Mavzu: kirxgof qonunlari

I


I

I



(9)
Kirxgofning 2-qoidasiga asosan

CBA

A
1


kontur uchun

4
4

3
1

1


R

I

IR

IR






(10)

A

AB
2


kontur uchun esa

4
4

2
2

2


R

I

R

I





(11)

R
z

va R
4

qarshiliklarni shunday tanlaymizki, galvanometrdan o‗tayotgan 

tok nolga teng bo‗lsin, ya‘ni 12=0 , u holda

(9) formuladan 
4

I

I


(10) formuladan




4
3

1

1

R

R

R

I






(12)

(11) formuladan

4
4

4
2

IR


R

I





(13)

(12) , (13) ifodalarni hadma -had bo‗lib 
,
4

3

1
4
1

2

R

R

R

R








4
3

1
4

1

2

R

R

R

R








(14) 

ni hosil qilamiz.

---

9

4-rasm
Endi P pereklyuchatelni II-holatga qo‗yib e.yu.k. noma‘lum bo‗lgan tok 
manbaini zanjirga ulaylik. Bu holda ham qarshiliklar magazinidan qarshiliklar
tanlab, galvanometr strelkasi shkalaning noliga keltiriladi, bu holda tanlangan 
qarshilikni R
x
deb, ε

x
uchun

4
3
1

1

R

R

R

R

x

x








(15) 

formulani olamiz.
(14) va (15) ifodalarni hadma-had bo‗lib, 
4
2

R


R

x

x





(16)

ifodani hosil qilamiz.
Shunday

qilib,
elementlarning 

e.yu.k.larini
taqqoslash 
amalda
kompensatsion usuldan foydalanib topilgan ikki qarshilikni solishtirishdan iborat 

bo‗lar ekan. (16) dan ko‗rinadiki, e

1
yordamchi manba e.yu.k.ni o‗lchash uchun 

---

10

kerak emas, lekin u o‗lchash vaqtida o‗zgarmas bo‗lishi kerak, shu bilan birga ye
x

va ye
x

larning qiymatidan katta bo‗lishi kerak. 

Kompensatsion usul bilan o‗lchash olib borilganda 62 manba sifatida

normal element ishlatiladi, chunki uning e.yu.k. katta aniqlikda aniqlangan bo‗ladi. 
Kompension usul bilan ishlaydigan asboblarni potensiometrlar deyiladi. Ular
o‗zgarmas va o‗zgaruvchan tok bilan ishlaydigan potensiometrlarga bo‗linadi. Biz 
o‗zgarmas tok potensiometri bilan ish ko‗ramiz. O‗zgarmas tok potensiometrlari
yordamida o‗lchash usuli quyidagicha bo‗ladi. Avvalo potensiometr uchun ma‘lum 
bir ishchi tokning qiymati tanlanadi. Buning uchun pereklyuchatel P birinchi
holatga qo‗yiladi va R
1
qarshilik galvanometr tok o‗tmayotgan holatni 

ko‗rsatgungacha o‗zgartiriladi.

5-rasm. 

Bu holat

n

n

IR



( 17)
bo‗lganda yuz beradi. Shu formuladan potensiometrning ishchi tokini topish 

mumkin. Sxemadagi belgilar: ε
n
-normal elementning e.yu.k.; ε

x
- o‗lchanadigan 

e.yu.k.; B-yordamchi tok manbai; R
1
- reostat; R

n
- namunali rezistor, uning 

---

11

qarshiligi potensiometrning ishchi toki I va normal elementning ε
n
-E.Yu.K. lariga

bog‗liq holda tanlanadi.

Ishchi tok aniqlangandan so‗ng, P pereklyuchatel 2-holatga qo‗yiladi. R 
qarshilikni o‗zgartirib galvanometrdan o‗tayotgan tokning qiymati nolga
keltiriladi. Bu esa R qarshilikning biror qiymatida bo‗ladi. U holda 


x

x

IR



(18) 

(17) va (18) dan

n

x

n

x

R

R





(19)
Hozirgi vaqtda sanoatda vazifalariga qarab turlicha o‗zgarmas tok 
potensiometrlari ishlab chiqarilmoqda. Shulardan R-304 tipidagi o‗zgarmas tok
potensiometridan foydalanamiz. 
2. O‗zgaruvchan tok. 

Berk konturda o‗zgaruvchan elektr yurituvchi kuch ta‘sirida o‗zgaruvchan

tok hosil buladi. Bunday o‗zgaruvchan tokning kuchi tarmoklanmagan 
o‗tkazgichning turli kesimlarida bir xil bulmasligi mumkin. O‗zgarmas tok
qanoatlantiradigan ana shu asosiy talabdan bunday chekinishga sabab 
elektromagnit tulqinlarnint chekli tezlik bilan tarqalishidir.
Biroq, tok kuchi va zaryadlarning taqsimlanishi tekshirilayotgan elektr 
sistemaning bir-biridan eng uzoada yotgan qismlari orasidagi masofani
elektromagnit tulqinlar bosib utishi uchun ketadigan t vaqt ichida kam uzgarsa, 

---

12

yuqoridagidek chekinish ahamiyatga ega bulmaydi. Ana shu shartni
kanoatlantiradigan toklar kvazistatsionar toklar deb ataladi. Kvazistatsionar toklar 
har bir paytda Kirxgof qonunlariga bo‗ysunadi.
Biz yuqorida kurdikki kontur bir jinsli maydonda aylanganda kontur urab 
turgan yuz orkali utayotgan magnit induksiya oqimi davriy ravishda uzgarib turadi.
Shuning natijasida konturda davriy ravishda uzgaradigan tok induksiyalanadi. Bu 
protsessning tabiati bilan mufassalroq tanishaylik.
Ramka magnit maydonda ω burchak tezlik bilan aylangan vaktda 
ramkaning konturi o‗rab turgan yuz orqali utadigan induksiya okimi F vakt t ga
qarab kuyidagi qonun bilan uzgarishini kursatgan edik: 
(20)
bu yerda F


0

— kontur chegaralab turgan yuzdan o‗tuvchi oqimning eng katta

qiymati. Bunda zanjirda xosil bo‗ladigan elektr yurituvchi kuch quyidagiga teng 
bo‗ladi:.
(21) 
Bu — o‗zgaruvchan elektr yurituvchi kuchning vaqtiga qarab sinusoidal
qonun bilan o‗zgaradigan eng sodda holidir. ξ


0

= ωF

0

kattalik elektr yurituvchi

kuchning eng katta qiymati bo‗lib, u elektr yurituvchi kuchning amplitudasi deb 
ataladi.

---

13

Konturda birlamchi tokning kuchi o‗zgarib turganligi sababli, unda tashqi
elektr yurituvchi kuch (ξ) dan tashqari o‗zinduksiya elektr yurituvchi kuchi ham 
paydo bo‗ladi.

L- biz tekshirayotgan zanjirning o‗zinduksiya koeffitsienti bo‗lsin.
Ma‘lumki, o‗zinduksiya elektr yurituvchi kuchi quyidagiga teng bo‗ladi: 
(22)

Elektr yurituvchi kuchlarning ξ+ξ

si
yig‗indisi, Kirxgof qonuniga binoan, 
kontur qarshiligi bilan undagi tok kuchining ko‗paytmasiga teng:
(23) 
(23) formuladagi ξ va ξ

si

larning o‗rniga ularning (21) va (22) dan olingan

qiymatlarini qo‗ysak quyidagiga ega bo‗lamiz: 
(24)
Bu munosabat ma‘lum elektr yurituvchi kuch ξ=ξ