Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalar o'sishining umumiy shart-sharoitlari Reja

birinchidan, o’yinni tashkil qilishning o’zidayoq mazkur yoshdagi bolaning xarakatini o’stirish va takomillashtirish uchun eng qulay shart-sharoit yaratadi.
Ikkinchidan, o’yinning bola xarakatiga ta’sir etishini saba­bi va xususiyati shuki, xarakatning murakkab ko’nikmalarini sub’ekt aynan o’yin paytida emas, balki bevosita mashg’ulot orqali o’zlashtiradi.
Uchinchidan, yyinning keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlarni vujudga keltiradi. SHu boisdan yyin faoliyati xatti-xarakatni amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta’minlovchi mustakil maksaadra aylanadi. Bolalar laboratoriya sharoitiga nisbatan o’yinlarda kynrok suzlarni eslab kolish va esga tushirish imkoniyatiga ega buladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini idpok ochishga yordam beradi.
Tajribada yigilgan ma’lumotlarni taxlil kilish kuyidagicha xulosa chikarish imkonini beradi
a) yyinda bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni bir talay axborotlarni eslab kolishni talab kiladi;
b) shu boisdan personajning nutk boyligini egallash, xatgi­-xarakatini takrorlashdan iborat ongli maksad bolada oldinrok paydo buladi va oson amalga oshadi. Yirik psixologlar A.Vallon, J.Piaje, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontьev, B.G.Ananьev, D.B.Elьkonin va boshqalarning fikricha, go‘daklik davrida bolaning predmetli faoliyati negizida rolli o‘yin uchun eng zarur sharoitlar asta-sekin vujudga kela boshlaydi.
Mazkur olimlar va ularning shogirdlari to‘plagan ma’lumotlarga asoslanib rolli o‘yinni vujudga keltiruvchi muhim omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) go‘daklik davridagi predmet bilan uni harakatlantirish orasidagi bog‘liqlik o‘z ahamiyatini yo‘qota boradi, natijada predmet bilan harakat alohida hukm surish imkoniyati tug‘iladi va bola ularni alohida umumlashgan tarzda aks ettira boshlaydi;
2) bola haqiqiy o‘yinchoqlar o‘rniga ularning asl mohiyatini to‘la aks ettirolmaydigan yasama va beo‘xshov nusxalaridan keng foydalanadi (fabrikada tayyorlangan qo‘g‘irchoq yoki avtomabilь o‘rniga uyda yasab berilgan shunday narsalar bilan qanoatlantirish);
3) bolaning o‘z xatti-harakatlari kattalarning ishlaridan farqlanishiga intilishi, unda o‘ziga xos shaxsiy harakat ko‘nikmasining paydo bo‘lishi;
4) bolada o‘z xatti-harakatini kattalar faoliyati bilan qiyoslash, harakatlarining mohiyatini muvofiqlashtirish va aynan tuzilishi jihatidan bir-biriga yaqinlashtirish istagining tug‘ilishi;
5) bola kattalarning hayoti va faoliyatida uchrab turadigan, odatdagi turmush muammolarini o‘zida aks ettiruvchi, ma’naviy va maishiy ko‘rinishga ega bo‘lgan hayot jabhasini o‘z xatti-harakatida izchil ravishda tiklashga (ularning rolini bajarishga) urinishadi o‘yin faoliyatini takomillashtiradigan sharoitlarni tadqiq qilgan N.M.aksarinaning ta’kidlashicha, o‘yin o‘zidan-o‘zi vujudga kelmaydi, buning uchun kamida uchta sharoit mavjud bo‘lishi kerak;
a) bolaning ongida uni qurshab turgan voqelik to‘g‘risidagi xilma-xil taasurotlar tarkib topishi;
b) har xil ko‘rinishdagi o‘yinchoqlar va tarbiyaviy ta’sir vositalarining muxayyoligi;
v) bolaning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqotga kirishuvi. Bunda kattalarning bolaga bevosita ta’sir ko‘rsatish uslubi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. SHunday qilib, psixolog adabiyotlar tahliliga tayanib maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) bola odamlarning faoliyati, ularning predmetlarga munosabati va o‘zaro muomalasiga qiziqadi;
2) bolalar rolli o‘yinda atrofdagi voqelikning eng tashqi ifodali, jo‘shqin xis-tuyg‘uli jihatlarini aks ettiradilar;
3) rolli o‘yinda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o‘z istagini amaliyotga tadbiq qiladi;
4) kattalar hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida namoyon bo‘lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida o‘chmas iz qoldiradi. Maktabgacha yosh davrida o‘yinning takomillashuvi. Psixologiya qabul qilinganidek, rolli o‘yin faoliyati syujet va mazmundan tashkil topadi. Odatda syujet deganda, o‘yin faoliyatida bolalar aks ettiradigan voqelikning doirasi tushuniladi. o‘yin syujeti turli davrga, sinfiy xususiyatga, oilaviy turmush tarziga, geografik va ishlab chiqarish sharoitlariga bog‘liq holda yaratiladi. Bola munosabatga kirishadigan voqelik doirasi qanchalik tor, cheklangan bo‘lsa, o‘yinnnig syujeti shunchalik xira va bir xil ekanligini aks ettiradi. o‘yinlarning syujeti xilma-xilligiga qaramay, ularin maxsus guruhlarga biriktirish imkoniyati mavjuddir.
Masalan, yirik psixolog E.A.Arkin o‘yinlarning quyidagi tasnifini tavsiya qiladi:
1) ishlab chiqarishga (texnikaga); sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, kasb-hunarga oid o‘yinlar;
2) maishiy va ijtimoiy siyosatga ro‘zg‘or: bog‘chaga, maktabga, kundalik turmushga oid o‘yinlar;
3) harbiy : urush-urush o‘yinlari;
4) drammalashtirilgan: kino, spektakl va boshqalarga oid o‘yinlar. Biz shu tasnif haqida L.S.Vigotskiy, A.N.Leontьev, D.B.Elьkonin singari psixologlarning tanqidiy mulohazalariga to‘la qo‘shilamiz, chunki harbiy va drammalashtirilagn o‘yinlarni ham ijtimoiy-siyosiy guruhga kiritish mumkin. Bizningcha, D.B.Elьkoninning tasnifi ma’quldir.
U maktabgacha yoshdagi bolalarga xos rolli o‘yinlarning syujetiga ko‘ra uchta guruhga ajratishni tavsiya qiladi:
1) maishiy mavzu syujetiga oid o‘yinlar;
2) ishlab chiqarish syujetiga maaluqli o‘yinlar;
3) ijtimoiy-siyosiy syujetli o‘yinlar.
Muallif ayrim o‘yin turlari maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha bo‘g‘inlariga mosligini, syujetlar maishiydan ishlab chiqarishag qarab va undan ijtimoiy-siyosiy voqealarni aks ettirishga qarab rivojlanishini alohida uqtiradi. Uning fikricha, o‘yin syujetidagi bunday izchillik bolaning bilim saviyasi, turmush tajribasi kengayishi, uning katta yoshdagi odamlar turmushiga chuqurroq kirib borishi bilan bog‘liqdir. Darxaqiqat, o‘yin syujetining o‘sishi turmushning tobora yangi qirralarini aks ettirish bilan cheklanib qolmay, muayyan syujetning o‘ziga xos boshqa ko‘rinishlari bilan boyishi sababli ham amalga oshadi. Katta yoshdagi bolalarda o‘yin faoliyati mutlaqo boshqacha o‘tadi, chunonchi bir harakat ikkinchi harakat bilan uzluksiz bog‘lanib ketadi, ba’zi bir harakatlar esa so‘z yordamida qisqartiriladi (“keling, xush ko‘rdik” harakat bilan emas, balki so‘z orqali ifodalanadi) va umumlashtiriladi. Rolli o‘yin bolalarning hamkorlikdagi faoliyati mahsuli tariqasida vujudga keladi. Bu yoshda rol tanlashda ishtrokchilar o‘rtasidagi nizolar, tortishuvlarkamayadi, rolga o‘zini loyiq deb bilish o‘zidagi mavjud buyumlardan kelib chiqmaydi (masalan, qalam-o‘qituvchi, qaychi-tikuvchi rolini olish uchun asos bo‘la olmaydi), balki o‘yinning mazmunidan, hamkorlikdagi faoliyat nuqtai nazaridan kelib chiqadi. Natijada ular kichik maktabgacha yoshdagilarga o‘xshab rolni almashtirish, bir buyumdan boshqaiga bir obrozdan ikkinchisiga o‘tishdek beqaror harakatlar qilmaydilar.
D.B.Elkonin harakatli o‘yinning qoidalari mazmuni o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqib ularni besh guruhga ajratadi:
1) harakatga taqlid qilish;
2) muayyan syujetni drammalashtirilgan o‘yinlar;
3) syujeti oddiy o‘yinlar;
4) syujetsiz qoidali o‘yinlar;
5) aniq maqsadga qaratilgan mashqlardan iborat sport o‘yinlari.
Bolani o‘yinga undamagan omil uning katta yoshdagi odamlarning borliq to‘g‘risidagi va shaxslararo munosabati haqidagi tasavvuri va ularni o‘z shaxsiy faoliyatida sinab ko‘rish istagidir, shuningdek, jamoa bo‘lib o‘ynayotgan tengqurlari bilan bevosita muloqotga kirishish ishtiyoqidir.
Bolalar psixologiyasi fanida to‘plangan ma’lumotlar tahliliga asoslanib, mazkur yosh davri bo‘yicha quyidagi xulosani chiqarish mumkin:
1) o‘yin faoliyatida bola turli harakatlarni to‘laligicha namoyish etishga, ularni bajarish usullarini ko‘rsatishga ishtiyoqmand bo‘ladi;
2) keyinchalik esa barcha xatti-harakatlarni umumlashtirib aks ettirishga urinadi.
Bola o‘sib borgan sayin narsalar va o‘yinchoqlarning nomini o‘zgartirish, yangi nom bilan atash engillashadi. SHuningdek faqat yangi vaziyatda jismlar nomini o‘zgartirish bilan kifoyalanib qolmay, ularni yangi nomga muvofiq qo‘llash imkoniyati ham vujudga keladi. YUqoridagi mulohazalar asosida aytish mumkinki, katta kishilar hayoti va faoliyatining o‘rnini bosuvchi ashyolar ularning harakatini umumlashgan holda ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. SHunday ekan, o‘yin faoliyatida bola harakatining rivojlanishi o‘yin mazmuniga ko‘proq bog‘liqdir. CHunki bolaning xatti-harkati qanchalik ihcham va umumlashgan bo‘lsa, u kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishdan shunchalik yiroqlashadi. Binobarin, u odamlarning narsalarga va bir-biriga munosabatini amalda bajarishga o‘tadi va shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda kattalarning ijtimoiy munosabatlarini to‘g‘ri ifodalashga intiladi. Har qanday o‘yinning va o‘yin faoliyatining markazida bola katta kishilarning faoliyati va o‘zaro munosabatini, muomalasini o‘ziga xos tarzda aks ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. SHunga ko‘ra o‘yin ijtimoiy ahamiyat kasb etib, bola insoniyat tomonidan asrlar davomida yarailgan qimmatli bilimlar, amaliy ko‘nikmalar, malakalar va odatlarni o‘rganishga imkon yaratadi, oqibatda uni shaxslararo muloqotning mohiyatiga olib kiradi. Eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha xammasining eng muxim jixatlarini shakllantirishda o’yinlar katta rol yynaydi. Bogcha yosh davrida xarakatining usishida yyinning ta’si­ri xakida gap borganda avvalo shuni aytish kerakki, birinchidan, yyinni tashkil kilishning uzidayok mazkur yoshdagi bolaning xarakatini ustirish va takomillashtirish uchun eng kulay shart-sharoit yaratadi. Ikkinchidan, yyinning bola xarakatiga ta’sir etishini saba­bi va xususiyati shuki, xarakatning murakkab kunikmalarini sub’ekt aynan yyin paytida emas, balki 6evosita mashgulot orkali uzlashtiradi. Uchinchidan, yyinning keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun eng qulay shart-sharoitlarni vujudga keltiradi. SHu boisdan yyin faoliyati xatti-xarakatni amalga oshirish vositasidan bolaning faolligini ta’minlovchi mustakil maksaadra aylanadi. Bolalar laboratoriya sharoitiga nisbatan o’yinlarda kynrok suzlarni eslab kolish va esga tushirish imkoniyatiga ega buladilar, bu esa ixtiyoriy xotira xususiyatini idpok ochishga yordam beradi.
Tajribada yigilgan ma’lumotlarni taxlil kilish kuyidagicha xulosa chikarish imkonini beradi
a) o’yinda bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni bir talay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi;
b) shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, xatti­-xarakatini takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada oldinroq paydo bo’ladi va oson amalga oshadi. Yirik psixologlar A.Vallon, J.Piaje, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontьev, B.G.Ananьev, D.B.Elkonin va boshqalarning fikricha, go‘daklik davrida bolaning predmetli faoliyati negizida rolli o‘yin uchun eng zarur sharoitlar asta-sekin vujudga kela boshlaydi.
Mazkur olimlar va ularning shogirdlari to‘plagan ma’lumotlarga asoslanib rolli o‘yinni vujudga keltiruvchi muhim omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) go‘daklik davridagi predmet bilan uni harakatlantirish orasidagi bog‘liqlik o‘z ahamiyatini yo‘qota boradi, natijada predmet bilan harakat alohida hukm surish imkoniyati tug‘iladi va bola ularni alohida umumlashgan tarzda aks ettira boshlaydi;
2) bola haqiqiy o‘yinchoqlar o‘rniga ularning asl mohiyatini to‘la aks ettirolmaydigan yasama va beo‘xshov nusxalaridan keng foydalanadi (fabrikada tayyorlangan qo‘g‘irchoq yoki avtomabilь o‘rniga uyda yasab berilgan shunday narsalar bilan qanoatlantirish);
3) bolaning o‘z xatti-harakatlari kattalarning ishlaridan farqlanishiga intilishi, unda o‘ziga xos shaxsiy harakat ko‘nikmasining paydo bo‘lishi;
4) bolada o‘z xatti-harakatini kattalar faoliyati bilan qiyoslash, harakatlarining mohiyatini muvofiqlashtirish va aynan tuzilishi jihatidan bir-biriga yaqinlashtirish istagining tug‘ilishi;
5) bola kattalarning hayoti va faoliyatida uchrab turadigan, odatdagi turmush muammolarini o‘zida aks ettiruvchi, ma’naviy va maishiy ko‘rinishga ega bo‘lgan hayot jabhasini o‘z xatti-harakatida izchil ravishda tiklashga (ularning rolini bajarishga) urinishadi.
Katta yoshdagi bolalarda o‘yin faoliyati mutlaqo boshqacha o‘tadi, chunonchi bir harakat ikkinchi harakat bilan uzluksiz bog‘lanib ketadi, ba’zi bir harakatlar esa so‘z yordamida qisqartiriladi (“keling, xush ko‘rdik” harakat bilan emas, balki so‘z orqali ifodalanadi) va umumlashtiriladi. Rolli o‘yin bolalarning hamkorlikdagi faoliyati mahsuli tariqasida vujudga keladi. Bu yoshda rol tanlashda ishtrokchilar o‘rtasidagi nizolar, tortishuvlarkamayadi, rolga o‘zini loyiq deb bilish o‘zidagi mavjud buyumlardan kelib chiqmaydi (masalan, qalam-o‘qituvchi, qaychi-tikuvchi rolini olish uchun asos bo‘la olmaydi), balki o‘yinning mazmunidan, hamkorlikdagi faoliyat nuqtai nazaridan kelib chiqadi. Natijada ular kichik maktabgacha yoshdagilarga o‘xshab rolni almashtirish, bir buyumdan boshqaiga bir obrozdan ikkinchisiga o‘tishdek beqaror harakatlar qilmaydilar. Yuqoridagi mulohazalar asosida aytish mumkinki, katta kishilar hayoti va faoliyatining o‘rnini bosuvchi ashyolar ularning harakatini umumlashgan holda ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. SHunday ekan, o‘yin faoliyatida bola harakatining rivojlanishi o‘yin mazmuniga ko‘proq bog‘liqdir.