Mavzu; Lutfiy va Navoiy Mundarija Kirish Reja; I bob. Lutfiy va uning lirik merosi va g’oyalar olami

1.2. Lutfiy lirikasining mavzu va g’oyalar olami
Lutfiy g’azalnavis sifatida Sharq adabiyotida barqarorlashgan adabiy-estetik an’analar bilan xalq og’zaki ijodiyoti tajriba tamoyili va usullarini nihoyatda mohirlik bilan muvofiqlashtirgan. Shu boisdan ham uning g’azallarida milliy histuygular nurlanib, insoniy dard, armon, qayg’u va shodlik tasviri takrorsiz bir ta’sirchanlik kasb etgan. Lutfiy nainki gazallarida, ruboiy, tuyuq, qit’a, fardga o’xshash boshqa janrlardagi she’rlarida ham nafosat hissi shakllangan, did va saviyasi baland kishilarning – zukko va hayotsevar xalq vakillarining fikru tuyg’ularini tarannum etgan. Shoirning:
Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma,1
Qondur jigarim, xoh inon xoh inonma, -
kabi misralarini o’qiganda, ularning bundan bir necha asr muqaddam yozilganiga ba’zan ishonish ham qiyin bo’ladi. Chunki ular shu darajada sodda, og’zaki nutqqa yaqin va kitobiy bezakdorlikdan yiroq va samimiydir.Lutfiy devonidagi bosh mavzu ishq va asosiy maqsad oshiqning hasbu holini tasvirlashdan iborat bo’lsada,shoir deyarli har bir she’rida mavzuga yangicha yondashib, betakrorohanglar yaratadi, mohiyatiga mos poetik obrazlar topadi, bir-biriga o’xshamaydigan badiiy
san’atlarni qo’llaydi. Lutfiy devonida tashbeh, talmeh, tazod, iyhom, xususan, irsoli masal san’ati namoyon bo’lgan. Lutfiy ruboiy, tuyuq, qit’alarini ham san’at namunasi maqomiga ko’tara olgan.Yaqin-yaqingacha «Gul va Navro’z» dostoni Lutfiy asari deb kelingan edi. Keyingi tadqiqotlar natijasida bu doston muallifi Haydar Xorazmiy ekanligi aniqlandi. Lutfiy – turkiy she’riyatda maktab yaratgansan’atkor. Bu ijod maktabidan Alisher Navoiy va Mirzo Bobur saboq olishgan.Roqim, Amiriy, Sultonxon to’ra Ado, Tabibiy singari shoirlarning devonlaridan Lutfiy g’azallari ilhomida bitilgan muxammaslar joy olgan.Lutfiy she’riyatining ta’siri faqat O’rta Osiyo bilan chegaralanib qolmasdan, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlariga ham yetib borgan. Atoqli turk olimi M. F. Ko’prulizodaning e’tirof etishicha, Lutfiyning she’rlari yolg’iz chig’atoy shoirlari orasida emas, balki «Xarobot» muallifi Ziyo Poshoga qadar bo’lgan usmonli turk shoirlari orasida ham zavq bilan o’qilgan.
Muhabbat – Lutfiy g’azaliyotining asosiy mavzuidir. Shoir mana shu
umrboqiy mavzu atrofida hayot go’zalligidan zavqlanish, tabiatning fusunkor manzaralaridan bahramand bo’lish, odamiylik, yuksak insoniy fazilatlar: mehrmuhabbat, vafo va sadoqat kabilar haqida keng mushohada yuritadi, Olam va odam xususidagi teran mulohazalarini badiiylashtiradi. Lutfiy mumtoz adabiyot an’analari, xalq og’zaki ijodining bebaho durdonalaridan bahramand bo’lib g’azaldagi markaziy obraz-ma’shuqani ohori to’kilmagan baytlarda tavsif etadi.
She’r qahramonining turli holat va kayfiyati, ruhiy kechinmalarini hayotiy misollar asosida yorqin tasvirlaydi. Shuningdek, g’azallarida davrning ijtimoiy-siyosiy masalalari haqida ham fikr yuritadi. Shoir g’azallarining o’ziga xos xususiyati ko’proq ma’shuqa obrazi tavsifida namoyon bo’ladi. Bunda ijodkor yorning husn mulkida yakto ekanligini Parvardigorning yaratuvchanlik xususiyatiga bog’liq holda tasvirlaydi:
Haq ul kunkim jamoling bor etibtur,
Jahon husnun borin sizga beribtur.
Pari-yu odami mundoq xo’b ermas,
Farishta go’iyo ko’ktin enibtur.
Quyosh oytek yuzungning xijlatidin,
Qochib, to’rtunchi ko’k uzra chiqibtur(58).
Lutfiy ma’shuqa ko’rkining vasfi zaminida Tangrining buyukligini
ulug’laydi. Olam uning tajalliysi ekan, borliqdagi barcha go’zalliklar uning irodasi va sifatlari bilan bog’liq holda mavjudligini tasavvur etadi. Ijodkorning «Nortek yangoqing shavqidin jonlar bari afgor erur» misrasi bilan boshlanadigan g’azali
shunday mohiyat kasb etadi:
Chu zulfungizdin bog’ladim zunnor tarsolar bikin,
Imonim ortar dam-badam, bu ne ajab zunnor erur?
Ko’rsang eshikingda meni behud tushub, ayb etmakim,
Aqlimni g’orat qilg’uchi ul g’amzai ayyor erur.
Iso falakka oshti chun bo’ldi labing jon berguchi,
Sharmandalikdin ketmasa ko’kta anga ne bor uchun.
Keldim eshikka, orzum yuzung durur, ko’rguz chiqib,
Kelginki, Lutfiy hojati uchmoq emas, diydor erur (57). 23
Shoir zunnor timsolidan mahorat bilan foydalanib, uni yor zulfiga tashbeh etarkan, tarsolar singari bu zunnor – zulfni bog’laganida haqqa bo’lgan iymone’tiqodi tobora ortib borishi sababidan ajablanadi. Ma’shuqa labining jon baxsh etishi oldida shunday a’mol sohibi bo’lgan Iso Masihning uyalishi talmeh san’atining ajoyib namunasi bo’lib, Lutfiy g’azalda ilgari surgan ilohsevarlik g’oyasining badiiy ifodasiga g’oyatda mos kelgan. Maqtadagi xulosa ham shu fikrning tadrijiy takomilidir. She’r qahramoni vahdat orzusi bilan yashagani bois u jannatdan voz kechishga ham tayyor. Malikul-kalom g’azallarida tabiat tasviri vositasida she’r qahramoni ichki kechinmalarini badiiy tasvirlash ham yetakchilik qiladi:
Yoz fasli barcha shod-u ko’nglumiz g’amnok erur,
Gul bikin jon ko’nglaki hijron elindin chok erur (51).
Lutfiy g’azal yaratishda uslub ravonligi, muxtasarlikka e’tiborni qaratadi. Shu bois shoirning aksariyat g’azaUari 5-7 baytdan tarkib topgan. Shoirning qofiya, radif tanlash, so’zlarning aruz vazni talablariga ko’ra o’z o’rnida ishlatishdagi mahorati uning g’azallarida yorqin ko’zga tashlanadi. Ijodkor qofiyalarning rang-barang, yoqimli bo’lishi va radifga mazmun jihatidan mustahkam bog’lanishi, ayni choqda radif she’rdagi asosiy g’oyani bevosita ifodalashga xizmat qilishiga e’tibor qaratadi. Lutfiy ijodida bir necha so’zlardan iborat bo’lgan radifli g’azallar ko’p uchraydi.