Mavzu: kirxgof qonunlari

dt

dq

I

. (35) 

Tokning kuchi va yo‗nalishi vaqt o‗tishi bilan o‗zgarmay qoladigan bo‗lsa,

uni o‗zgarmas tok deb ataladi:

t

q

I

. (36) 

---

20

XB tizimida tok kuchining birligi Amper (A) bilan o‗lchanadi. 1 Amper – 
o‗tkazgichning ko‗ndalang kesimidan 1 sekund ichida 1 Kulon zaryad miqdori
o‗tishini ko‗rsatuvchi kattalikdir. 
Agar tok kuchi o‗tkazgichning ko‗ndalang kesimi bo‗yicha bir jinsli 

bo‗lmasa, u holda o‗tkazgichning ko‗ndalang kesimi bo‗yicha tok kuchining

taqsimlanishini ifodalash uchun tok kuchining zichligi deb ataluvchi fizik kattalik 
tushunchasi kiritiladi.

cos


dS

dI

dS

dI

j




, (37) 

bu yerda

- dS yuza bilan unga o‗tkazilgan 


n

normal orasidagi burchakdir. Bu 

ifodadan o‗tkazgichning ixtiyoriy yuzasidan o‗tayotgan tok kuchini hisoblab topish

mumkin









S


S

jdS

jdS

I

cos

. (38)
Tok kuchining zichligi deb, o‗tkazgichning bir birlik ko‗ndalang kesim 

yuzasidan o‗tgan tok kuchiga miqdor jihatdan teng bo‗lgan fizik kattalikka aytiladi.

O‗tkazgichning ichida, Kulon kuchi hosil qilgan maydonning kuchlanganligi 


E

, o‗tkazgichning ikki uchidagi potensiallar farqi yo‗qolguncha saqlanadi. 

Demak, zanjirda uzluksiz o‗zgarmas tok o‗tib turishi uchun, Kulon kuchidan

tashqari potensiallar farqini hosil qiluvchi tashqi noelektrik kuchlar mavjud 
bo‗lishi zarur. Bunday kuchlarni elektrga yot kuchlar deb ataymiz.
Elektrga yot kuchlar uzluksiz tokni ta‘minlab turishi uchun har xil ishorali 

zaryadlarni ajratib, potensiallar farqini doimiy saqlab turadi. Bunday elektrga yot

---

21

kuchlarni elektr energiya manbalari (galvanik elementlar, akkumulyatorlar, elektr
generatorlari) yetkazib turadi. 
Elektrga yot kuchlarni hosil qiluvchi qurilmalar tok manbalari deb ataladi.

Tok manbalari ichida elektrga yot kuchlarning ish bajarishi natijasida, u yoki 

bu energiya turi elektr energiyaga aylanadi. Shu sababli bu kuch elektr yurituvchi
kuch (EYuK) deb ataladi. 


q

A



, (39)
Manbaning EYuK zanjir ochiq bo‗lganda, uning qutblaridagi potensiallar 

ayirmasiga teng bo‗ladi va Voltlarda o‗lchanadi.

---

22

XULOSA
Xulosa qilib aytganda Kirxgof qoidalari amaliy va texnik masalalarni hal 
etishda, o‗zgarmas elektr toki murakkab tarmoqlangan zanjirining qismlaridagi
toklarning va kuchlanishlarning qiymatlarini aniqlashda, shu qismlardagi 
qarshiliklar, toklar va E.Yu.K. larni o‗zaro bog‗lanishlaridan foydalanishga to‗g‗ri
keladi. Ana shunday hisoblarni ancha yengillashtirishini ko‗rib chiqdik. 
Umuman aytganda, Kirxgofning qoidalari o‗zgaruvchan tok zanjiri uchun
ham to‗g‗ri bo‗ladi, lekin o‗zgaruvchan tok kvazistatsionar tok bo‗lishi kerak. 
Shuningdek, o‗zgaruvchan tokka bu qoidalar qo‗llanganda omik qarshilikdan
tashqari, sig‗im va induktiv qarshiliklarni ham hisobga olish zarur. Eslatma sifatida 
shuni aytish kerakki, 102 - 103 Gs chastotali toklarni ham kvazistatsionar toklar
deb qarash mumkin. 
Laboratoriyada manbaning E.Yu.K. ni aniq o‗lchash uchun kompensatsiya
usulidan 
foydalaniladi.
Kompensatsiya 
usuli
Kirxgofning 

qoidalariga

asoslanganligini ko‗rib chiqdik. 

---

23

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR
1. B.F.Izbosarov. Elektr kursidan uslubiy qo‗llanma. Navoiy, 2002 yil. 
2. B.F.Izbosarov, I.R.Kamolov, Magnetizm. T. ―Aloqachi‖.
3. Savelev I.V., Umumiy fizika kursi. II-tom., T. ―O‗qituvchi‖, 1973 
4. M.Ismoilov, M.S.Yunusov. ―Elementar fizika kursi‖, T., ―O‗qituvchi‖, 1989

---

24