Mavzu: O‘zbekistonda kredit turlarining tavsifi va rivojlanish istiqbollari kirish

O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari kreditlari holati tahlili

Iqtisodiyotning real sektorini kreditlash bank faoliyatining eng muhim yo‘nalishi bo‘lib sanaladi. Bu borada harbir tijorat banklari o’zlarining kridit siyosatlarini ishlab chiqishlari zarur.
1-jadval
Tijorat banklari kredit qo‘yilmalarining tarmoqlar bo‘yicha ulushi⁴

Ko‘rsatkichlar nomi	1/1/2022		1/1/2023		O‘zgarishi, foizda
	mlrd. so‘m	ulushi, foizda	mlrd. so‘m	ulushi, foizda
Jami kreditlar	326 386	100%	390 049	100%	19,5%
Sanoat	117 639	36,0%	126 647	32,5%	7,7%
Qishloq xo‘jaligi	35 022	10,7%	42 096	10,8%	20,2%
Qurilish sohasi	9 282	2,8%	10 400	2,7%	12,0%
Savdo va umumiy xizmat	27 406	8,4%	28 911	7,4%	5,5%
Transport va kommunikatsiya	28 708	8,8%	29 673	7,6%	3,4%
Moddiy va texnik ta’minotni rivojlantirish	3 814	1,2%	3 856	1,0%	1,1%
Uy-joy kommunal xizmati	2 284	0,7%	1 888	0,5%	-17,3%
Jismoniy shaxslar	69 496	21,3%	100 949	25,9%	45,3%
Boshqa sohalar	32 734	10,0%	45 630	11,7%	39,4%

Tijorat banklarning iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirilgan kredit qo‘yilmalarining hajmi ortishi banklarning kredit salohiyatining oshishiga va natijada bank resurslari samaradorligi oshishiga xizmat qilmoqda. Tijorat banklarimizda jami kreditning miqdori ortib 390 049 mlrd. so‘mga yetgan bo’lib o’tgan yilning shu davriga nisbatan 19,5 % ga ortganligining guvohi bo’lmoqdamiz. Jami kredit ichida asosiy ulushni sanoat sohasiga ajratilgan kredit ya’ni: 2023 yilda 32,5 foizni egallagan, bu esa o’tgan davrga nisbatan 7,7 % ga oshgan. Undan so’ng jismoniy shaxslarga ajratilgan kredit bizning bank tizimimizda 100 949 mlrd. so’mni shu davr ichida jami kreditning 25,9 % ni tashkil etmoqda o’tgan davrga nisbatan 45,3% ga oshgan. Jami kreditdan eng ko’p o’sish jismoniy shaxslarga ajratilgan kredit tashkil etayotgan bo’lsa eng past darajani uy-joy kommunal xizmatlariga ajratilgan kreditlar tashkil etmoqda yani o’tgan yilning shu davriga nisbatan -17,3 %ga kamaygan.

2-jadval
Jismoniy va yuridik shaxslarga ajratilgan kredit qoldig`i to`g`risida kreditlar turlari bo`yicha ma'lumot⁵, (mlrd. so`m).

Ko`rsatkich nomi	1/1/2021	1/1/2022	O`zgarish, foizda
Jami kredit qoldig`i	276 975	326 386	17,8%
Jismoniy shaxslarga ajratilgan kredit qoldig`i	54 888	69 496	26,6%
Ipoteka kreditlari	28 301	35 946	27,0%
Mikroqarzlar	5 737	9 429	64,3%
Iste'mol kreditlari	12 237	12 795	4,6%
Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun ajratilgan kreditlar	8 613	11 326	31,5%
Yuridik shaxslarga ajratilgan kredit qoldig`i	222 087	256 889	15,7%
Kredit tashkilotlari bo'lmagan yuridik shaxslarga ajratilgan kreditlar	203 386	237 594	16,8%
Lizing va faktoring	2 434	2 351	-3,4%
Banklararo kreditlar	1 770	1 704	-3,7%
Mikrokreditlar	10 647	10 645	-0,0%
Sindisiyalashtirilgan kreditlar	3 851	4 595	19,3%

Xalqaro amaliyotda tijorat banklari kredit portfelining mijozlarning tarmoq xususiyatiga ko’ra diversifikatsiya qilish bo’yicha me’yoriy mezon qilib 25% olingan. Ya’ni, tijorat banki kreditlarining 25 foizdan ortiq qismini bitta tarmoqda to’planib qolishi mumkin emas. Respublikamizning ayrim yirik banklarida ushbu ko’rsatkichning darajasi 50 foizdan yuqoridir. 2022 yilda jami kredit o’tgan davrga nisbatan 17,8 % ga oshgan va 326 386 mlrd so’mga yetgan. Asosiy kreditning miqdori oshishi jismoniy shaxslarga ajratilgan kreditlardan mikroqarzlar o’tgan davrga nisbatan 64,3% ga oshgan bo’lsa. Jami kredit tarkibidagi asosiy ulushga ega bo’lgan Kredit tashkilotlari bo'lmagan yuridik shaxslarga ajratilgan kreditlar 16,8% ga ya’ni 237 594 mlrd so’ga yetgan. Lizing va faktoring hamda banklararo kreditlar o’tgan davrga nisbatan ulushi kamayganligining guvohi bo’lishimiz mumkin bunga esa covid-19 ta’sirini ko’rsatishimiz mumkin bo’ladi.
Kredit portfelini diversifikatsiyalash qarzni to’lamaslik riskini eng oddiy va arzon usul bilan xedjirlashga yordam beradi va bankning ssuda va depozitlari keng mijozlar ko’lamiga bo’lib chiqishni anglatadi.
3-jadval

Tijorat banklarining muammoli kreditlari (NPL) to`g`risida 2023-yil 1-yanvar holatiga ma'lumot⁶, (mlrd so’mda)

№	Bank nomi	Kreditlar	Muammoli kreditlar (NPL)	Muammoli kreditlarning jami kreditlardagi ulushi
Jami		390 049	13 992	3,6%
Davlat ulushi mavjud banklar		324 681	12 643	3,9%
1	O‘zmilliybank	89 410	2 638	3,0%
2	O‘zsanoatqurilishbank	48 076	1 359	2,8%
3	Agrobank	43 846	1 685	3,8%
4	Asaka bank	36 742	1 707	4,6%
5	Ipoteka-bank	32 658	810	2,5%
6	Xalq banki	21 666	2 584	11,9%
7	Qishloq qurilish bank	20 292	790	3,9%
8	Mikrokreditbank	13 319	635	4,8%
9	Turon bank	9 431	242	2,6%
10	Aloqa bank	9 162	186	2,0%
11	Poytaxt bank	74	0,7	1,0%
12	O`zagroeksportbank	6,2	6,0	96,3%
Boshqa banklar		65 368	1 349	2,1%
13	Kapital bank	15 408	181	1,2%
14	Hamkorbank	11 423	67	0,6%
15	Ipak yo‘li bank	8 065	151	1,9%
16	Orient Finans bank	5 140	33	0,6%
17	Invest Finance bank	4 777	26	0,6%
18	Trastbank	3 496	132	3,8%
19	Davr bank	3 092	48	1,6%
20	Tenge bank	2 474	181	7,3%
21	Asia Alliance bank	2 174	31	1,4%
22	Anor bank	2 146	53	2,5%
23	KDB bank O‘zbekiston	2 032	0,0	0,0%
24	Tibisi bank	1 507	31	2,1%
25	Garant bank	1 132	87	7,7%
26	Ziraat Bank Uzbekistan	1 098	32	2,9%
27	Universal bank	870	16	1,9%
28	Ravnaq-bank	341	244	71,6%
29	Madad Invest bank	173	34	19,9%
30	Eron Soderot bankining ShB	21	0,8	3,7%
31	Uzum bank	0,0	0,0	0,0%

2023 yi yanvar holatiga jami 31 ta bank statistic ma’lumotlarini keltirgan holda O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari muammoli kreditlarining miqdori 3,6 % nitashkil etgan bo’lsa shundan davlat ulishi bor banklar 3,9 % ni ya’ni: 12 643 mlrd so’mni tashkil etgan. Jami banklar ichida yomon natijani O`zagroeksportbank 96,3 % ni 6,2 mlrd so’mdan 6,0 mlrd so’m mablag’ qaytmagan. Eng yaxshi matijani esa KDB bank O‘zbekiston ko’rsatmoqda 2032 mlrd so’m bergan kreditidan muammoli kredit 0 qiymatni tashkil etmoqda. Davlat ishtirokidagi banklar ichidan esa Poytaxt bank 1 %li muammoli kreditni tashkil etmoqda.
Biz kreditlarni ta’minlanganligi bo’yicha diversifikatsiya qilishda ta’minlash asos qilib olingan ob’ektning likvidlik darajasiga e’tibor berish zarur. Kredit ta’minotining likvidlilik darajasi qancha yuqori bo’lsa, kredit va u bo’yicha foizning ham o’z vaqtida qaytishi oson va tez bo’ladi. Shu jihatdan amaliyotda banklar bergan kreditlari bo’yicha ularning ta’minlanganligiga qarab diversifikatsiya qilish usulini qo’llash kredit risklarning kamayishiga va bank foydasining oshishiga olib kelishi mumkin.
Diversifikatsiya yordamida kredit portfelining umumiy risk darajasini kamaytirishga erishish mumkin. Ba’zida alohida olingan kredit bo’yicha risk o’zgarmagan xolda haqiqiy olinadigan daromad kutilayotgan daromadga tenglashishi mumkin.

4.