Mavzu: Ontologiya, gnoseologiya va ong falsafasi Reja: Falsafa tarixida borliq muammosi

Substantsiyaning asosiy xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
- o’z-o’zini belgilash (o’z-o’zining sababchisi hisoblanadi, uni yaratib va yo’q qilib bo’lmaydi);
- universallik (hech narsaga bog’liq bo’lmagan, barqaror, o’zgarmas va mutlaq birinchi negizni ifodalaydi);
- kauzallik (barcha hodisalarning umumiy sababiy bog’liqligini o’z ichiga oladi);
- yagonalik (birinchi negizning yagonaligini nazarda tutadi);
- yaxlitlik (mohiyat va mavjudlikning birligini ko’rsatadi).
Materiya tushunchasi va uning tashkillashuv darajalari. Materiya» tushunchasi qadimgi mutafakkirlar bizni qurshagan dunyoning barcha rang-barang narsalari yaratib va yo’q qilib bo’lmaydigan, odamlarga ham, xudolarga ham bog’liq bo’lmagan umumiy va yagona «birinchi asos»dan kelib chiqqani haqidagi g’oyani ilgari surgan paytdan e’tiboran falsafiy kategoriya sifatida ishlatila boshlagan. Bu «birinchi asos»ni ular barcha narsalarni yaratish uchun asosiy material bo’lib xizmat qiluvchi qandaydir modda sifatida tasavvur qilgan. Ayni shu material materiya deb atalgan.
«Materiya» atamasi lotincha materia so’zidan kelib chiqqan bo’lib, modda degan ma’noni anglatadi. SHunga qaramay, falsafa tarixida «materiya» tushunchasining mazmuni bir necha marta o’zgargan, tabiatshunoslikning va falsafaning rivojlanishiga muvofiq rivojlangan.
Qadimgi yunon falsafasida materiyaning etimologik talqinidan keng foydalanilgan. «Materiya» tushunchasini asosiy falsafiy kategoriya sifatida ilk bor Platon ishlatgan. U hyle atamasini muomalaga kiritgan va u bilan kattaligi va shakl-shamoyili har xil **lar paydobo’lishiga asos bo’lib xizmat qiladigan sifatlardan mahrum substrat (material)ni ifodalagan. Platon talqinida materiya shaklsiz va nomuayyan bo’lib, har qanday geometrik shakl ko’rinishini kasb etishi mumkin bo’lgan makon bilan tenglashtiriladi.
Darhaqiqat, hamma narsalarning asosi bo’lgan birinchi modda haqidagi tasavvur materiya bilan bog’langan. Materiya yuzaga keluvchi hamma narsalarning substrati sifatida namoyon bo’lgan.
Materiya haqidagi tasavvur shakllanishining quyidagi bosqichlari farqlanadi.
I - bosqich Antik falsafa. Materiya birlamchi material (suv, olov, atom va sh.k.) sifatida. Falsafa tarixida materiya haqidagi tasavvurlarning shakllanishini «dastlabki stixiyali materializm»deb ataladi. Ushbu materializm o’z rivojlanishining birinchi bosqichida tabiat hodisalarining cheksiz rang-barangligiga asoslangan birlikni tabiiy hol deb hisoblaydi va uning sabablarini muayyan moddiy, o’ziga xos narsadan izlaydi (xuddi Fales bu asosni suv deb izohlaganidek).
Antik qarashlarga ko’ra materiya – **lar va narsalarning o’zagini belgilovchi birlamchi materialdir. Masalan, qadimgi yunon faylasufi Fales suv o’simliklar, hayvonlar va odamlarga zarurligini qayd etib, suvni barcha narsalar asosi deb e’lon qilgan. Geraklit quyosh, yulduzlar va boshqa **larni yaratuvchi olovni hamma narsaning asosi deb hisoblagan.
Tabiatni ilmiy bilishning samarali dasturi yaratilishiga olib kelishga qodir bo’lgan materiyaning birinchi kontseptsiyasini miloddan avvalgi V asrda qadimgi atomistlar (Demokrit va boshqalar) taklif qilgan.
II - bosqich XVI-XVII asrlar metafizik materializmi. Materiya muayyan o’zgarmas xossalar yig’indisi sifatida tahlil qilingan. O’sha davrda materiya tushunchasi fizikada qabul qilingan muayyan o’zgarmas xossalar yig’indisi sifatidagi «modda» tushunchasi bilan ayniylashtirilgan. Masalan, ingliz materialistlari F.Bekon va T.Gobbs bunday xossalar qatoriga ko’lamlilik, shakl, og’irlik va hokazolarni kiritgan. Ba’zan materiya tushunchasi bitta muayyan «birlamchi» xossa, masalan ko’lamlilik yoki massa bilan ayniylashtirilgan (R.Dekart, I.Nyuton ).
III - bosqich XVIII-XIX asrlar. Materiya inson sezgi a’zolari orqali idrok etishga qodir bo’lgan ob’ektiv borliq sifatida talqin qilingan. Bu davrda «materiya» tushunchasi tabiiy fanlarning rivojlanish jarayonida olimlar bilimning muayyan sohalarida aniqlagan belgilar bilan boyib bordi. Masalan, mexanikada makro**larning alohida xossasi – massa aniqlandi. U materiyaning eng muhim belgisiga aylandi, materiya massa bilan bir xil, deb hisoblana boshlandi.
IV - bosqich Hozirgi zamon falsafasi. Ob’ektiv borliqni ifodalash uchun mo’ljallangan falsafiy kategoriya bo’lib, uni inson o’z sezgi a’zolari orqali idrok etadi, uni tushunishi mumkin va tushunishga harakat qiladi, lekin bunda materiya insondan qat’iy nazar mavjuddir. Bu davrda materiyani tushunishda tabiiy ilmiy jihat emas, balki falsafiy jihat birinchi o’ringa qo’yildi. Bu materiyaga narsalar va hodisalar butun rang-barangligining ichki yagonaligi zamirida yotuvchi mohiyat – substantsiya sifatida yondashuvdir. Bu esa materiyaga ob’ektiv borliq sifatida yondoshuv ifodasidir. XIX va XX asrlar chegarasida falsafa va tabiatshunoslikda yuzaga kelgan vaziyatni tahlil qilgan faylasuflar (ularni faqat sobiq marksizm vakillaridan iborat, deb tushunmaslik lozim), xususan, «materiya» tushunchasidan voz kyechish yo’lidan emas, balki unga tabiatshunoslikdagi ixtirolarni umumlashtirish orqali chiqarilgan yangi va yangi xulosalarni kiritish yo’lidan borishni taklif qildilar. «Materiya» falsafiy kategoriyasining vazifasi amalda mavjud materiya turlarining butun cheksiz rang-barangligini qamrab olish va uni ong bilan bog’lash mumkin emasligiga urg’u berishdan iborat. Muammoga falsafiy munosabatni uning tabiiy-ilmiy talqinidan farqlash imkonini beruvchi mazkur yondashuv juda muhim ahamiyat kasb etadi, aks holda mazkur sohadagi tadqiqotlar va bilish imkoniyatlari doirasi asossiz ravishda torayadi. Bunga, masalan, neo’ozitivizm yo’nalishlaridan biri – lingvistik falsafada duch kelishimiz mumkin. Uning taniqli namoyandalari J.Mur, L.Vitgenshteyn va boshqalar hamonki «materiya» va «ong» kabi tushunchalarga ilmiy nuqtayi nazardan aniq ta’rif berish mumkin emas ekan, ulardan voz kyechish lozim, deb hisoblaydi.
Materiyaning tarkibiyligi g’oyasining ildizlari antik falsafaga, xususan, Demokrit, Epikur va Lukretsiy Karning atomistik ta’limotiga borib taqalsada, bu g’oya tabiatshunoslikning rivojlanishiga kuchli ta’sir ko’rsatgan. Hozirgi zamon falsafasida u ancha salmoqli va ilmiy asoslangan materiyaning tizimli tuzilishi kontseptsiyasida mujassamlashgan.
Keyinchalik materiya haqidagi tasavvurlar asosan uning muayyan xossalari - massa, energiya, ko’lam bilan bog’langan va uning muayyan turlari - modda, atomlar, korpuskulalar va sh.k. bilan tenglashtirilgan.
Bu masalalarga nisbatan hozirgi yondashuvlar ancha o’zgargan va materiya haqidagi tabiiy-ilmiy, masalan, fizik yoki kimyoviy tasavvurlar bilan bir qatorda uni anglab etishning falsafiy darajasini ham nazarda tutadi. Boshqa hozirgi falsafiy yo’nalishlarning aksariyatida bu tushunchalar faol qo’llaniladi va muhim metodologik rol o’ynaydi. Xususan, uning substantsiyalilik, cheksizlik, yo’q bo’lmaslik, harakat, makon, vaqt kabi uzviy xossalari farqlanadi.
Materiyaning tuzilishiga nisbatan kim qanday yondashmasin, u bir qancha alohida va katta guruhlarga bo’linadi. Zero, barcha moddiy ob’ektlar tartibga solingan, izchil ichki tuzilishga ega.
Materiyaning cheksizligini hozirgi zamon tabiatshunosligi ham tasdiqlaydi. Materiyaning notirik, tirik va ijtimoiy kabi tarkibiy darajalari farqlanadi. Ular borliqning asosiy shakllari bilan mos keladi. Bunda turli darajalar bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Ayni vaqtda ularning tarkibida muayyan ierarxiya va soddaroq shakllardan (jonsiz materiyadan) murakkabroq shakllar (jonli va ijtimoiy materiya) sari yuksalish kuzatiladiki, bugungi kunda ularning mavjudligi faqat sayyoramizga nisbatan o’zining ilmiy tasdig’ini to’gan. Jonsiz tabiatning tuzilishi va rang-barangligi haqidagi tasavvurlar esa, mikro, makro va megadunyolarni qamrab olib, tinimsiz kengayib va teranlashib bormoqda.
XX asrda bu borada ayniqsa katta yutuqlarga erishildi. Asr boshida modda diskret zarralardan iborat qandaydir uzluksiz narsa sifatida, maydon esa uzluksiz moddiy muhit sifatida tushunilar edi. Endilikda, kvant fizikasi, nisbiylik nazariyasi va boshqa tabiiy-ilmiy g’oyalarning rivojlanishi bilan modda va maydon o’rtasidagi farq nisbiy tus oldi, kashf etilayotgan elementar zarralar esa o’zining rang-barangligi bilan kishini hayratga solmoqda. Bu sohada yechilmagan muammolar hali bisyor bo’lsa-da, fan materiya tashkil to’ishining «subelementar» darajasini o’rganib, elementar zarralarning yagona tabiatini tushunishda sezilarli darajada yutuqqa erishdi. Bu yerda so’nggi yillarda plazma, materiyaning alohida holati sifatidagi fizik bo’shliq hodisalari va materiyaning cheksizligi haqidagi g’oyani tasdiqlovchi boshqa jarayonlar kashf etildi va o’rganilmoqda.
Hozirgi davrda materiyaning uch tarkibiy darajasi farqlanadi:
- mikrodunyo – atomlar va elementar zarralar dunyosi. ( bunda ...dan tashkil to’adi» tamoyili amal qilmaydi)
- megadunyo – koinot dunyosi (sayyoralar, yulduzlar komplekslari, galaktikalar, megagalaktikalar);
- makrodunyo – barqaror shakllar va insonga mos kattaliklar dunyosi (unga molekulalarning krisstallashgan komplekslari, organizmlar, organizmlarning hamjamiyatlari ham kiradi);
Materiya tarkibiy darajalarining aniq chegarasini aniqlash mushkul. Uni fan doimo qayd etavermaydi. Bizning bilimlarimiz tobora chuqurlashib, darajalarning yangi va yangi sifat chegaralarini aniqlaydi. Materiyaning tarkibiy darajalari to’g’risida so’z yuritilganida, subelementar, mikroelementar, yadroviy, atom, molekular, makroskopik va kosmik darajalar ham tilga olinadi. Materiyaning mikroskopik darajasida fizika taxminan 10-15 sm uzunlikda taxminan 10-22 ga teng vaqt ichida yuz beruvchi jarayonlarni o’rganish bilan shug’ullanadi. Megadunyoda esa, kosmologiya taxminan 1010ga teng vaqt (Koinot yoshi) ichida yuz beruvchi jarayonlarni o’rganadi. Materiyaning tarkibiy darajalari g’oyasi metodologiya mutaxassislari tomonidan sababiyat va dunyoni bilish mumkinligi g’oyasi bilan bir qatorda juda yuksak baholanadi.
Ayni vaqtda shuni qayd etish zarurki, materiyaning tarkibiy darajalari tasnifi zamirida chiziqli ierarxiya tamoyili yotadi. Bu yerda «qism butundan kichkina» tamoyili amal qiladi. Lekin bu dunyolarning biri soddaroq, ikkinchisi murakkabroq, degan ma’noni anglatmaydi. Dunyolar qism va butun sifatida taqqoslanmaydi, ular universumning o’ziga xos teran o’zgarishlarini ifodalaydi. SHu bois bu tasnifni mutlaqlashtirish kerak emas.
Yuqorida aytilganlarga ishonch hosil qilish uchun misol keltiramiz. Butun sonlar qatori 1, 2, 3, 4 , 5, 6 , 7, 8, 9, ... n ni olamiz, bu to’plamdan kichik to’plam – juft sonlar qatori 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, ...n ni ajratamiz. Dastlab juft sonlar qatori butunning, ya’ni butun sonlar qatorining bir qismigina bo’lib tuyuladi. Ammo ularni taqqoslasak, juft sonlar qatori butun sonlar qatori kabi cheksiz ekanligini ko’ramiz. Binobarin, bu yerda qism butun bilan teng.
Bundan tashqari, mikrodunyoda o’tkaziluvchi barcha eks’erimentlar g’ayrioddiy natijaga olib keladi. Mikrodunyo azaldan jumboqlarga to’la, deb aytish mumkin. Ikki elementar zarra to’qnashuvidan keyin hech qanday kichikroq elementar zarralar hosil bo’lmaydi. To’qnashgan zarralar bilan bir xil, ya’ni elementar zarralar, masalan, ikki ‘roton to’qnashuvidan keyin boshqa ko’plab elementar zarralar, shu jumladan, protonlar, mezonlar, giperonlar vujudga keladi. Zarralarning «ko’plab tug’ilishi» hodisasini Geyzenberg quyidagicha tushuntirgan. Elementar zarralar to’qnashganida ko’p miqdordagi kinetik energiya moddaga, paydobo’luvchi zarralarga aylanadi va biz zarralarning ko’plab tug’ilishi jarayonini kuzatamiz. yarim asr muqaddam elementar zarralarning atigi uch turi - moddaning eng kichik elementlari – elektron va proton hamda energiyaning eng oz portsiyasi hisoblangan foton ma’lum bo’lsa, hozir 200 dan ortiq elementar zarralar kashf etilgan. Oddiy ob’ektlar tarkibini aniqlash uchun, «qandaydir kichikroq elementlardan tashkil topadi» formulasi mos kelsa, bu mikrodunyoni tavsiflashga mos kelmaydi.
Mikrodunyoning boshqa bir g’ayrioddiy effekti mikrozarraning ikki yoqlama tabiati, ya’ni u ham korpuskula, ham to’lqindan iborat ekanligi bilan bog’liq. SHu sababli bunday zarra makon va vaqtda aniq o’rin olishi mumkin emas. Bu xususiyat Geyzenbergning nomuayyanliklarning o’zaro nisbati tamoyilida o’z aksini to’gan.
Materiyaning tarkibiy darajalari ierarxiyasida inson markaziy o’rinni egallaydi. Qadimdayoq protagor «Inson hamma narsalarning o’lchovidir», degan edi. Dunyoni o’zlashtirishda inson qadriyatlari shkalasini andoza sifatida qabul qiluvchi falsafiy ta’limot – «Antropologizm» zamirida ana shu tezis yotadi. Materiya tuzilishining inson tomonidan kuzatiluvchi darajalari odamlar yashovchi muhitning tabiiy shart-sharoitlarini, ya’ni bizning dunyoviy qonuniyatlarimizni hisobga olgan holda o’zlashtiriladi. Lekin bu bizdan ancha olisdagi darajalarda materiyaning mavjud shakllari va holatlaridan butunlay farq qiluvchi, mutlaqo boshqacha xossalar bilan tavsiflanuvchi «g’ayritabiiy» shakl hamda holatlari mavjud bo’lishi mumkin, degan taxminni istisno etmaydi. SHu munosabat bilan olimlar geotsentrik va nogeotsentrik moddiy tizimlarni farqlay boshladi.
SHunday qilib, materiya kategoriyasining funksiyalari qo’yidagilar:

• 
  ongga, ma’naviy kuchlarga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv borliqning mavjudligi haqidagi fikrni ifodalaydi;
  
• 
  barcha narsalarda mavjud bo’lgan umumiy xossalarni tavsiflaydi;
  
• 
  barcha narsalarni bilishga eltuvchi yo’lni, ularni bilishda amal qilish lozim bo’lgan umumiy dastur yoki strategiyani umumiy ko’rinishda belgilaydi.
  

Bu funksiyalarni materiya kategoriyasi falsafaning keyingi rivojlanishi jarayonida saqlab qoldi.
Materiya tuzilishining inson tomonidan kuzatiluvchi darajalari odamlar yashovchi muhitning tabiiy shart-sharoitlarini, ya’ni bizning dunyoviy qonuniyatlarimizni hisobga olgan holda o’zlashtiriladi. Lekin bu bizdan ancha olisdagi darajalarda materiyaning mavjud shakllari va holatlaridan butunlay farq qiluvchi, mutlaqo boshqacha xossalar bilan tavsiflanuvchi «g’ayritabiiy» shakl hamda holatlari mavjud bo’lishi mumkin, degan taxminni istisno etmaydi. SHu munosabat bilan olimlar geotsentrik va nogeotsentrik moddiy tizimlarni farqlay boshladi.