Mavzu: so`z birikmasi va qo`shma gaplar

1-BOB O'ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SO`Z BIRIKMASI VA QO'SHMA GAPLAR

3. 1.1 So`z birikmasi va gap ustida ishlashda grammatik tushunchalarning mohiyati

Tushuncha atrof-muhitdagi predmet va hodisalarning muhim belgilari va o`zaro aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur shaklini tasvirlab ko`rsatadi.

Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o`ziga xos xususiyati, ya`ni tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o`ziga xos xususiyatini keltirib chiqaradi. Til hodisalari, til kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda belgilarini kuzatish, bir tizimga solish va umumlashtirish mumkin bo`lgan aniq hodisalar va predmetlar material sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so`z, so`z birikmasi, gap, morfema, leksema, fonema va boshqalarning o`ziga xos muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo`lgan dastlabki materialning o`zi yetarli darajada mavhumdir. Demak, grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana umumlashtirilgani hisoblanadi.
Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o`quvchilarda tushuncha juda ko`p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma`lum darajada rivojlangan bo`lishi lozim. Mavhum tafakkur ta`lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko`nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar yig`indisini shakllantirishga qaratilgan bo`lishi zarur. Ko`pgina ruhshunos olimlarning tekshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni ta- fakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O`quvchilarda tushunchani shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o`sganligiga bog`liq.
Mavhumlashtirishda qiynaladigan o`quvchilar so`zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim grammatik belgilariga ko`ra bir guruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va xatoga yo`l qo`yadilar. Masalan, fe`l o`rganilganda o`quvchilar fe`l predmetning harakatini bildirishini bilib oladilar. Yurmoq, o’qimoq, olmoq kabi fe`llarda leksik ma`no grammatik ma`noga mos keladi. Ko`p fe`llarda bunday moslik bo`lmaydi. Grammatikada predmet harakati deyilganda, harakat bilan birga predmetning holati, uning boshqa predmetlarga munosabati, predmet belgisining o`zgarishi kabilar ham tushuniladi: uxlamoq, o’ylamoq, sevmoq, o’smoq, ko’karmoq va hokazo. Predmet harakatini bunday keng ma`noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni o`rgana boshlagan o`quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko`proq yurish, siljish ma`nosida aniq tasavvur qiladilar. Shuning uchun fe`lni o`rganishning boshlang`ich bosqichida yotmoq, kasallanmoq, turmoq, qizarmoq kabi so`zlarni predmet harakatini bildiradi deb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o`rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o`quvchilar tinchlik, qahramonlik, qadam kabi so`zlarni ot turkumiga kiritmaydilar. Tushunchani shakllantirish uchun o`quvchilarda mavhumlashtirish ko`nikmasini o`stirish, ular diqqatini so`zning aniq leksik ma`nosidan grammatik ma`nosiga qaratish va shu guruhdagi so`zlarga oid umumiy, grammatik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, k i m? yoki n i m a? so`rog`iga javob bo`ladigan barcha so`zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish, son (birlik va ko`plikda kelish), egalik qo`shimchalari bilan o`zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so`zlar uchun umumiy grammatik belgilar hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta`lim berish jarayonida qator metodik talablarga rioya qilinadi.
Grammatik tushunchani o`zlashtirish uzoq davom etadigan va kichik yoshdagi o`quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir<sup>2</sup>. O`qituvchi boshlang`ich sinflarda tushunchani o`zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o`rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o`zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik xususiyatlarini, o`quvchilarning nutqiy va aqliy o`sishi bir- birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi o`rnini asos qilib oladi.
Grammatik tushunchalarda til hodisalarining muhim belgilari umumlashtiriladi.Tushunchani o`zlashtirish ustida ishlash jarayonida o`rganiladigan tushunchaning muhim belgilarini ajratish maqsadida muayyan til materiali analiz qilinadi. Masalan, so`z o`zgartuvchi qo`shimcha uchun quyidagi ikki muhim belgi xarakterli:

1. 
   so`z o`zgartuvchi qo`shimcha – so`zning o`zgaradigan qismi;
   
2. 
   so`z o`zgartuvchi qo`shimcha sintaktik vazifani bajaradi, ya`ni gapda so`zlarni bog`lash uchun xizmat qiladi.
   

Tushunchani o`zlashtirishga oid ishlarda o`qituvchi muayyan bir tushunchaning muhim belgilarini aniqlab oladi, dastur talabiga ko`ra, shu sinf o`quvchilarini tushunchaning qanday belgilari bilan tanishtirishni, foydalanganda yaxshi natija beradigan leksik materiallarni, metodik usul va vositalarni belgilab oladi.
Til materialini analiz qilish jarayonida o`rganiladigan tushunchaning muhim belgilari ajratiladi (tushuncha ustida ishlashning birinchi bosqichi), so`ng belgilar o`rtasidagi bog`lanish topiladi, bir tushunchaning xususiyati sifatida ular orasidagi o`zaro munosabati aniqlanadi, atama beriladi (tushuncha ustida ishlashning ikkinchi bosqichi). O`quvchilar o`rganilgan tushuncha mohiyatini anglashlari va bilimlarni nutq tajribasiga tatbiq etishlari uchun tushuncha ta`rifini aniq ifodalash ustida ishlanadi (tushuncha ustida ishlashning uchinchi bosqichi); to’rtinchi bosqichda o`rganilgan kategoriyani bilib olish uchun mashq qilinadi; amaliy vazifani hal qilish maqsadida (fikrni aniq ifodalash, so`zni va gapni to`g`ri yozish uchun) o`quvchilarda tushunchaga asoslanish ko`nikmasi shakllantiriladi.
Shunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to`rt bosqichga bo`linadi: