Mavzu: mukammal va nomukammal raqobat nazariyalari

Raqobatni sub’ektlariga karab asosan uchta guruhga bo’lish mumkin.
1. Bozorda ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko’rsatuvchilar orasidagi raqobat muxim xisoblanib, uni xam uch turga ya’ni, tarmok ichidagi, tarmoklararo va mintakaviy raqobatga bulish mumkin.
a) tarmok ichidagi raqobat bu asosan bir xil maxsulot ishlab chikaruvchilar urtasidagi raqobat xisoblanib, u asosan tovarlar sifati, narxi, tovarning ko’rinishi, korxona foydasi miqdori va xuddi shunday tovarlar ishlab chiqarayotgan boshqa ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga bog’liqlikni taqozo etadi. Ishlab chikaruvchilarga ichki va tashki sharoitlarning xar xil ta’siri tufayli ular bozorda turlicha ulushga ega bo’ladilar va turli mavqeni egallaydilar.
b) tarmoklararo raqobatda turli tarmoklar o’rtasida raqobat mavjudligini ko’rish mumkin. Masalan bir xududga sarmoya kiritish niyatida bulgan sarmoyador tarmolar o’rtasida o’zi uchun eng foyda keltiruvchan bqlgan tarmoqni tanlaydi. Resurslar doimo foyda normasi ancha past bulgan tarmokda yuqoriroq bo’lgan tarmoqqa oqib o’tadi. SHu asosda tarmoqlararo raqobat - tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida o’z mablag’larini eng foydali ishlab chiqarish sohasiga joylashtirish uchun kurash sodir bo’ladi.
v) mintaqalararo raqobat davlatlar orasida yuzaga keladigan raqobat ko’rinishidir. Misol uchun, Yaponiyada avtomobil ishlab chikarish xarajatlari AKSHga qaraganda kamroq bo’lganligi munosabati bilan dunyo avtomobil bozorlaridagi savdolarda mavjud raqobat natijasida yuzaga kelgan narxlar tizimi yapon avtomobil ishlab chikaruvchilari uchun foydalirokdir. SHu sababli, avtomobil ishtiyoqmandlarining avtomobillarga bulgan exdiyojining katta kismi Yaponiya avtomobillari xisobiga qondiriladi. Natijada ko’prok chidamli bo’lgan AKSH avtomobil ishlab chikaruvchilari raqobat kurashida yutkazadilar.
2. Xaridorlar o’rtasidagi raqobat raqobatning boshqa turlariga nisbatan rivojlangan bozor xo’jaligida kamroq axamiyatga eta. Albatta, xar bir sotuvchi uchun xaridorlarning tovar uchun ko’prok xak tulaydigani afzaldir. Lekin, ishlab chikarish taklifi talab bilan muvozanatga kelgan vaziyatda xaridorlar o’rtasidagi raqobat ikkinchi o’ringa o’tadi. Raqobatning keskinlashuvi biron bir tovarni taklif etishni ko’paytirish uchun to’sik paydo bo’lgan paytdagina yuzaga kelib, agar tovar yetishmasligi paydo bulsa, xaridorlar uni sotib olishda bir-birlaridan o’zishga intilib, sotuvchilarga balandroq narx taklif kiladilar. Sotuvchilar esa taqchil tovarni talab narxi bo’yicha, ya’ni xaridori chiqsa, iloji boricha yuqori narx bo`yicha sota boshlaydilar. Xaridorlarning sotib olish imkoniyatlari bir xil xaridorlar va xech narsa sotib ololmaydigan xaridorlar ozmi-ko’pmi yutqazadilar, chunki ularning extiyojlari kondirilmaydi. Shunday bulganligi sababli kup hak tulay oladigan kishi ushbu vaziyatda afzal kuriladi. Bunday raqobat natijasida barcha xaridorlar, har xolda tovarni sotib oladigan, tovar yetarli mikdorda bulgandagiga Karaganda kuprok kak tulaydigan
3. Sotuvchi bilan xaridor urtasidagi raqobat - muvozanat narxlar shakllanishi jarayonida sodir buladi. Dastlabki shakllangan narx bo`yicha talab taklifdan yukori bulsa, narx oshib boradi. Bunday vaziyatda sotuvchilar bilan birgalikda xdrakat kilish xos bulib, xaridorlar parokanda buladilar va ularning har biri takchil molni sotib olishda boshkasidan uzishga intiladi. Bordi-yu, dastlabki narx vaziyatida taklif talabdan ortik; bulsa, xaridorlar sotuvchilarni bir-birlari bilan uzaro raqobat kilishga va kolaversa narxni pasaytirishga majbur etadilar. Bundan xaridorlar yutadilar, chunki ulardan har biri tovarni arzonrok narxda sotib olishga muvaffak buladi. Adam Smit shunday deydi: “Bir xil kasb egalari kam uchrashadilar, hatto ular kuvonchli kunlarida yoki shunchaki dam olish uchun uchrashganlarida ham, biror bir uchrashuvlari yukki, bu uchrashuvlar jamiyatga karshi til biriktirish yoki narx-navoni kanday kutarish yuzasidan biror bir kelishuv bilan yakunlanmasin.” Raqobat ijtimoiy nuktai nazardan makbul hodisa, lekin ayrim hollarda xujalik sub’ektlariga bozor ishtirokchilari sonini cheklash yoki birgalikda narxlarni kutarish bo`yicha rakiblar bilan kelishishga xam yul ochish mumkin.
Raqobatdoshligini oshirish, shuningdek, xujalik yurituvchi sub’ektlarning iktisodiyotimizdagi yetakchi tarmok; va soxdlarda mahsulot tannarxini kamida 20 foiz tushirish, tannarxni kamaytirish bo`yicha belgilangan parametrlarga erishish uchun rahbar va mas’ul xodimlarni ragbatlantirishning ta’sirchan mexanizmini ishlab chiqish, energiya manbalari va kommunal xizmatlarning asosiy turlari bo`yicha narxlarning kutarilishini cheklash, ya’ni ularni 6-8 foizdan oshirmaslik” yuzasidan kat’iy chora-tadbirlar kurish zarurligiga alohida e’tibor karatdi.
Ushbu risolada raqobatning vujudga kelishi, turlari, mazmuni xdmda uni tartibga soluvchi konunchilik asoslari tugrisida batafsil ma’lumotlar berish bilan birgalikda, uning yunalishlari bo`yicha misollar keltirishga alohida e’tibor karatildi. Keyingi risolalarimizda narx (baho) siyosati, uning shakllanishi, mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini pasaytirish yullari, iste’molchilarning xukuklarini xdmoya kilittt va reklama bozorini tartibga solish kabi masalalarini yoritishni rejalashtirganmiz.