Mavzu: O`simlik hujayrasining tuziishi, organoitlarning vazifalari. O`simlik hujayrasida shimish kuchining hosil bo`lishi va uning ahamiyati. Reja

O`SIMLIK HUJAYRA PO‘STINING TUZILISHI. UMUMIY MA’LUMOT
O`simlik1aming hujayra po4sti hayvonot olamining hujayra po4stidan farqli ravishda qattiq va mustahkam bo4lishi, pektin va selluloza moddalari bilan shimilganligi hamda o'simlik yoshining o'saborishi bilan uning kimyoviy tarkibi, shakli va tuzilishining o4zgaraborishi kabi o'ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Hujayra po'stining kimyoviy asosini selluloza (kletchatka) tashkil etadi. U murakkab karbonsuvlar - polisaxaridlardan iborat. Selluloza molekulalari po‘stda pektin moddalar bilan sementlanganday mustahkam joylashgan. Uning emperik formulasi (C6H 10O5) kraxmal formulasiga o'xshash. Lekin molekulasining tuzilishi va fizik xossalari jihatidan bu moddalar bir-biridan keskin farq qiladi. Ayrim hollarda po4st tarkibiga gemiselluloza (yarim klechatka) ham kiradi. Zaxira holdagi gemiteluloza ko'pincha o'simlikiaming urug4 endospermasida to4planadi. Selluloza nihoyatda mustahkam birikma. U ming yillar davomida o'zgarmagan holda saqlanishi mumkin. U suvda, hatto, qaynatilganda erimaydi. Ko4pchilik havvonlarning ovqat hazm qilish organlarida parchalanmaydi. Ammo ot va qora mol oshqozonida maxsus ferment ajratuvchi mikroorganizmlar sellulozaning parchalanishi www.ziyouz.com kutubxonasi va hazm bcf lishini yengillashtiradi. Selluloza, odatda, kuchsiz kislota va ishqorlarda erimaydi. Faqat kuchli sulfat, xlorid va xrom kislotalarida hamda Shveyder (mis nitratining ammiakdagi eritmasi) va Shuls eritmaiarida (Bertoll tuzining maxsus azot kislotasidagi eritmasi) eriydi. O'simlikning hujayra oralig'idagi moddalari erishi natijasida hujayraiar bir-biridan ajraladi. O'simlik hujayralaridagi bunday hoi at matseratsiya deb ataladi. Bunday holatni mikroorganizmlar yordamida hujayraiar orasidagi pektin moddasini eritish yo‘li bilan tezlashtirish mumkin. To'qimachilik sanoatida bijg‘itish yoMi bilan lub tolalarining matseratsiya holatini sun’iy ravishda vujudga keltirsa bo4ladi. Tabiatda matseratsiya holatini mevalar (qovun, nok, o‘rik, tarvuz va hokazolar) pishishi jarayonida kuzatish mumkin. Sellulozaning kimyoviy va fizik xossalari. Hujayra hosil bo'lganda hujayra sitoplazmasi shakllanadi va uning ekvivalent qismida quyuqlashgan, yangi ikki hujayrani ajratib turuvchi parda hosil bo4ladi. Bu parda, va’ni ikki hujayra orasida yangidan vujudga kelgan to'siq fragmoplast yoki oraliq parda deb ataladi (fragmo - grekcha “to‘siq” degan ma’noni bildiradi). Fragmoplast anafazada shakllana boshlaydi. Uning shakllanishi va to'liq vovaga yetishida Golji apparati muhim rol o'ynavdi. Oraliq to'siq massasini tashkil etadigan va hujayra po'sti uchun xarakaterli bo'lgan moddaning asosini pektin moddalari tashkil etadi. Asta-sekin shakllana borish jarayonida 11 selluloza bilan to‘yina borib, boshlang‘ich po‘st hosil boladi. Vaqt o‘tishi bilan hujayra po'sti selluloza nbrinlarining yangi qatlamlari hisobiga qalinlasha boradi. Natijada ikkilamchi po'st vujudga keladi.

Ikkilamchi po'stning mikrofibril qavatlari har xil yo‘nalishda bo‘lib, bunda selluloza miqdor jihatidan hamma vaqt ham bir xilda bo'lmaydi. Shu boisdan ikkilamchi po'st qavatlarining qalinligi bir xilda boMmaydi. Ikkilamchi po'st uchun xos xususivat shundaki, birlamchi po'stda hosil boiadigan yangi qavatlarning qaiinligi butun po‘st bo'ylab bir xil bolmaydi. Hosil bo'ladigan qatlamlarning juda yupqa qismlarigina mavjud boMadi. Bu hujayra po'stining yupqa qismi qo‘shni huj ay rani ng xuddi shunday yupqa joyiga to'g'ri kelib. natijada tuynuk hosil bo'ladi. Bu uiynuklar orqali hujayralararo almashinish sodir bo'ladi. Moddalar bir hujayradan ikkinchi hujayraga shu yupqa parda orqali o'tadi. Hujayraning bajaradigan vazifasiga qarab uning po‘sti har xil qalinlikda boMadi. Suv o‘tkazuvcni traxeid hujayralarining devori spiral va halqasimon shaklda qalinlashadi. Ayrim hollarda spiral va halqasimon qalinlanishini parenxima hujayralarida ham kuzatish mumkin, Boshqa hollarda hujayra devorining qalinlashishi elaksimon shaklda bo‘ladi. Bunday po‘st elaksimon po‘st deb ataladi, Hujayra devorining narvon (shoti)simon qalinlashishiga narvonsimon qalinlashish deb ataladi. Tuynukli qalinlashish hujayra devorida joylashgan ko‘p sonli oddiy tuynuklardan shakllanadi. Ayrim mexanik to'qirnalardan hujayra devorining butun yuzasi bocylab notekis qalinlashadi.

. Aspidistra (Aspidistra eiatior) bargi epiderma hujayrasiningyuqoridan ко ‘rinishi: 1-birlamchi devor; 2-ikkilamchi devor: 3-oraliq parda (plastinka); 4—5-oddiy parda: 4-yuqoridan ко rinishi; 5-yon tomondan ко ‘rinishi; 6-oxirgi yakuniy parda
Masalan, kollenxima hujayralarining devori plastinkasimon va burchaksimon ko‘rinishda qalinlashadi. Bunday qalinlashgan hujayralar devorlarining har bir xili o'ziga xos xususiyatga ega va faqat shu hujayra uchun xos boMgan fiziologik vazifani bajaradi. Hujayrada sodir bo'ladigan har xil fiziolgik jarayon va almashinish reaksiyalari ta’sirida hujayra po'sti kutubxonasi turli kimyoviy va fizik o4zgarishIarga uchraydi, shu tufayli o4ziga xos xususiyat hosilalariga ega boiadi.

Adabiyodlar

1. 
   C.M. Mustafayev, 0 ‘.A. Ahmedov, M.S. Mustafayeva, M.T. Yulchiyeva. BOTANIKA «TAFAKKUR-ВО ‘ STONI» Toshkent – 2012
   
2. 
   https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/botanika/o-simlik-hujayrasining-tuzilishi-va-funksiyalari