Mavzu: tcp/ip pog’onasi, vazifalari, qo’llaniladigan asosiy protokollar

IPX/SPS 
IPX/SPS 
(Internetwork 
Packet 
Exchange/Seguenced Packet 
Exchange) 
protokollar steki Novell kompaniyasining loyihasi va mulkidir. U Novell Net Ware 
operatsion tizimi uchun mo‘ljallab yaratilgan, u tizim yaqin kungacha 
server operatsion 
tizimlari 
o‘rtasida 
etakchi 
o‘rinlardan 
birida 
edi. 
IPX/SPS protokollari ISO/OSI modelining tarmoq va transport bosqichlarida 
ishlaydilar, shuning uchun a’lo darajada bir-birini kamchiligini to‘ldiradi. Afsuski 
IPX/SPS protokoli steklari azaldan uncha katta bo‘lmagan tarmoqlarga xizmat 
ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan, shu tufayli uni katta tarmoqlarda ishlatish kam 
samara beradi.
Net BIOS/SMB 
Yetarli darajada taniqli protokol steki bo‘lib, uni IBM va Microsoft kompaniyalari 
loyihalashtirgan va shu kompaniyalar mahsulotida foydalanish ko‘zda tutilgan. 
TCP/IP kabi Net-BIOS/SMB stek protokollari fizik kanal bosqichida 
Ethernet, Token-Ring kabi va boshqa standart protokollar ishlaydi. Bu esa har 
qanday aktiv tarmoq qurilmasi bilan juftlikda ishlash imkonini beradi. Yuqori 
bosqichlarda esa NetBIOS (Network Basic Input/Output System) va SMB (Server 
Message Blick) protokollari ishlaydi. NetBIOS o‘tgan asrning 80-yillarida 
yaratilgan bo‘lib lekin tez orada ancha yaxshilangan NetBEUI (NetBIOS 
Extended User Interface) protokol bilan almashtiriladi, u 200 tagacha kompyuteri 
bo‘lgan tarmoqlarda juda samarali axborot almashinuvini tashkil qilish imkonini 
yaratildi. Kompyuterlar o‘rtasida axborot almashinuvini hosil qilish uchun, ulardan 
har biri mantiqiy nomga bog‘lanishi zarur. Kompyuterlarni tarmoqqa ulashda 
dinamik ravishda har bir kompyuterga mantiqiy nom beriladi. Nomlar jadvali 

---

tarmoqdagi har bir kompyuterga tarqatiladi. Shuningdek, guruhli nomlar bilan ham 
ishlash qo‘llaniladi, bu esa axborotlarni birdaniga bir necha manzilga uzatish 
imkonini yaratadi. Net BEUI protokolining asosiy afzalligi ishlash tezligi 
va resurslarga bo‘lgan kam talabidir. Agarda katta bo‘lmagan bir segmentdan iborat 
tarmoqlarda axborot almashinuvini tez tashkil qilish talab etilsa, u holda bu 
protokoldan yaxshisi topilmaydi. Undan tashqari xabarlarni yetkazish uchun 
o‘rnatilgan bog‘lanishlar zarur talab emas: protokolda bog‘lanish bo‘lmagan holda 
datagramma usuli qo‘llanilib, xabar jo‘natuvchining va qabul qiluvchining manzili 
bilan ta’minlanadi va «yo‘lga jo‘natiladi». Lekin NetBEUI ning asosiy kamchiligi 
ham mavjud bo‘lib, u paketni yo‘naltirish tushunchasidan to‘liq mahrumdir, shuning 
uchun uni murakkab tarmoqlarda foydalanish maqsadga muvofiq emas. SMB 
(Server Message Block) protokoli yordamida esa tarmoqning ishini uchta eng yuqori 
bosqichlarda tashkil etish mumkin. Bular aloqa vaqti, prezentatsiya va amaliy 
faqat undan foydalanish orqaligina fayllarga bog‘lanish mumkin, ya’ni printer va 
tarmoqning 
boshqa 
resurslariga. 
Bu 
protokol bir 
necha 
marotaba 
rivojlantirilgan, shuning uchun uni Microsoft Vista va Windows 7 zamonaviy 
operatsion tizimlarda tadbiq qilish mumkin. 
HTTP 
Bu protokol protokollar orasida eng ko‘p ishlatiladigani bo‘lib, u bilan millionlab 
foydalanuvchilar Internetda dunyo bo‘yicha har kuni ishlaydilar. HTTP (Hyper Text 
Transfer Protocol) protokoli maxsus Internet uchun loyihalashtirilgan. U «mijoz – 
server» texnologiyada ishlaydi, ya’ni axborotni so‘rovchi mijoz mavjud va bu 
so‘rovlarga ishlov berib uni jo‘natuvchi server qismi ham mavjud deb bilinadi. 
HTTP 
ilovalar 
bosqichida 
ishlaydi. 
Bu 
shuni 
bildiradiki,
ko‘rilayotgan protokol transport protokolining xizmatidan foydalanishi darkor, 
ya’ni TCP protokolidan. O‘z ishida protokol URI (Uniform Resource 
Identifier) resursni noyob identifikatori tushunchasi ishlatiladi. URI parametrlar 
bilan ishlashni quvvatlaydi, bu hol esa protokolning vazifasini kengaytiradi. 
Parametrlardan foydalanib serverdan javobni qanday formatda va kodirovkada 
olishni ta’kidlash mumkin. Bu esa o‘z navbatida HTTP yordamida nafaqat matnli 

---

hujjatlarni, har qanday ikkilik tizimidagi ma’lumotlarni ham uzatish imkonini 
beradi. HTTP protokolining asosiy kamchiligi matnli axborotni ortiqcha hajmdaligi 
bo‘lib, mijoz serverdan olingan javoblarni to‘g‘ri ifodalay olishi uchun zarurdir. Veb 
– sahifalarning hajmi katta bo‘lganda, ortiqcha katta trafik hosil qilishi mumkin.
Undan tashqari protokol holatini saqlashning mexanizmidan to‘liq mahrum, bu esa 
Veb – sahifalar bo‘yicha bitta HTTP yordamida harakat qilishga imkon bermaydi. 
Shu sababli HTTP protokol bilan birgalikda foydalanuvchi brauzerlar bilan ishlash 
zarur. 
FTP 
FTP – protokoli (File Transfer Protocol) HTTP protokolidan farqli fayllar bilan 
ishlaydi. Bu protokol amaliy bosqichda ishlaydi va transport protokoli sifatida TCP 
– protokolini ishlatadi. Uning asosiy vazifasi fayllarni FTP – serverga uzatish hamda 
undan olishdir. FTP – protokoli buyruqlar to‘plamidan iborat bo‘lib, axborotlarni 
uzatish va ulash tartiblarini bayon qiladi. Bu holda buyruqlar va axborotlar turli 
portlardan foydalanib uzatiladi. Standart portlar sifatida 21 va 20 – portlar 
ishlatiladi: birinchisi – axborotlarni uzatadi, ikkinchisi buyruqlarni uzatadi. Undan 
tashqari portlar dinamik bo‘lishi mumkin. FTP – protokolining asosiy kamchiligi, 
axborotlarni shifrlash mexanizmi yo‘qligidir. Bu esa bosh trafikka ega bo‘lib, uning 
yordamida foydalanuvchining nomini va shuningdek, uning FTP – serverga ulanish 
parolini aniqlash imkonini beradi. Bu holni bartaraf etish uchun parallel ravishda 
SSL protokolidan foydalaniladi, bu esa axborotlarni shifrlashni amalga oshiradi.