Mavzu: Kattalik. Predmetlar o‘lchanishini taqqoslashga o‘rgatish. Reja

Mavzu: Kattalik. Predmetlar o‘lchanishini taqqoslashga o‘rgatish.

Reja.

1. Matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni buyumlarni kattaliklari bilan tanishtirish.

2. Kichik guruhda bolalarni buyumlarning miqdor kattaliklari bilan tanishtirish.

3. 
   O‘rta garuhda bolalarni bolalarni buyumlarning miqdor kattaliklari bilan tanishtirish.
   
4. 
   Katta guruhda bolalarni buyumlarning miqdor kattaliklari bilan tanishtirish.
   
5. 
   Tayyorlov guruhda bolalarni buyumlarning miqdor kattaliklari bilan tanishtirish.
   

Matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni buyumlarni kattaliklari bilan tanishtirish.
Maktab yoshidagi bolalarda bog‘chada elementar matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda dasturning “Kattalik” bo‘limida narsalarni kattaliklari bo‘yicha taqqoslash malakalarini, o‘lchash faoliyatlarini amalga oshirish, narsalarning shakllarini aniqlash va boshqa malakalarga katta ahamiyat beradi.
Mazkur ma’ruzada maktabgacha bo‘lgan yoshlarni kattaliklar, o‘lchash faoliyati, narsalarni shakl bilan tanishtirish uslubiyati yoritiladi hamda kattaliklarning asosiy xassalri ochib beriladi.
Kattaliklar matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni buyumlarning kattaliklari bilan tanishtiruvchi masalalar ma’lum o‘rinni egallaydi.
Har qanday buyumga to‘g‘ri to‘liq tavsifnoma berishda buyum kattaligining ahamiyati, uning boshqa asosiy xususiyatlarining ahamiyatidan kam emas. Taqqoslash asosidagina buyumning farqini aniqlash mumkin.
Rus matematik metodisti D.Galagin “Kattalik” tushunchasini ma’nosini bunday ifodalaydi. “Kattalik deb, buyum va harakatlarning shunday hususiyatiga aytiladiki, bu hususiyat bo‘yicha buyumlarning bir-biri bilan taqqoslay olamiz, bu hususiyat har xil buyumlarda har xil miqdorda bo‘lishi mumkin”. Buyumlar taqqoslashning mezonlariga ko‘ra ularning kattaliklari, tengligi yoki tengsizlik munosabati aniqlanadi. Ammo har doim ham buyumlar bevosita taqqoslanavermaydi. Biz ko‘pincha buyumlarning kattaliklarini o‘zimizda hosil bo‘lgan umumiy tasavvurlarda taqqoslaymiz. Bu o‘rinda idrok qilinayotgan buyumning kattaligi umumlashtirilgan obraz bilan taqqoslanadi, bu borada buyumlarni amalda farqlash tajribasi tugallangadek bo‘ladi.
Kattaliq shuningdek o‘zgaruvchanlik bilan ham xarakterlanadi. V.V.Davidov bunday leydi “O‘lchamlar-ob’ektning shunday holatiki, u ma’lum chegaralargacha o‘zgarib borib, aqalli berilgan alohida ob’ektni o‘zgartirsa ham, ammo uning tur, boshlang‘ich sifatini o‘zgartirmaydi”.
Kattalikning uchinchi xossasi nisbiylikdir. Haqiqatdan ham bir buyumning o‘z kattaligini bo‘yicha qanday buyum bilan taqqoslanayottaniga qarab, katta yoki kichik deb aniqlanishi mumkin. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, kattalik buyumning shunday xossasiki, uni buyumdan ajratib, alohida tasavvur qilib bo‘lmaydi. Kattalikni buyumdan ajratib bo‘lmaydi.
Buyumning kattaligini idrok qilib, biz buyumning hajmi borasida to‘liq mo‘ljal (orientir) olamiz va shundagina uni “katta-kichik” so‘zlari bilan aniqlaymiz yoki alohida uzunliklarning (uzunligi, kengligi, balandligi) nisbati haqida ma’lumotga ega bo‘lamiz. Bunda sub’ekt uchun har bir konkret holda amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan uzunlik ko‘p holda kattalikni aniqlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu holda kattalikning “baland”, “past”, “uzun”, “yo‘g‘on” kabi anik ta’riflaridan foydalanadilar (“Bolaga past stul kerak”, “Mashinalar keng yo‘ldan bormoqda”, “Baland archa sotib olishdi” va h.k.)
Bir qator buyumlar borki, ular uchun “Katta-kichik” atamalarini ishlatib bo‘lmaydi. Masalan, lenta uzun, qisqa, keng yoki ingichka (tor) bo‘lishi mumkin; sakragich esa uzun yoki kisqa bo‘lishi mumkin va h.k.
Shu bilan birga kuzatishlar va maxsus tekshirishlar shuni ko‘rsa-shokdaki, maktabgacha yoshidagi bolalar buyumlarning kattaliklarini aniqlashda “katta-kichik”, “ortiq-kam” so‘zlaridan foydalanishni afzal ko‘radilar. Buning sababi, birinchidan, bolalarning buyumlarning alohida uzunliklari (uzunligi, kengligi, balandligi)ni differenqiallashtira olmasliklari, ular orasida o‘lchamlik munosabatlarini o‘rnata olmasliklari va ularning har birini so‘zlar bilan aniqlay olmasliklari, ikkinchidan, kattalarning o‘zlari ko‘pincha katgalikning aniq ta’rifi o‘rniga juda “katta-kichik” atamalarini ishlatishlaridir. Demak buyumlarning kattaliklarini aynan bir hil aniqlash uchun bolalarga buyumlardagi uzunlik parametrlarini ajratish va ular orasida mos munosabat-larni o‘rnatishni o‘rgatish kerak. Bu munosabatlarga sonlargina aniqlik berishi mumkin.
Shu munosabat bilan bolalarning kattalik hakidagi tushunchalarini tarkib toptirish bilan bir vaqtda ularning son xaqidagi tasavvurlarini va xisoblash amallarini rivojlantirib borish samaraliroq bo‘lishi mumkin. Shu sababli bolalarda kattalik hakidagi bilimlarni tarkib toptirishning quyidagi sistemasini maqsadga muvofiq, deb xisoblash mumkin: masofa parametrlarini differenqiallashtirish va ular orasidagi o‘lchov munosabatlarini (o‘lchashlar yordamida) o‘rnatishdan buyumlarning kattaliklarini butunicha hajm bo‘yicha aniqlashga olib kelish kerak chunki E.G.Vaquro bunday ko‘rsatadi: “Haqiqiy umumlashtirish ob’ektlarni shu ob’ektlarning muhim xususiyatlari bo‘yicha differenqiallashtirilgandan keyingina amalga oshadi”. Buyumlarning kattaligini butunicha aniqlashning muhim xususiyati masofa parametrlari- ning o‘lcham munosabatlaridan iboratdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar kattaliklarning mikdoriy bahosini bilish zarurati bilan har doim kundalik hayotlarida, har xil mashg‘ulotlarda, mehnat faoliyatlarida, duch keladilar. Ammo bu bilimlar maxsus o‘rgagilgunga qadar tarqok, va aniqmas bo‘ladi. Chunonchi, bolalar “katta” tushunchasini tasavvur qilishda har qanday katta mikdor xarakteristikasini (yukori, baland, keng, chukur) qo‘shib yuboradilar, masalan, “uzunrok,” deyish o‘rniga bolalar “katta” deyishadi, “kichik”ni bolalar “past”, “tor” deb tasavvur kilishadi.
“Teng” degan tasavvurni bolalar nutqidan “bir xil” degan tasavvur siqib chiqargan, “bir xil” so‘zi nihoyatda keng ma’no kasb etadi: bolalar bu so‘z bilan buyumlarning rangi, shakli, tayyorlangan materiali, ba’zan esa kattaligi va miqdori bo‘yicha taqqoslash natijalarini belgilaydilar.
Tasavvurlarning bunday aniqmasligi matematik aniqlikning va kattalik, shuningdek, miqdor ta’rifining buzilishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, bolalarniig maktabda qishga tayyorliklarini tekshirish shuni ko‘rsatadiki, kattalikning noanik, mikdoriy baholanishi mavjud bo‘lganda ular (ayniqsa, maktabda qishning dastlabki paytlarida) atrof- sharoitdan, daftar va kitob varaqlaridan fazoviy orientatsiya olishda katta kiyinchiliklarga duch keladilar. Ba’zi o‘kuvchilar grafik ishoralarning kattaliklariga amal qiladilar. Bu malakalar o‘qitish-o‘rgatish jarayonida shakllanadi. Buyumlarning balandligi, uzunligi, kengliklari bo‘yicha taqqoslay olishni bilish bolalarning bilim darajalarini anchagina oshiradi.
Kattaliklarning mikdoriy baholarining shakllanishi mikdoriy munosabatlarni o‘rganishda, har xil tushunchalarning, ya’ni son, geometrik va boshqa tushunchalarning tarkib topishi bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Suyuq va to’kiluvchi jismlarni shartli o’lchov birligi bilan o’lchashni va o’lchash natijasini son bilan aytishni o’rganish.
Turli narsalar(mevalar, sabzavotlar, va boshqalar)ni ikki teng qismlarga bo’lishni o’rgatish, olingan qismlarni “yarim”, “ikkidan bir qism” deb atashga o’rgatish.
Bolalarni shartli o’lchov yordamida predmetlar kengligi, uzunligini o’lchashga o’rgatishni davom ettirish va o’lchash natijasini son bilan aytishga va tegishli raqamlar bilan belgilashga o’rgatish.
Turli narsalar(geometric shakllar, mevalarni va boshqalaaar)ni o’nta teng qismlarga bo’lishni o’rgatish.
Ko’z bilan chamalab o’lchashni rivojlantirishni davom ettttiiirish, ooo’z chamasini o’lchov birligi bilan o’lchab ko’rib tekshirishga o’rgatish.
Maktabga tayyorlash guruhida o’quv yili boshida bolalarda buyumlarning uzunligi, kengligi, balandligi aniqlash malakasi mustahkamlanadi.Shundan keyin ular shartli o’lchovlar yordamida buyumlarning uzunliklari, kengliklari va balandliklarini o’lchash hamda taqqoslashga o’rgatiladi.
Bolalarga eng oldin o’lchashning ma’nosi va ahamiyatini tushuntirish, o’lchash usullarini ko’rsatish o’lchashda amal qilish lozim bo’lgan qoidalarni aytish kerak.Shundan keyin bola har xil obektlarni o’lchash usullarini amalda egallaydi.
Mashg’ulotlarni sochiluvchi jismlarning xajmlarini o’lchashdan boshlash maqsadga muvofiq.Bunday qilish shuning uchun ham maqsadgamuvofiqki, sochiluvchi jismlarni o’lchash jarayoni masofalarni o’lchashga nisbatan qiziqarliroqdir.Bundan tashqari, sochiluvchi jismlar xajmini o’lchash suyuqlik xajmini o’lchashga qaraganda ham mashaqqatlidir.
Birinchi mashg’ulotning ikkinchi qismida bolalarni buyumlarning uzunliklarini o’lchash bilan tanishtirish mumkun.
Foydalanib terib chiqishg ao’rgatish, masalan:baland, past, yanada past, yanada pastroq, eng past. Butunni 2 ta , 4 ta teng qismga bo’lishni, butun bilan, qismni taqqoslashni o’rgatish.
Shartli o’lchov bilan tanishtirish.Taqqoslanayotgan predmetlardan biriga teng bo’lgan o’lcham yordamida, ikkita predmetni uzunligi(kengligi, balandligi)ga qarab taqqoslashga o’rgatish.
Narsalarni ko’z bilan chamalab miqdori, kata(uzun(qisqa),keng (tor), enli(ensiz), baland (past), qalin(yupqa))kabi namuna va unga teng bo’lgan bolalar uchun tanish narsalar yoki xarakatlar natijasidaqiyoslanuvchi narsalarning o’lchamini aniqlashga o’rgatish.
Katta guruhda ishlash bolalarning masofalarning xarxil turlari haqida tasavvurlarini aniqlashdan boshlanadi.
“Uzunlik”, “kenglik”, “balandlik”, “qalinlik”, “yo’g’onlik”, buyumlarning kattaliklarida mustaqil orient olish tushunchalarini egallab olish, ularni taqqoslash va kattaliklar bo’yicha munosabatlarni tusghunib olish imkonini beradi.
Buyumlar orasida kattalik bo’yicha konkret munosabatlarni o’rgatish tajribasi qanchalik boy va turli tuman bo’lsa, keyinchalik bolalarni bu munosabatlarni umumlashtirishga, ko0nkret tafsiflarni obstrakt ta’riflargab ya’ni “tang”, “ortiq”, “kam” (“kata, “kichik”) tushunchalariga o’rgatish shunchalik oson bo’ladi.
Bolalar buyumlarning kattaliklarini taqqoslashga va uning oldin buyumlar masofalarining bir turi bilan farq qiladigan holda, keyinroq masofalarning ikki turi, nihoyat, uch turi bilan farq qiladigan holarda aniq belgilashga o’rganadilar.
Tayyorlov guruhda bolalarni miqdor kattaliklar bilan tanishtirish. Miqdor, kattaliklar shartli o’lchov bilan tanisgtirish.Shartli o’lchov yordamida predmetlarning kengligini, uzunligini o’lchash va taqqoslashga o’rgatish.
Kattalik. Kichik guruxda tarbiyachi bolalarga uzunligi, kengligi, balandligi, shuningdek, kattalik bo‘yicha butunlay keskin farq qiluvchi buyumlarni (tasmalar, kog‘oz, karton poloskalari, brusoklar va b.) taqqoslashni o‘rgatadi. Buyumlarning o‘lchamlari bo‘yicha nisbatlarini anik, so‘zlardan foydalanib ifodalashga o‘rgatadi: uzun-kisqa, uzunliklari bo‘yicha bir xil (teng); keng-tor, kengligi bo‘yicha bir xil (teng) baland-past,balandligi bo‘yicha bir xil (teng); ortik,-kam, mikdori bo‘yicha bir xil (teng).Bunday taqqoslash uchun avval bir-biridan kattaligi bo‘yicha biroralomatiga ko‘ra fark, qiluvchi buyumlar, masalan, kengligi jihatdan bir xil, bir xil rangli, bir xil materialdan tayyorlangan, uzunliklari bo‘yicha bir xil bo‘lgan lentalarni berish mumkin. Bir lenta ikkinchisidan biroz uzunrok, bo‘lishi kerak. Bu bolalarning buyumlardagi masofa elementlarini ajratib yordam beradi.
Biror belgi (uzunlik, kenglik)ni topishga o‘rgatilgan edi. Mazkur bosqichda maktabgacha yoshdagi bolalar bir vaqtning o‘zida uzunlikni, kenglikni topa olish va ular ni takqoslay olish malakasini egallab olishlari kerak. Masalan, tarbiyachi hamma bolaga 2 xil rangli va uzunligi har xil, ammo kengligi (eni) bir xil bo‘lgan lentalarni tarqatadi va bolalarga tanish bo‘lgan usul (masalan, yonma-yon qo‘yish) bilan qaysi lenta uzun, qaysi lenta kichik (kalta) ekanini topish topshirig‘ini beradi. So‘ngra uzun poloskani tanlash va uning uzunligi bo‘ylab barmoqni yuritib chiqishni taklif kiladi. Tarbiyachi “Poloskaning kengligi qani?” — deb so‘raydi va o‘zi poloskaning eni bo‘ylab qo‘lini yuritadi, keyin esa uning bo‘yi bo‘ylab qo‘lini yuritib chiqadi. Bolalardan poloskaning uzunligi (bo‘yi) kattami yoki kengligi (eni) kattami, deb so‘rash kerak, so‘ngra esa bo‘yi katta, eni esa kichik bo‘lishini tushuntirib berish kerak. Eng kisqa poloskani qarash bilan ham tarbiyachi bolalarni yukoridagiga o‘xshash xulosaga olib keladi.
Mashg‘ulotning oxirida bolalarga poloskalarning eni bo‘yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Bolalar bir poloskani ikkinchi poloska ustiga ko‘yib, ular uzunliklari bo‘yicha har xil bo‘lsa ham, ammo enlari (kengliklari) bo‘yicha teng ekanliklariga ishonch hosil qiladilar.


O‘rta guruxda bolalarni buyumlar orasidagi uzunlik, kenglik, balandlik bo‘yicha arzimas kichik farklarni ilg‘ab olishga, har xil kattalikdagi 2 tadan ko‘p buyumlarni taqqoslay olishga o‘pgatish kerak. Katta guruhda bolalarni buyumlarning miqdor kaggtaliklari bilan tanishtirish.