayyorlov tizimlari;
  
• 
  qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarni kreditlash tizimi va baholarni tartibga solish;
  
• 
  qishloq xo’jaligida mahsulotlarni taqsimlanishi o’zining ijobiy natijalarini berib kelmoqda.
  

Agrar sohada bozor munosabatlarini keng joriy etish uchun bozor tamoyillariga mos bo’lgan va qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarning faoliyatiga mustaqillik va erkinlik jihatlarini o’zida mujassamlashtirgan, asosiy chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Bu esa bevosita qishloq xo’jaligida bozorga xos sog’lom raqobat muhitning shakllanishi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
Fermer xo’jaliklarida asosiy boshqaruv jarayonlarini quyidagicha sharoitlarda nomoyon bo’ladi (2-rasm).
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishib, halq xo’jaligini bozor munosabatlariga o’tkazish maqsadida kerakli iqtisodiy islohotlar amalga oshirilib, respublikada bozor iqtisodiyoti shakllanishiga erishdi. Respublikaning sotsial - iqtisodiy rivojlanishidagi ob’ektiv shart-sharoitlarni, xususiyatlarni e’tiborga olgan holda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda qishloq xo’jaligiga katta e’tibor berilmoqda. Shu bilan bir qatorda mamlakatimizda fermer xo’jaliklariga katta etibor berilib, keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Bugungi kunda fermer xo’jaliklari keng yo’l ochilib ularning sonlari toboro ko’payib bormoqda.

2-rasm. Fermer xo’jaligi boshqaruvining asosiy jarayonlari⁶
Qishloq xo’jaligi respublika halq xo’jaligi majmuasining asosiy tarmoqlaridan biri hisoblanadi:

• 
  qishloq xo’jaligining rivojlanishi halq xo’jaligining ko’p tarmoqlarini har-xil xom-ashyolar bilan respublika aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydi. Qishloq xo’jalik mahsulotlaridan 75 foizi halq iste’mol mollari ishlab chiqariladi;
  
• 
  qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish irrigatsiya-sug’orish va melioratsiya tizimlari bilan bog’liq. Qishloq xo’jaligining 95 foiz mahsuloti sug’oriladigan yerlardan olinadi. Demak qishloq xo’jaligida bevosita ishlab chiqarish muammolari bilan birga yerlardagi irrigatsiya va melioratsiya muammolari ham kerakli darajada yechimini topadi.
  

Yuqorida keltirilgan xususiyatlarni amalga oshirish qishloq xo’jaligi ahamiyatini oshiradi. Qishloq xo’jaligida mavjud shart-sharoitlarni e’tiborga olib, amalga oshirilayotgan islohotlar quyidagi tamoyillarga asoslanadi.

• 
  qishloq xo’jaligi islohotlarini davlatning aniq maqsadga
  

yo’naltirilgan agrar siyosati bilan bog’lab amalga oshirish; jamoa xo’jaliklarini saqlab qolish, ularni bozor munosabatlariga moslab
rivojlantirish va har xil shakldagi xo’jalik shakllarini e’tiborga olgan holda ularni qayta qurish;

• 
  qishloq xo’jaligi ma’muriy boshqaruv metodlaridan voz kechib, iqtisodiy boshqaruv metodlarga o’tish;
  
• 
  fermer va dehqon xo’jaliklarini keng rivojlantirib, qishloq xo’jalik ishlab chiqaruvchilarida yerga, mulkka, mehnat natijalariga egalik hissini shakllantirish.
  

Bu tamoyillarga asoslangan holda respublika qishloq xo’jaligida islohotlarning huquqiy bazasini barpo etish, qishloq xo’jalik korxona va tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, fermer va dehqon xo’jaliklarini tashkil qilish va rivojlantirish, agrobozor iqtisodiyoti infratuzilmasini barpo etish qishloq xo’jaligida soliq va narx-navo siyosatini takomillashtirish, boshqaruv tizimini o’zgartirish, moddiy texnika ta’minotini yaxshilash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilmoqda.
Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni tahlil qilish, ularning natijalarini sinchiklab o’rganish qishloq xo’jaligi islohotlarini yanada chuqurlashtirish zamon talabi ekanligini tasdiqladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 24 martdagi "Qishloq xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning muhim yo’nalishlari to’g’risida"gi Farmonida fermerlarni rivojlantirish ustuvor yo’nalishi sifatida belgilandi. Kelajakda qishloq xo’jaligida fermerlik faoliyati xo’jalik yuritishning asosiy shakli bo’lib qoladi. Qishloqda mulkdorlar sinfining shakllanishida fermer xo’jaliklari muhim ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimizda islohotlarni amalga oshirish yillari davomida paydo bo’lgan va yig’ilib qolgan ko’plab muammolar Prezident farmonlari asosida hal qilinmoqda. Bu fermerlik va dehqon xo’jaliklari rivojiga ustuvorlik berilishi avvalambor, qishloq xo’jalik o’simliklarini joylashtirishda taqsimlash ishlarini amalga oshirish, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni, unga darashli mulkni va moddiy resurslarni o’z ichiga olgan mehnat natijalarini tasarruf qilishdir. Bundan buyon ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish qishloq xo’jalik erlaridan unumli foydalanishda ijara shaklini kengaytirish.
Fermer xo’jaliklarda ishlab chiqarish samaradorligi shirkatlarga nisbatan ancha yuqori ekanligini isbotladi. Ularda mineral o’g’itlar, yonilg’i tejamkorlik bilan ishlatilmoqda, moddiy resurslar gektariga o’rtacha 2 marta kam sarflangan.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida "Fermer degani - bu avvalo universal qobiliyatta ega bo’lgan inson. Halqimiz iborasi bilan aytganda bugun fermerga qirq hunar ham oz" deb ta’kidladilar.
Haqiqatdan ham bir vaqtning o’zida ham dehqon, ham agronom, ham chorvador, ham mexanizator, ham hisobchi, ham iqtisodchi bo’lish fermerda katta bilim va ma’suliyat talab qiladi. Bugungi fermer ana shu talablarga mos bo’lmog’i lozim.
Hukumatimiz tomonidan fermer va dehqon xo’jaliklarini rivojlantirish uchun kerakli huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy asoslar yaratib berilganligi ularning sonini keskin o’sishiga va ishlab chiqariladigan mahsulotlari hajmini oshirishiga olib kelmoqda. Qishloq xo’jaligida islohotlar tobora chuqurlashib, bozor iqtisodi sharoitida faoliyat ko’rsatishi turli mulk shakllaridagi korxonalar o’rtasida raqobat muhitini keltirib chiqaradi.
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida islohotlar o’zbek modeli asosida bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. U MDH yoki boshqa rivojlanayotgan mamlakatlardagi jarayonlardan farq qiladi dehqon fermerlarga tom ma’nodagi erkinlikni berish, ularning faoliyatida bozor islohotlariga xos sog’lom raqobatni tdakllantirish, mulkka egalik hissini mustahkamlash, qishloqdagi tovar ishlab chiqaruvchilarni xo’jalik yuritishning zamonaviy uslublariga o’rgatishdan iborat.
Ma’lumki, Prezidentimiz tashabbusi va rahbarligida agrar tarmoqda yangi boshqarish tizimi yaratildi. Bir qator sohalar bo’yicha hissadorlik uyushmalari, birlashmalari tashkil etildi va ular mustaqil faoliyat ko’rsata boshladi. Ushbu xo’jalik sub’ektlari faoliyatini takomillashtirishga erishishning eng maqbul yo’li iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida erkinlashtirish "jarayonini amalga oshirish hisoblanadi. Uning asosiy jihatlari quyidagilarni o’zida mujassamlashtiradi.

• 
  baholarni erkinlashtirish;
  
• 
  korxonalarga xo’jalik faoliyatini mustaqil amalga oshirishga imkoniyat yaratish;
  
• 
  xususiy tarmoq rivojlanishidagi to’siqlarni bartaraf etish;
  
• 
  moliyaviy opertsiyalarni erkinlashtirish;
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jalik korxonalari - bu, murakkab iqtisodiy dinamik tizim bo’lib, u tashkiliy va nisbatan mustaqil faoliyat yurituvchi umumishlab chiqarish bo’g’ini hisoblanadi. Unda umumxalq, jamoaga oid va shaxsiy manfaatlarga xo’jalik hisobi asosida erishiladi.
Fermer xo’jaliklari mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bo’lib, ular barcha iqtisodiy va xo’jalik ishlarini mustaqil ravishda o’zi hal qiladi va amalga oshiradi, ya’ni ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi va uni tashkil qilish, ishlab chiqarish tizimini tanlash, tayyor mahsulotni sotish, foydani ishlatish, moliyaviy operatsiyalarni yuritishdan iborat murakkab jarayonni amalga oshiradi. Ushbu jarayonda fermer xo’jaligining boshqarish samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar mavjud. Bunda xo’jaliklarning samarali boshqaruv tizimiga ta’sir etuvchi tashqi omillarga tashkiliy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, xalqaro munosabatlar, texnik-texnologik va shartnomaviy munosabatlar hamda bozor mexanizmlarini kiritishimiz mumkin. Bundan tashqari xo’jalik faoliyatiga ta’sir etuvchi ichki omillar ham mavjud bo’lib, bularga moliyaviy resurslar, xo’jalikning ichki boshqaruv tizimi, xo’jalik rahbarining bilimi va malaka darajasi, xodimlarning ishga bo’lgan munosabati hamda xo’jalikda tavakkalchilikni boshqarish mexanizmini tashkil etilishi kiradi (3-rasm).