Mavzu: Sug‘urta tashkiloti moliyasi reja

Sug‘urta tashkiloti xarajatlarining turlari va ularning tasniflanishi 
t/r 
Хarajat 
turlari 
Хarajatlarning tasnifi 
Asosiy faoliyat 
bo„yicha 
Maqsadli 
faoliyat 
bo„yicha 
Amalga 
oshirilish 
vaqtiga ko„ra 
1 
Ma‟muriy- 
xo„jalik 
yuritish 
xarajatlari 
Sug„urtalash bilan 
to„g„ridan to„g„ri 
bog„liq bo„lmagan 
xarajatlar 
Shartnomani 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
amalga 
oshirish 
jarayonida 
2 
Vositachilik 
taqdirlashlarini 
undirish 
xarajatlari 
Sug„urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
tayyorlash va 
tuzish xarajatlari 
Shartnomani 
amalga 
oshirish 
jarayonida 
3 
Reklama va 
marketing 
xizmati 
xarajatlari 
Sug„urtalash bilan 
to„g„ridan-to„g„ri 
bog„liq bo„lmagan 
xarajatlar 
Shartnomani 
tayyorlash va 
tuzish xarajatlari 
Shartnomani 
tuzishga 
qadar 
4 
Maxsus ish 
qog„ozlarini 
tayyorlash
xarajatlari 
Sug„urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
tayyorlash va 
tuzish xarajatlari 
Shartnomani 
tuzishga 
qadar 
5 
Sug„urta 
zaxiralariga 
ajratmalar 
Sug„urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
bajarish 
xarajatlari 
Shartnomani 
amalga 
oshirish 
jarayonida 
6 
Qayta 
sug„urtalash
Sug„urta 
operatsiyalarini 
Shartnomani 
bajarish 
Shartnomani 
amalga 
1
Qarang: Straxovoye delo. Uchebnik. Pod red. Reytmana L.I.-M.: Bankovskiy i birjevoy nauchno-konsultatsionnыy sentr, 1992. s. 333. 

---

xarajatlari 
amalga oshirish 
xarajatlari 
xarajatlari 
oshirish 
jarayonida 
7 
Investitsiya 
joylashtiriluvi 
xarajatlari 
Sug„urtalash bilan 
to„g„ridan-to„g„ri 
bog„liq bo„lmagan 
xarajatlar 
Shartnomani 
bajarish 
xarajatlari 
Shartnomani 
amalga 
oshirish 
jarayonida 
8 
Sug„urta 
qoplamasi 
xarajatlari 
Sug„urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish
xarajatlari 
Shartnomani 
bajarish 
xarajatlari 
Sug„urta 
hodisasi 
yuz berganda 
O‟zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2005 yil 20 iyuldagi 65-son 
buyrug‟i bilan “Sug‟urta tashkilotlari tomonidan xarajatlar tarkibi va moliyaviy 
natijalarni shakllantirishning o‟ziga xos xususiyatlari to‟g‟risidagi NIZOM” 
tasdiqlangan (O‟zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2005 yil 18 oktabrda 
1517-son bilan ro‟yxatga olingan) bo„lib, mazkur Nizom O‟zbekiston Respublikasi 
"Sug‟urta faoliyati to‟g‟risida"gi Qonunining 10-moddasi, O‟zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 8 iyuldagi 286-sonli "Sug‟urta 
faoliyatini davlat tomonidan tartibsha solish chora-tadbirlari to‟g‟risida"gi qaroriga 
muvofiq: 
sug‟urta xizmatlarining ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar 
tarkibini; 
sug‟urta faoliyatining o‟ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda 
sg‟urtalovchilar faoliyatini moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibini aniqlaydi.
Ushbu nizomga ko„ra sug‟urta xizmatlari tannarxini shakllantirishda va 
moliyaviy natijalarni aniqlashda sug‟urta tashkilotlari sug‟urta sohasidagi o‟ziga 
xos xususiyatlarni hisobga olgan holda O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan "Mahsulot 
(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy 
natijalarni shakllantirish tartibi to‟g‟risida"gi Nizomga amal qilishadi. 
Sug‟urta tashkilotlarining xarajatlar tarkibi O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan "Mahsulot 
(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy 
natijalarni shakllantirish tartibi to‟g‟risida"gi Nizomga muvofiq belgilanadi, bunda 
sug‟urta xizmatlarining tannarxi tarkibiga qo‟shimcha (maxsus) xarajatlar 
kiritiladi:
sug‟urta qilish (birgalikda sug‟urta qilish) va qayta sug‟urta qilish 
shartnomalari bo‟yicha sug‟urta tovonlarining to‟lovlari summasi (xususan, 
sug‟urta tashkilotiga tegishli ulush); 
sug‟urta holatlari bo‟yicha tartibga solish hamda to‟lov bilan bog‟liq bo‟lgan 
xarajatlar; 
sug‟urta qilingan mulkning baxtsiz hodisaga duch kelishi, yo‟qotilishi yoki 
shakastlanishini ogohlantirish bo‟yicha moliyaviy chora-tadbirlar zaxirasiga 
bo‟ladigan ajratmalar; 

---

qayta sug‟urta qilish operatsiyalari bo‟yicha hisoblab chiqilgan vositachilik 
mukofotlari va tant‟emalar. 
Boshqaruv hisobi maqsadlari uchun xarajatlar moddalarining ro‟yxati va 
ularning tasnifi hisobot yilida sug‟urta tashkilotining hisob siyosatida aks etishi 
lozim. 
3.
Sug„urta tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibi bo„yicha yuqorida 
bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslanib, uni aniqlash bo„yicha quyidagi 
uslubiyatni taklif etamiz: 
SM = SMs + SMqs + O„MZo„ (1), 
Bu yerda: SM- ishlab topilgan sug„urta mukofotlari summasi; 
SMs – bevosita sug„urtalash bo„yicha sug„urta mukofotlari summasi; 
SMqs – qayta sug„urtalash bo„yicha sug„urta mukofotlari summasi; 
O„MZo„ – o„zlashtirilmagan mukofotlar zaxirasining o„zgarishi. 
UNz = Nz + Nvt (2), 
Bu yerda: UNz – ko„rilgan zararning umumiy netto qismi; 
Nz – ko„rilgan zararning netto qismi; 
Nvt – qayta sug„urtalash bo„yicha vositachilik to„lovlarining netto qismi. 
Nz = SM – SQs – (SQqs –SQqsq ) (2.1), 
Bu yerda: SQs – to„langan sug„urta qoplamalari; 
SQqs – qayta sug„urtalash bo„yicha to„langan sug„urta qoplamalari; 
ТSQqsq – qayta sug„urtalash shartnomalariga ko„ra, qayta sug„urtalovchilar 
tomonidan to„langan sug„urta qoplamalari. 
Nvt = VТqs + VSqs (2.2), 
Bu yerda: VТqs – qayta sug„urtalash bo„yicha vositachilik to„lovlari; 
VSqs – qayta sug„urtalash bo„yicha vositachilik siylovlari.
Тsx = UNz –(Yuk+SMqsrr+SQs+VТqs+Zm+SQqs) (3) 
Bu yerda: Тsx – sug„urta xizmatlarining tannarxi. 
Yuk – sug„urta ishini yuritish xarajatlari; 
SMqsrr – qayta sug„urtalash va retrotsessiyaga o„tkazilgan risklar bo„yicha 
hisoblangan sug„urta mukofotlari; 
VТqs- vositachilik to„lovlari va brokerlik siylovlari, qayta sug„urtalash 
tantemlari va yig„imlari; 
Zm – zaxira fondiga o„tkazilgan mablag„lar. 
YaD(Z) = D(Z)af + D(Z)bf (4), 
Bu yerda: YaD(Z) – yalpi daromad yoki zarar (soliq to„langunga qadar 
bo„lgan daromad yoki zarar); 
D(Z)af- asosiy faoliyatdan olingan daromad yoki zarar; 

---

D(Z)bf – boshqa faoliyatdan daromad yoki zarar. 
D(Z)af = Ns + Nz + Nvt + Yuk – DХ (4.1), 
Bu yerda: Ns – sug„urta mukofotlarining netto qismi; 
DХ – davr xarajatlari. 
D(Z)bf =Dbf-Хbf (4.2), 
Bu yerda: Dbf – boshqa faoliyatdan daromadlar; 
Хbf – boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun qilingan xarajatlar. 
Sug„urta tashkiloti daromadi(foydasi)ni aniqlashning keltirilgan uslubiyatini 
joriy etish masalasiga (7-jadval) to„xtaladigan bo„lsak, bu borada sug„urta ishini 
amalga oshirish xarajatlariga kiritilgan sug„urta xizmatlarni tashkil etish va 
sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi 
to„g„risidagi yangi Nizomni ishlab chiqish zaruriyati yuzaga keladi. 
Тaklif etilayotgan uslubiyatga ko„ra, keltirilgan ma‟lumotlarda ishlab 
topilgan sug„urta mukofotlari summasi 1232223,0 bo„lgan bo„lsa, shundan 
910786,8 bevosita sug„urtalash mukofotlari, 6741,1 qayta sug„urtalash bo„yicha 
mukofotlari va nihoyat, 314695,1 so„mini o„zlashtirilmagan mukofotlar summasi 
tashkil etgan. 
Тo„langan 
sug„urta 
qoplamalari 
1188750,1 
qayta 
sug„urtalash 
shartnomalariga binoan qoplama to„lovlari bo„yicha zararlar 506,3; ko„rilgan 
zararlarning netto qismi 1189256,4; qayta sug„urtalashga qabul qilingan 
shartnomalar bo„yicha hisoblangan vositachilik to„lovlari 840,8; qayta sug„urtalash 
bo„yicha vositachilik to„lovlarning netto qismi 840,8; sug„urta ishini yuritish 
xarajatlari 5136,5; hisoblangan vositachilik hamda brokerlar siylovlari, qayta 
sug„urtalash tantemlari va yig„imlari 321,4; zararlarni qoplash zaxirasiga 
o„tkazilgan mablag„lar 1153961,8 ming so„mni tashkil qilgan. 
Keltirilgan ma‟lumotlarga asoslangan holda sug„urta xizmatini ko„rsatishdan 
tushgan yalpi foydani aniqlash uchun ishlab topilgan mukofotlarning netto qismi 
(1232223), ko„rilgan zararlarning netto qismi (1189256,4), qayta sug„urtalash
bo„yicha vositachilik to„lovlarning netto qismi (840,8) yig„indisidan sug„urta 
ishini yuritish xarajatlari (5136,5), davr xarajatlari (226235,7), xizmat ko„rsatuvchi 
ishlab chiqarish va xo„jalik xarajatlari jamisini ayirish orqali asosiy faoliyatdan 
olingan foyda (189246,4 ming so„m) hisoblab topiladi. Shundan so„ng, 
investitsion-moliyaviy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar yig„indisini 
qo„shish orqali balansdagi (25096,9 ming so„m) foyda summasi aniqlanadi.