Mavzu: Minerallarning fizik xususiyatlarini aniqlash. Amaliy ishning maqsadi

Moos qattiqlik shkalasi

4-jadval

Qat-tiqlik bo’yicha tartibi	Mineral nomi	Rangi	Qattiqlik ko’rsatkichi
1	Talk- Mg3[Si4 O1O] [OH]2	Rangsiz, turli qoramtir ranglarda	Tirnoq bilan engil chiziladi, yumshoq qalam tirnalgan iz qoldiradi.
2	Gips CaSO4 · 2H2O	Rangsiz,oq,sarg’sh qoragacha.	Tirnoq bilan chiziladi.
3	Kaltsit CaCO3	Rangsiz,oq, sariq, jigarrang, pushti, ko’kimtir	Lotundan bo’lgan tanga tirnalgan iz qoldiradi.
4	Flyuorit- CaF2	Rangsiz, turli xil ranglarda, binafsha rang	Oqna tirnalgan iz qoldiradi.
5	Apatit Ca5 [PO4 ]3F	Kok,oq,sariq, havo rang, qo’ng’r	Pichoq tirnalgan iz qoldiradi.
6	Ortoklaz KAlSi3O8	Oq, pushti, sariq, qizil-go’sht rang.	Pichoq bilinar – bilinmas tirnalgan iz qoldiradi.
7	Kvars - SiO2	Odatda rangsiz, kulrang	Pichoq bilan chizilmaydi.
8	Topaz - Al2 [SiO4 ](F,OH)2	Rangsiz, havo rang, pushti, sariq vino rang	Oynani kesadi, kvars tirnamaydi.
9	Korund-Al2 O3	Rangsiz, ko’k, qora, yashil	Oynani kesadi,
1O	Olmos- C.	Rangsiz, oq,havo rang,yashil,qizil

Yaltiroqlik-bu minerallarning yuzasiga tushgan yorug`lik nurini qaytarish xususiyati. Yaltiroqlik metallsimon (M) - metallning yangi yuzasining yaltiroqligiga o`xshash -barit, kuprit, gematit, ilmenit; shishadek (Sh) - tiniq minerallar-sludalar, gips, kalsit; sadafdek (S) - sludalar, talk; ipakdek (I) - ingichka tolalardan tuzilgan minerallar - gips tolalari, asbest; yog`dek (Yo) - mineral yuzasi yog` surilgandek yaltiraydi - nefelin; olmosdek (O) - juda o`tkir yaltiroqlik - olmos, kinovar; mumdek (Mum) - hech qanday yaltiroqlik sezilmaydi - feruza.

Minerallarning rangi va chizig`ining rangi - bir qator hollarda muhim diagnostik belgi bo`lib xizmat qiladi. Tabiatda minerallar juda xilma-xil rangda uchraydi. Ular oq, shaffof, pushti, qizil, qora va h.k. rangda bo`lishi mumkin. Ularning rangi turmushda yaxshi tanish bo`lgan narsalar rangiga qiyoslab aniqlanadi. Chunonchi, sutdek oq, somondek sariq va h.k.

Ayrim minerallarga ularning rangiga qarab nom berilgan. Masalan, lazurit va azurit havo rangli, xlorit yashil rangli (grek. "xloros"-yashil), rodonit - pushti (grek. "rodon"-pushti), rubin - qizil (lot. "rubens"-qizil), auripigment - oltin rangli (lot. "aurum"-oltin, "pigment"-bo`yoq).

Minerallar rangi uch xil o`ziga xos omillar bilan belgilanadi:

a) idioxromatik (grek. "idios"-o`zining, shaxsiy) - mineralning o`z xususiyatlari bilan belgilanadi. Rangning bu turi mineralning kristall panjarasida rang beruvchi ionlarning yoki xromoforlarning mavjudligi bilan bog`liq. Bunday xromoforlarga titan, vanadiy, xrom, marganes, temir, kobalt, siyrak elementlar va boshqalar kiradi. Masalan, ikki yoki uch valentli marganes minerallarga pushti rang bersa, yetti valentli marganec to`q siyohrang beradi;

b) ko`pgina minerallar rangi boshqa kimyoviy elementlarning aralashishiga bog`liq bo`lgan alloxromatik (grek. "allos"-chet, begona) xususiyatga ega. Masalan, kvars tarkibiga kiruvchi moddaga qarab oq, shaffofdan to qora ranggacha bo`ladi;

с) va nihoyat, ayrim minerallar rangi ularning yuzasidan qaytgan nurning tarqalishiga qarab o`zgarib turadi. Bunday rang p s y e v d o x r o m a t i k (grek. "psevdo"-yolg`on, qalbaki) rang deyiladi. Masalan, labrador aslida qora rangli bo`lsa-da, yuzasiga nur tushganda har xil ranglarda tovlanish (krizatsiya) xususiyatiga ega.

Ba`zi minerallarni aniqlashda uning chinnida qodirilgan chizig`ining rangidan foydalaniladi.

Mineral chizig`ining rangi - kukun holidagi mineral rangidir, shunday kukunni tekshirilayotgan mineral bilan biskvit deb ataladigan xira (sirlanmagan) chinni taxtachaga chizib osonlikcha aniqlash mumkin.

Ayrim hollarda mineral chizig`ining rangi mineral rangi bilan bir xil bo`ladi. Masalan, azurit chizig`ining rangi-ko`k, auripigmentniki sariq.

Ayrim minerallar chizig`ining rangi esa, aksincha mineral rangdan farq qiladi. Masalan, piritning rangi - somondek sariq, chizig`ining rangi esa qora.

Temir rudalarini behato aniqlashda mineral chizig`ining rangi katta yordam beradi. Ko`rinishi bir xil bo`lgan qo`ng`ir temir rudasi, gematit va magnetitni olsa, temir rudasi chizig`ining rangi sariq-qo`ng`ir, gematitniki qizil, magnetitniki qora bo`ladi.

Ulanish yuzasi - bu minerallarning zarb ta`siridan ma`lum bir kristallografik yo`nalishi bo`yicha tekis yuza hosil qilib ajralishi xususiyatidir. Ulanish yuzasi o`ta mukammal (sludalar), mukammal (dala shpatlari, kalsit, piroksen va amfibollar), ulanish yuzasi nomukammal, ya`ni u juda xilma-xil yo`nalishlarda sinadi (apatit, olivin, berill).

Minerallarning sinishi- yuzalarning shakllariga qarab quyidagicha ataladi: a) chig`anoqsimon sinish-sinish yuzasi chig`anoqsimon botiq bo`ladi (kvars, opal, xalsedon); b) tekis sinish-usti tekis bo`lgan sinish (magnetit); v) tikansimon sinish (yuzasi bir tomonga qaragan zirapchalar bilan qoplangan, tolali gips, asbest).

Magnitlik xususiyati - mineralning kompas strelkasiga ta`sir etib, uni normal holatdan burish xususiyati; agar bu xususiyat kuchli bo`lsa, bu mineral kompas tepasida aylantirilganda, kompas srtelkasi ham shu mineral ketidan aylanadi.

Shu jumladan, katta ahamiyatga ega bo`lgan fizik xususiyatlardan ta`mi, elektr tok o`tkazuvchanligi, suvda oson eruvchanligi, qaynashi, qizdirganda yoki qattiq urganda o`ziga xos xid chiqarish, qo`lga yog`lidek sezilishi va boshqalar.

Minerallarning mo’rtligi deb, ularni bosim ta’sirida pichoq uchi bilan sirtiga chizayotgnda uqalanish-maydalanish xususiyatidir.

Minerallarning pachaqlanuvchanligi – tashqi kuch ta’sirida o’z shaklini o’gartirishi, ya’ni plastik deformatsialanishi.

Minerallarning qayshqoqligi – tashqi deformatsiya kuch ta’sirida ta’sirida o’z shaklini o’gartirishi va sssosha kuch ta’siri yo’qolgandan keyin yana asliga qaytib kelishi xususiyati yani elastik deformatsialanishi.

Minerallarning shaffofligi – o’zidan nur o’tkazish xususiyatidir. Xamma vinerallarning yirik kristallari ko’riladigan shafoflik darajasiga qarab uch guruhga bolinadi:

1. 
   Shafof minerallar; tog’ xrustali, island shpati, topaz va boshqalar;
   
2. 
   Yarim shafof – zumrad, sfalerit,kinovar va boshqalar;
   
3. 
   Shafof emas minerallar – pirit, magnetit, grafit va boshqalar;
   

Minerallar - bu shartli birikmalardir. Mineral formulalarini izomorf aralashmalar bilan ifodalash mumkin. Masalan, sfaleritni - (Zn, Fe)S, ikki mineral ZnS va FeS aralashmasi deb qarash mumkin. Mineraldagi minallar miqdori molekular yoki foizlarda beriladi.

Ko`p hollarda berilgan minerallarning nazariy formulasiga qarab uning tarkibiy qismidagi elementlar miqdorini hisoblash zarurati tug`iladi. Masalan, yuqorida keltirilgan albit minerali Na (Al Si₃ O₈ ) berilgan bo`lsa, u holda natriy va boshqa elementlarning atom og`irligi olinadi va ular yig`indisidan proporsiya tuzilib, har bir elementning molekular foiz miqdori keltirib chiqariladi:

Na - 22,98

Al - 26,98

Si - 28,O8 x 3=84,24

O - 15,99x8=127,92

Σ=262,12

Na uchun 262,12 - 1OO%

22,98 - x

x= 22,98·1OO =8,76% Na - 8,76 %

262,12

Al uchun 262,12 - 1OO %

26,98 - x

x= 22.98·1OO=1O.29%

262,12 Al - 1O,29 %

Si uchun 262,12 - 1OO %

84,24 - x

x= 84,24·1OO =32,13

262,12 Si - 32,13 %

O uchun 262,12 - 1OO %

127,92 - x

x= 127,92·1OO = 48,8%

262,12 O - 48,8 %

Shunday qilib, albit Na (Al Si₃ O₈ ) minerallarning nazariy kimyoviy tarkibini keltirib chiqarildi. Unga ko’ra albit tarkibida Na - 8,76 %ni, Al - 1O,29 % ni, Si - 32,13 % ni va O - 48,8 % ni tashkil etib, ularning umumiy yig’indisi 99,98 %, qolgan O,O2% boshqa elementlarni tashkil etadi.

Topshiriq - Moos qattiqlik talablari bilan tanishish va minerallarning fizik xususiyatlariga asoslanib, ularni mineral nomi, rangi, qattiqligi, yarqiroqligi, solishtirma og’irligi va qo’llanilishi bo'yicha ta'riflab berish.

Buning uchun:

l.Ish daftari;

2.Qalam, ruchka, chjizg'ich;

Topshiriq vazifasini bajarish tartibi:

1. Moos qattiqlik tabaqalaridagi minerallar bilan tanishish va ta'riflash (4-jadval).

2. Minerallarning fizik xususiyatlari bilan tanishish va ularni ta'riflash.

Hisobot turi: Mashg'ulot yakunida talabalar hisobot topshiradilar.

15-2O ta minerallarni yuqorida ko’rsatilganidek kimyoviy tarkibini hisoblaydilar.

Minerallar ta'sniflanishi quyidagi jadval asosida amalga oshiriladi,

jadval

№	Mineral nomi	Rangi	Kristallik qiyofasi	Yaltiroqligi	Solishtirma og’irligi	Qattiq- ligi
1	Muskovit	Rangsiz,sarg’ish kulrang, yashilroq, ba]zan qizg’ish	Plastinkasimon yoki tabletkasimon	shishadek	2,76-3,1	2-3