Мавзу: “Касбий билимлар асосида кўникмаларни шакллантиришнинг психологик жихатлари

III BOB. Kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishni amaliy asoslari
3.1 Kasbiy bilimlar asosida ko‘nikmalarni shakllantirish usullari
(ko‘nikma, malaka)
Tug‘ma instinktlardan farqli o‘laroq inson xatti-xarakatining ko‘p qismi hayot tajribasida ortirilgan ko‘nikmalardan iboratdir Kasbiy ko‘nikmalar haqida gapirar ekanmiz kasbga tayyorgarlik bosqichi ishtirokchisining o‘z funksiyasi va rolini bajarishi uchun talab etiladigan usul, uslub, kasbiy madaniyatdagi odatlarni, stereotiplarni tushuniladi.
Ongli xarakatlar kasbiy malaka va ko‘nikmalarning alohida shakli bo‘lib, u kasbga tayyorgarlikga nisbatan ong xarakatining maqsadlari uchun xizmat qiladi.
Kasbiy bilimlar bilan ko‘rollantirishning maqsadi ijtimoiy xarakterga ega bo‘lishini ta’minlash, har xil ishtirokchilarni birlashtirish uchun turli usullar qo‘llaniladi. Avvalo bu masalani turli dasturlar, sxemalar, tadbirlar, korxona ta’lim muassasasining o‘zaro xamkorligi asosida yechadilar.
Kasbiy bilimlarga ega bo‘lish va ko‘nikmalarni shakllantirish uchun talabalarning mustaqil faolligi, qiziqishlari va ta’sir darajalari alohida axamiyat kasb etadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan kasbiy bilimlarning uch shakli:

• 
  instinktlar,  ko‘nikmalar va
  
• 
  ongli xarakat-analitik maqsadda qo‘llaniladi.
  

Zamonaviy ijtimoiy psixologiya va kasb psixologiyasining kasbiy madaniyatning ko‘plab nazariy modullarida namoyon bo‘ladi. Lekin barcha yo‘nalishlar, tadqiqotlar strategiyalarga kiritiladi.
Birinchisi shaxsni ta’sir ob’ekti sifatida mashina vintchasi deb tasavvur qiladi. Ikkinchisi guruh tadqiqotchilari boshqa fikr, ya’ni inson faqat tashqi ta’sir ob’ekti bo‘libgina qolmasdan, faoliyatning rivojlanishining maqsadi, uning faol sub’ekti deb hisoblaydilar. Bu esa o‘z navbatida ijtimoiy psixologiya va kasb psixologiyasida shaxsni yoki guruhni kasbiy faoliyatga kirish mexanizmi, ob’ektiv qonuniyligi va faktorini ochish tarzida o‘rganishni taqozo etadi. Ijtimoiy – siyosiy jarayonni individ tomonidan psixologik qabul qilishi milliy omilga xam bog‘liq bo‘ladi.Talabalarning kasbiy bilimlarini oshirish orqali ulardagi kasbiy ko‘nimalarni shakllantirida ularning qiziqishlarini alohida ahamiyatga ega ekanligi yuqorida e’tirof etilgan edi.
Kasbiy qiziqishlarning o‘quvchilar faoliyatidagi o‘rnini yuqoridagi tahlillar asosida muhim ekanligiga ishonch hosil qildik. Kasbiy qiziqishlarni o‘rganish psixologiyada juda ko‘p ilmiy tadqiqotlar mavzusi sifatida o‘rganilgan va amaliy tahlil qilingan ekan, biz o‘z tadqiqotimizni ana shu tadqiqotlarning bugungi o‘quvchilar faoliyatidagi kasbiy qiziqishlarni o‘rganish orqali qiyosiy tahlil qilishga harakat qildik. Ma’lumki shaxsning barcha qobiliyatlari uning qiziqishlarining qay darajada shakllanganliga bog‘liq holda rivojlanadi. Shu nuqtainazardan o‘quvchilar kasbiy qiziqishlari ularning ehtiyojlari, kelib chiqishi, kasblar haqida qanchalik ma’lumotlarga egaligi, kelajak orzulari bilan bog‘lik bo‘ladi.
Shaxsning kasbiy bilimlarini aniqlash muammosi X1X asrning oxiri – XX asrning boshlariga kelib izchil hal qilina boshlandi. Xorijda bunday ishlar Spirmen, Bine, Ayzenk va boshqalar tomonidan o‘rganildi. Ular kasbiy bilim va ko‘nikmalarni o‘rganish uchun maxsus testlardan foydalandilar. Bu testlarning umumiy mohiyati shundaki, ularda topshiriqlar tizimi tobora qiyinlashib boruvchi testlar-topshiriqlar batareyasidan iborat bo‘ladi.
Kasblarni klassifikatsiyalashning turli usullari, ularni egallash yo’llari, kasbning insonga qo’yadigan talablar bilan tanishishidan tashqari, o’z qiziqshlari mayl va qobiliyatlarini aniqlashning ba’zi amaliy ko’nikmalarini ham o‘zlashtirishi zarur. Shu maqsadda ularga qiziqsh kartasi, mayillikni baholash kartasi va hokazolarni to‘ldirish kabi topshiriqlarini bajartirish ko’zda tutiladi. Bu tadbirlar har bir o‘quvchiga o‘z imkoniyatlarini haqiqiy baholash va ularni muayyan kasbning insonga qo‘yadigan talablari bilan taqqoslash imkonini beradi. Kasbiy bilimlarni egallash va kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishda o‘quvchi qobiliyatlarining har bir yo‘nalishga hos shakllanganlik darajasi ham muhim ahamiyatga ega. Bu boradagi psixolog olimlarning olib borgan tadqiqot natijalariga e’tibor berganimizda, masalan, Ayzenkning mashxur intellekt testi 40 ta topshiriqdan iborat bo‘lib, u intellektual jarayonlarning kechishi tezligini o‘lchaydi. Bu yerda vaqt mezoni muhim hisoblanadi. Boshqa mualliflar sekin ishlash – qobiliyatsizlik belgisi emas deb, boshqacharoq usullarni o‘ylab topganlar. Ko‘pchilik olimlar uchun, masalan, rus olimlari uchun qobiliyatni o‘lchashning ishonchli mezoni – bu shaxs yutuqlarini va uning qobiliyatidagi o‘zgarishlarni bevosita faoliyat jarayonida qayd etishdir.
Rus olimi Ye.A. Klimov yoshlar iqtidorining yo‘nalishini aniqlash maqsadida faoliyat va kasb-hunar sohalarini asos qilib olib, metodika yaratdi va uning “Professional-diagnostik so‘rovnoma” deb atadi. Shunday qilib, u barcha kasblarni ularning yo‘naltirilgan sohasiga ko‘ra
5 toifaga bo‘ldi:
P(T) - tabiat (usimlik, hayvonlar, mikroogranizmlar);
T - texnika (mashina, materiallar, energiyaning turlari) ;
Ch(O)- odam (odamlar guruhi, jamoalar);
Z (B)- belgilar (turli ma’lumotlar, belgili simvollar); X (I)- badiiy, ijodiy obrazlar (tasviriy san’at, musiqa).
Bu metodik yordamida o‘quvchilarning kasbi yo layoqatlari aniqlanadi va ularning to‘g‘ri kasbga yo‘naltirish imkonini beradi.