Mavzu: Pedagogik fikr tarixi va maktab amaliyotida o’qituvchi mahorati masalalari. Pedagogik mahoratning asosiy komponentlari

O‘qituvchi nazokatida dilkashlik va pedagogik takt 
Pedagogikada axloq va odobning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lmish 
dilkashlik insonning atrofdagi odamlar bilan barqaror, yaqin munosabatda bo‘lishga 
intilishi deb ta’riflanadi. Bu intilish o‘qituvchining o‘quvchilar va atrofidagi kishilar 
bilan tez aloqa o‘rnata olishi va belgilangan maqsadga erishishini ta’minlaydi. 
Albatta bu jarayon birdaniga sodir bo‘lmaydi, ayniqsa yosh o‘qituvchilardan 
psixologik bilim, kishilar bilan muloqotda xushmuomalalik, ehtiyotkorlik talab 
qilinadi. Psixologlar o‘qituvchilarning dilkashlik xususiyati ikki toifadagi odamlar 
xarakterida mujassamlashgan deb ta’kidlaydilar: 
Birinchisi, ekstravert shaxslar: Ular barcha ishlarda faol, jiddiy va vazmin, 
osoyishtalikka va tashqi ta’sirchanlikka moyil kishilardir.
Ikkinchisi, introvert shaxslar: Ular faqat o‘z ichki olamiga beriluvchan, 
atrofidagi odamlarga aralashmaydigan, o‘z-o‘zini nazorat qilishga, doimo ichki 
xavotirga moyil kishilardir.
Pedagog olimlar o‘qituvchining dilkashligi ekstravert yoki introvert 
xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxslar xarakterining birlashuvida paydo bo‘lishini 
ta’kidlaydilar. Biroq, ko‘pincha pedagogikada ekstravert tipdagi shaxslar dilkash 
insonlar sifatida e’tirof etilganlar. O‘qituvchida ushbu hislatlarning mavjudligi, 

---

uning pedagogik nazokat qoidalariga rioya qilib dilkashlik xususiyatlarini 
rivojlantirishi pedagogik mahorat sirlarini takomillashtirish zamini va shartidir.
Dilkashlik 
munosabatini 
doimiy 
ravishda 
o‘z 
kasbiy 
faoliyatida 
mujassamlashtirgan o‘qituvchi quyidagilarni unutmasligi kerak: 
• sinf jamoasiga nisbatan bir qolipdagi fikrlarning muayyan tizimiga ega 
bo‘lishi; 
• o‘quvchilar bilan doimo erkin muloqot qila olishi, har bir o‘quvchiga 
individual shaxs sifatida yondashishi; 
• birorta ham o‘quvchisining yomon bo‘lishiga, ularning hurmat e’tiborini 
qozonmasligi mumkin emasligiga ishonch hosil qilishi; 
• biror o‘quvchiga nisbatan ishonchsizlik, salbiy munosabat sinf jamoasi bilan 
o‘zaro yaxshi munosabatni yo‘lga qo‘yilishiga xalaqit qilishini bilishi; 
• o‘quvchilar bilan muloqotda haddan tashqari masofani (subardinatsiya) 
saqlash mumkin emasligi; 
• sinf jamoasida sodir bo‘ladigan kulgili vaziyatlarda o‘qituvchining o‘ta jiddiy 
va qat’iy bo‘lishi jamoadagi qaltis ahvolni murakkablashtirib yuborishini 
unutmasligi; 
• har bir o‘quvchiga beriladigan xolisona va adolatli baho (ijobiy yoki salbiy) 
o‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi munosabatni mustahkamlaydigan ko‘prik 
ekanligini unutmaslik. 
O‘qituvchining kasbiy pedagogik faoliyatida dilkashlik fazilati o‘quvchilar 
jamoasi bilan qizg‘in, muvaffaqiyatli muloqotga kirishib ketishida namoyon bo‘ladi. 
Avvalo, o‘qituvchi o‘zining kasbiy-pedagogik dilkashlik fazilati haqida va uning nima 
ekanligini va tarkibiy qismlari nimalardan iboratligi to‘g‘risida aniq ma’lumotga ega 
bo‘lishi lozim. SHu bilan birga o‘qituvchi o‘zining kasbiga xos bo‘lgan shaxsiy 
fazilatlari nuqtai nazaridan e’tibor berib, dilkashlikning qanday jihatlarini o‘zida 
shakllantirish lozimligini aniqlashi va o‘z-o‘zida kommunikativ hislatlarni 
tarbiyalashning shaxsiy rejasini tuzishi kerak. 
Pedagogik takt – o‘qituvchi kasbiy mahoratining asosi bo‘lib, o‘quvchilarga 
barcha demokratik talablar asosida pedagogik ta’sir o‘tkazish, muloqotni 
insonparvarlik tuyg‘ulari asosida o‘rnatish o‘lchovi, o‘quvchilarda mustaqil fikr 
yuritishni hamda ongli intizomni tarkib toptirish ko‘nikmalarini hosil qilish shaklidir. 
Pedagogikada o‘qituvchining o‘quvchilar bilan munosabati ularning yosh 
xususiyatlariga qarab belgilanishi va bu qonuniyatga amal qilinishi qat’iy talab 
qilinadi. SHunday ekan, o‘qituvchi ta’lim–tarbiya jarayonida hali to‘liq 
shakllanmagan, ta’sirlarga va ruhiy kechinmalarga tez beriluvchi, ota–onasining 
sevimli farzandi bo‘lgan murg‘ak qalb egalari bilan muloqot qilayotganligini aslo 
unutmasligi kerak.

---

O‘quvchilar bilan muloqotda pedagogik taktga zid bo‘lgan qo‘pollik, 
adolatsizlik, qo‘rqitish, haqorat, mensimaslik, pedagogikaga zid bo‘lgan jazolash 
usullarini qo‘llash va boshqa ular shaxsiga salbiy ta’sir qiladigan turli jargon so‘zlar 
ishlatish o‘quvchilar qalbini umuman tuzalmaydigan darajada jarohatlab qo‘yishi, 
yoki o‘qituvchining obro‘siga putur etkazishi mumkin. O‘qituvchi va o‘quvchi 
o‘rtasidagi bunday qarama-qarshiliklar ko‘pincha dars va darsdan tashqari 
jarayonlarda sodir bo‘ladi. Bunda ayniqsa yosh o‘qituvchilarning pedagogik takt 
sirlarini bilmasligi, tajribasizligi pand beradi. 
O‘qituvchining taktik mahorati birdaniga shakllanib qolmaydi, u yillar 
davomida pedagogik faoliyatda, ustozlar tajribasini o‘rganishda, dars jarayonida, 
sinfdan tashqari faoliyatda va tarbiyaviy soatlarda o‘quvchilar bilan muloqotda 
takomillashib boradi. Dars jarayonida pedagogik mahoratning asosi bo‘lmish 
pedagogik taktga ega bo‘lish o‘qituvchi uchun juda zarurdir.