Mavzu: O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi yillarida byudjet-soliq siyosatining rivojlanish bosqichlari va asosiy yo‘nalishlari Reja: Kirish. Asosiy qism

Rag'batlantiruvchi.
Rag'batlantiruvchi byudjet siyosati iqtisodiy inqiroz davrida (iqtisodiyotning turg'unligi) amalga oshiriladi. Bunday holda, yalpi talabni yoki yalpi taklifni barcha vositalar bilan rag'batlantirish juda muhimdir. Buning uchun nima qilish mumkin?

• tovarlar va xizmatlarning davlat xaridlarini oshirish;

  
  

• korxonalarga soliq yukini kamaytirish;

  
  

• transfertlarni ko'paytirish (agar byudjet imkon bersa).

  
  

Bu choralarning barchasi talabning oshishiga olib kelishi kutilmoqda. Natijada ishlab chiqarish hajmi ko‘payadi, bajariladigan ishlar va xizmatlar hajmi ortadi.

Cheklash.
Ammo agar iqtisodiyot, aksincha, "haddan tashqari qizib ketgan" bo'lsa, ya'ni ortiqcha kreditlash sindromi paydo bo'lgan bo'lsa, iqtisodiy o'sish davlat mablag'lari tomonidan katta miqdorda moliyalashtirilsa va mablag'larni haddan tashqari investitsiya qilish inflyatsiyani oshirish bilan tahdid qilsa, u holda cheklovchi soliq siyosati. ta'qib qilinadi. Bu nima degani:

• davlat xarajatlarini qisqartirish;

  
  

• soliqlarni oshirish;

  
  

• transferlarning qisqarishi.

  
  

Ushbu chora-tadbirlar talab va taklif tizimining qisqarishiga olib keladi. Bunday siyosat ko'pgina mamlakatlarda inflyatsiya darajasini nazorat qilish uchun muntazam ravishda olib boriladi.

Avtomatik fiskal siyosat fiskal siyosatning bir turi sifatida
Ushbu siyosatning afzalliklaridan biri o'rnatilgan stabilizatorlarning mavjudligi. Ushbu atama qiymati o'zgarmaydigan, ammo ularning iqtisodiyotdagi mavjudligi avtomatik ravishda vaziyatni barqarorlashtiradigan, turg'unlik davrida iqtisodiyotni rag'batlantiradigan va "haddan tashqari qizib ketish" paytida uni ushlab turuvchi vositalarni anglatadi. Keling, ushbu vositalar yalpi talabga qanday ta'sir qilishini ko'rib chiqaylik.
QQS, masalan, bilvosita soliq va tovarlar narxining bir qismi sifatida, sotish hajmi pasayganda kamayadi va daromad ko'payganda ortadi. Shunga ko'ra, iqtisodiy tanazzul davrida byudjetga QQS tushumlari pasayadi (iqtisoddan pul olib qo'yilishi kamayadi) va iqtisodiyot "haddan tashqari qizib ketganda" soliq tushumlari oshadi. Avtomatik stabilizatsiya shunday ishlaydi.
Ammo transfer nafaqalari (ishsizlik va "kambag'al" nafaqalar) boshqacha ta'sir ko'rsatadi. Iqtisodiyotdagi retsessiya bilan ushbu nafaqalar to'lovlari ko'payadi (ishsizlik o'sadi), iqtisodiy o'sish bilan ular kamayadi (bandlik oshadi). Shunday qilib, ushbu transfertlarning to'lanishi tanazzul davrida yalpi talabni rag'batlantiradi, ko'tarilish davrida to'lovlarning kamayishi esa iqtisodiyotga o'ziga xos cheklovchi ta'sir ko'rsatadi.
Siyosatning juda ko‘p yoki xilma-xil tur (ko‘rinish)lari mavjud. Ulardan biri byudjet-soliq siyosatidir. Bu siyosat ayrim hollardagidek, quruq gap bilan emas, balki pul mablag‘larining harakati bilan bevosita bog‘liq. Undan doimo pul mablag‘larining o‘ziga xos bo‘lgan o‘tkir “hid”i ufurib turadi. “Pul bo‘lsa, changalzorda – sho‘rva”, “Vaqt – bu pul” degan maqollar bekordan-bekorga kundalik hayotimizga shiddat bilan kirib borib, tobora dolzarbroq ahamiyat kasb etayotgani yo‘q.
Ijobiy ma’noda “Hammasini pul hal qiladi”, deb ham bejizga aytilmayapti. Byudjet-soliq siyosatini pul mablag‘larining harakatidan ajralgan holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Bordi-yu, shunday qilinsa, u o‘z kuchini va ta’sirchanligini yo‘qotib, siyosatga emas, balki oddiy safsataga aylanadi-qoladi. Shuning uchun ham u nihoyatda murakkab, nozik, mas’uliyatli va qaltis siyosat hisoblanadi. Shu bois bu siyosat bilan ham odatda, “o‘ynashib” bo‘lmaydi.
Aks holda, u haqiqatdan ham “kuydirish”i va “qimmat”ga tushishi mumkin. Eng umumiy va sodda tarzda byudjet-soliq siyosati bir tomondan, byudjet daromadlarini (oqilona) shakllantirish va ikkinchi tomondan, byudjet xarajatlarini (samarali) sarflash bilan bog‘liq.
Aslida byudjet siyosati tom ma’noda o‘z ichiga soliq siyosatini ham qamrab oladi. Biroq amaliyotda ko‘pchilik hollarda, byudjet daromadlarini shakllantirishga qaratilgan siyosatni, odatda, soliq siyosati2 va byudjet xarajatlarini sarflashga qaratilgan siyosatni esa byudjet siyosati3, deb yuritiladi. Shu ma’noda byudjet-soliq siyosatini shartli ravishda bir-biridan va nisbiy jihatdan mustaqil bo‘lgan byudjet va soliq siyosatlarining majmuyi sifatida ham e’tirof etish mumkin4. Biroq bu siyosat bekordan-bekorga yagona nom bilan atalib, byudjet-soliq siyosati, deb yuritilmaydi.
Buning o‘ziga xos sababi bor. Bu sababning negizida ularni bir-biridan mutlaqo ajratib bo‘lmasligi yotadi. Byudjet siyosatidan absolyut mustaqil bo‘lgan hamda unga bevosita bog‘liq bo‘lmagan holda ishlab chiqilgan soliq siyosati mavjud emas va aksincha. Navbatdagi moliya yilida soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari va unda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan ba’zi bir o‘zgarishlar, boshqa ba’zi bir sabablar bilan bir qatorda, oxir oqibatda, o‘sha yilga daxldor bo‘lgan byudjet xarajatlari ko‘lamining qanday ekanligiga borib taqaladi.
O‘z navbatida, shu yildagi byudjet siyosatining asosiy yo‘nalishlarini va unda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan ayrim o‘zgarishlarni asosan, shak-shubhasiz, byudjet daromadlari hajmi (miqdori) ning qanday ekanligi belgilab beradi. Shu ma’noda byudjet siyosatisiz soliq siyosatini va aksincha, soliq siyosatisiz byudjet siyosatini to‘g‘ri tasavvur etib bo‘lmaydi.
Ular ikkalasining o‘zaro mushtarakligi, bir-birini taqozo etishi va vobastaligi byudjet-soliq siyosatining yagonaligidan dalolatdir. Ifodali qilib aytilganda, byudjet siyosati oqqush singari ko‘kka tomon parvoz qilayotganda, soliq siyosati cho‘rtanbaliq kabi dengiz tomon yoki qisqichbaqaga o‘xshab quruqlik sari yo‘l olmog‘i kerak emas.
Aks holda, arava o‘rnidan qo‘zg‘almaganidek, byudjet-soliq siyosatining samarador (natijali)ligi ham pastligicha yoki “0”ga tengligicha qolaveradi. Byudjet-soliq siyosati to‘g‘ri va oqilona yurgizilsa, bir so‘mlik mablag‘ni sarflab, ba’zi hollarda o‘n so‘mlik samarani kutsa bo‘ladi. Aksincha bo‘lganda esa, milliard-milliard so‘mlik mablag‘lar samarasiz, “qumga suv singib ketgandek” g‘oyib bo‘lishi mumkin.
To‘g‘ri va oqilona yurgizilayotgan byudjet-soliq siyosati (albatta, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda) ishlab chiqarishning rivojlanishiga, aholi turmush darajasining yaxshilanishiga, soliqqa tortish bazasining kengayishiga, mablag‘larning samarali sarflanishiga va h.k.larga olib kelsa, aksincha bo‘lganda esa, bu siyosat iqtisodiy taraqqiyotga to‘siq, xufyona iqtisodiyot ko‘lamini kengaytirish, mablag‘larni talon-taroj qilish va shu kabi salbiy holatlar vujudga kelishining omiliga aylanishi turgan gap.
Bunday vaziyatda “Byudjet-soliq siyosatining o‘zi nima, uning asosini nima tashkil etadi, tarkibiy qismlari nimalardan iborat, bu siyosat ishlab chiqilayotgan paytda nimalarga e’tibor berish kerak, uning zamonaviy dolzarb muammolari nimalar va ularni qanday qilib hal qilish maqsadga muvofiq?” kabi ko‘plab savollarga aniqlik kiritib olish alohida ahamiyat kasb etadi.
Gap shundaki, hozirgi paytda u yoki bu mamlakat doirasida ishlab chiqilayotgan va hayotga tatbiq etilayotgan har qanday siyosatni shu mamlakatda tarkib toptirilayotgan bozor iqtisodiyotining qaysi modelga asoslanganligidan ayro holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda bozor iqtisodiyotini shakllantirish modellari sun’iy tarzda emas, balki tabiiy ravishda mamlakatdagi har qanday siyosatga, jumladan, byudjet-soliq siyosatiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmaydi.
Biroq bu yerda yana bir masalaga oydinlik kiritib olish kerak. Gap bu o‘rinda siyosatning nisbatan mustaqil bo‘lgan bir turi sifatida byudjet-soliq siyosatining qayerdan “start” olishi, unga tegishli bo‘lgan boshlang‘ich “nuqta”ning qayerda ekanligini aniqlab olish xususida ketayapti.
Bu bejiz emas, albatta. Chunki amaliyotda ayrim hollarda, byudjet-soliq siyosati makroiqtisodiy siyosatning tarkibiy qismi sifatida qaralsa, boshqa hollarda esa, u moliyaviy siyosatning ajralmas qismi sifatida talqin qilinadi.
Shu munosabat bilan ushbu masalaga aniqlik kiritishda bizningcha, uning quyidagi jihatlariga e’tibor bermoq lozim:
• makroiqtisodiy siyosat iqtisodiy siyosatning tarkibiy (bir) qismi. Uning bunday ko‘rinishi iqtisodiy siyosat tur (ko‘rinish)larining ma’lum bir belgilarga (iqtisodiy siyosatning qaysi darajada ketayotganligiga) qarab turkumlarga ajratish natijasi hisoblanadi;
• moliyaviy siyosat ham iqtisodiy siyosatning tarkibiy (bir) qismi. Uning bunday ko‘rinishi iqtisodiy siyosat tur (ko‘rinish)larining boshqa bir belgilarga (iqtisodiy siyosatni amalga oshiruvchi instrumentlarga) qarab turkumlarga ajratish natijasidir;
• ma’lum ma’noda va ba’zi bir istisnolarni hisobga olgan holda bir vaqtning o‘zida moliyaviy siyosatni iqtisodiy siyosatning va makroiqtisodiy siyosatning ham tarkibiy qismi sifatida e’tirof etish mumkin;
• xalqaro amaliyotda makrodarajada fiskal siyosat to‘g‘risida gap ketganda uning konkret mazmuni byudjet-soliq siyosati orqali namoyon bo‘layotgan bo‘lishiga qaramasdan, bu narsa byudjet-soliq siyosatining faqat va faqat makroiqtisodiy siyosatning tarkibiy qismi sifatida e’tirof etilishiga yetarli darajada asos bo‘la olmaydi. Chunki aslida, o‘shanda ham makrodarajadagi fiskal siyosatni moliyaviy siyosatdan ajratib bo‘lmaydi. Ko‘p hollarda, haqiqatdan ham xorij amaliyotida “fiskal siyosat” deyilganda “moliyaviy siyosat” nazarda tutiladi va aksincha;
• byudjet-soliq siyosati moliyaviy siyosatdan ajralgan holda mustaqil ravishda, iqtisodiy siyosatning ham va makroiqtisodiy siyosatning ham tarkibiga bevosita (to‘g‘ridan to‘g‘ri) kira olmaydi;
• iqtisodiy siyosat doirasida byudjet-soliq siyosati xususida gap ketayotganda moliyaviy siyosat to‘g‘risida gap ketmayapti, deb bo‘lmaydi;
• makroiqtisodiy siyosat doirasida ham byudjet-soliq siyosati to‘g‘risida gap ketganda uni moliyaviy siyosatdan ajralgan holda tasavvur etish mumkin emas. Yuqoridagi mulohazalardan “aylanganda ham, o‘rgilganda ham” byudjet-soliq siyosatining “start” oladigan “joyi” yoki “tayanch nuqta”si moliyaviy siyosatdir, byudjet-soliq siyosatining makroiqtisodiy siyosatdagi o‘rni umumiy moliyaviy siyosatning doirasi bilan belgilanadi (amalga oshiriladi), degan mantiqiy xulosaning kelib chiqishi, tabiiy.
Byudjet-soliq siyosati moliyaviy siyosat doirasida ishlab chiqiladi va hayotga tatbiq etiladi. Qolaversa, uning tub asosini yoki fundamentini ham moliyaviy siyosat tashkil qiladi. “Byudjet-soliq siyosatini moliyaviy siyosatsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Usiz byudjet-soliq siyosati xususida gapirish o‘z ma’nosiga ega emas. Bu siyosat moliyaviy siyosatdan kelib chiqadi va uni yanada konkretlashtiradi” degan fikrlar o‘zida obyektiv reallikni aks ettiradi. Shuning uchun ham oldin moliyaviy siyosatning ma’no-mazmuniga yoki mohiyatiga tushunmasdan turib byudjet-soliq siyosatiga nisbatan shunday urinish befoyda hisoblanadi.