Mavzu: Umurtqali hayvonlarning ko’payishi biologiyasi va rivojlanishi Reja

Skeleti. Sut emizuvchilarning skeleti bosh, umurtqa pog'onasi, ko’krak qafasi, oldingi va orqa oyoqlar hamda ular kamarlaridan iborat.
Bosh skeleti miya qutisi, ustki jag', yonoq va tangacha suyaklaridan hosil bo’lgan. Pastki jag' bir juft, ustki jag' ikki juft tish suyagidan tashkil topgan.
Umurtqa pog'ona bo’yin, ko’krak, bel, dumg'aza va dum bo’limlaridan iborat. Bo’yin bo’limida 7 ta umurtqasi bor, ko’krak umurtqasi 12-18 ta bo’ladi. To’sh suyagi plastinka shaklida bo’lib, uning oldingi kengaygan qismiga to’sh dastasi, pastki qismiga qilichsimon o’simta deyiladi. Bel bo’limida 5 -7 ta umurtqa bor. Dumg'aza bo’limi 2 -4 ta umurtqadan tashkil topgan. Dum umurtqalarining soni har xil bo’ladi.
Yelka kamari orqa tomonidan tarog'ibo’lgan uchburchak shakldagi kurak, korakoid va o’mrov suyaklaridan tashkil topgan. Korakoid kichrayib, korakoid o’simtasi ko’rinishida kurak suyagiga qo’shilib ketadi. o’mrov suyagi krot, ko’rshapalak, maymun, mushuk va ayiqlarda saqlangan, boshqalarida yo’qolib ketgan. Chanoq kamari 2 ta nomsiz suyakdan iborat bo’lib, bulaming har biri yonbosh, qov va quymich suyaklarining qo’shihshidanhosilbo’ladi. Sut emizuvchilarning chanog'iyopiqbo’ladi, ya'ni ikkala tomonining qov va quymich suyaklari o’rtadan o’zaro qo’shiladi. Erkin oyoqlar skeleti quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlardagi singari tipik tuzilishga ega. Lekin yashash sharoitiga qarab erkin oyoqlar skeleti kuchli o’zgarishi mumkin. Keyingi oyoqda sut emizuvchilarga xos bo’lgan to’piq suyagi va tizza qopqog'i suyagi bo’ladi.
Muskullari. Sut emizuvchilarda ko’krak va qorin bo’shliqlarini ajratib turadigan gumbazsimon diafragma muskuli bo’ladi. Bu muskul nafas olish vazifasini bajaradi. Terini harakatga keltiruvchi teriosti muskullari rivojlangan. Odamsimon maymunlarning mimika muskullari yaxshi rivojlangan.
Nerv sistemasi va sezgi organlari. Sutemizuvchilarning bosh miyasi oldingi miya yarim sharlari va miyacha hisobiga nihoyatda kattaligi bilan xarakterlanadi. Oldingi miya yarim sharlari miya gumbazi yoki netfpallum deb ataladigan miya po’stlog'i, ya'ni kulrang miya moddasi bilan qoplangan. Oldingi miya yarim sharlari bosh miyaning qolgan qismlariga nisbatan 48 - 75 foizni tashkil qiladi. Miya po’stlog'i ko’pchilik sutemizuvchilarda burm va egatchalar bilan qoplangan. Bu miya po’stlog'ining yuzasini kengaytiradi. Oraliq miya ustki tomondan ko’rinmaydi. o’rta miya uchun uning miya qopqog'i boshqa umurtqalilardagidek ikki tepalikdan iborat bo’lmay, to’rt tepalikdan iborat bo’ladi. Bu tepaliklarni oldingisi ko’ruv, keyingi tepaliklar esa eshituv funksiyalarini bajaradi. Miyacha bir necha bo’limlarga bo’lingan. Bosh miyadan 12 juft bosh miya nervlari chiqadi.
Sezgi organlaridan hid bilish organlari juda kuchli rivojlangan va sutemizuvchilarning hayotida muhim ahamiyatga ega. Hid bilish organlari yordamida ular o’z dushmanlarini aniqlaydi, o’ljasini va jinslarini axtarib topadi.
Eshitish organi ichki va o’rta quloqdan tashqari tashqi eshitish yo’li va quloq suprasining bo’lishi sutemizuvchilar uchun xarakterlidir. o’rta quloq bo’shlig'ida uzangi suyakchasidan tashqari sandon va bolg'acha suyaklari joylashadi.
Ko’rish organi boshqa sezgi organlariga nisbatan soddaroq tuzilgan. Ko’z tarog'i yo’q va akkomodasiya hodisasi kipriksimon muskullarining qisqarishi va ko’z gavhari shaklining o’zgarishi orqali yuzaga keladi.
Hazm qilish organlari og'iz bo’shlig'idan boshlanadi. Og'iz bo’shhg'ining oldingi tomonida go’shtdorlablaribo’ladi. Og'izbo’shlig'i bilan lablar orasida jag'ning tashqi tomonida lunj bo’ladi. Jag' suyaklaridagi maxsus chuqurchalar-alveollarda tishlar joylashadi. Tishlar bajarayotgan funksiyalariga qarab kurak, qoziq, soxta oziq va chin oziq tishlariga bo’hnadi. Yoshlik davrida sut tishlari bo’hb, keyin ular doimiy tishlar bilan almashinadi. Og'iz to’rida go’shtdor til joylashgan. Og'iz bo’shlig'iga so’lak bezlarining chiqarish yo’li ochiladi. So’lak bezlarining suyuqligi og'iz bo’shlig'ida ovqatga birinchi marta kimyoviy ta'sir ko’rsatadi, ya'ni kraxmalni shakarga aylantiradi. Tishlar yordamida maydalangan, so’lak bilan qisman parchalangan va ho’llangan ovqat luqmasi qizilo’ngachga va undan oshqozonga o’tadi. Ovqat xarakteriga qarab oshqozon turhcha tuzilgan. Dag'al ovqatlar bilan oziqlanuvchi kavsh qaytaruvchining oshqozoni murakkab fuzilishga ega bo’hb, katta qorin, to’rqorin, qatqorin va shirdon deb ataladigan bo’limlardan iborat. Kattaqorindan ovqat luqmasi to’rqoringa va undan yana og'ziga tushadi. Og'zidan ovqat tishlar bilan maydalanadi va so’lak bilan ho’llanib, ikkinchi marta yutilganda to’g'ridan-to’g'ri to’rqoringa tushadi.
Oshqozon ingichka ichak orqali yo’g'on va to’g'ri ichak bilan boglangan. Ingichka va yo’g'on ichak chegarasidan ko’richak chiqadi. Dag'al o’simlik bilan ovqatlanuvchi hayvonlarning ichagi gavdasiga nisbatan juda uzun bo’ladi. Masalan, ko’rshapalaklarda 2,5 barobar, qo’ylarda esa 29 barobar uzun bo’ladi. Jigar diafragma tagida joylashadi. o’t yo’li va oshqozon osti bezining chiqarish yo’li ingichka ichakning oldingi qismiga ochiladi.
Nafas olish sistemasi. Gaz almashinish o’pkada sodir bo’ladi. Teri orqali faqatgina bir foiz kislorod qon tomirlariga kiradi. Sutemizuvchilarning hiqildog'i murakkab tuzilgan. Unihg asosida uzuksimon tog'ay joylashgan. Hiqildoqning oldingi yon devorlarini faqat sutemizuvchilarga xos bo’lgan qalqonsimon tog'ay tashkil qiladi. Hiqildoqning orqa tomonida juft cho’michsimon tog'aylar joylashgan. Qalqonsimon tog'ayning oldingi qirrasiga hiqildoq usti tutashib turadi. Hiqiidoqning ichki pardasida ovoz chiqaruvchi tovush pardalari bo’ladi. Hiqildoq traxeyaga ochiladi. Traxeya ikkita bronxga ajraladi va bronxlar o’pkaga kiradi hamda mayda naychalarga shoxlanadi. Oxirida alveol pufakchalar hosil qiladi. Buning natijasida o’pkaning hajmi gavda yuzasiga nisbatan 50- 100 barobar oshadi.
Nafas olish akti ikki yo’l bilan o’tadi: bir tomondan, qobirg'alararo muskulning faoliyati tufayli, ikkinchi tomondan, diafragma pardasining yuqoriga ko’tarilishi va pastga tushishi natijasida ko’krak qafasining hajmi o’zgaradi.
Qon aylanish sistemasi. Sutemizuvchilarning yuragi qushlarning yuragi singari to’rt kamerali bo’lib, (ikkita yurak bo’limi va ikkita yurak qorinchasi), katta va kichik qon aylanish doiralari to’liq ajralgan. Chap yurak qorinchasidan toq chap aorta yoyi chiqadi. Odatda chap aorta yoyidan nomsiz arteriya chiqib, o’ng o’mrov osti arteriyasi hamda uyqu arteriyalariga ajraladi, chap o’mrov osti arteriyasi aorta yoyidan mustaqil chiqadi. Orqa aorta nmurtqa pog'onasining ostida joylashadi va ichki organlarga qon tomirlar ajratadi.


Xulosa
Hayvonlarda bu jinsiy ko'payish ikkita individ, biri erkak va bir urg'ochi ishtirok etishi bilan tavsiflanadi. Tuxumdonlarida oogenezdan foydalanadigan ayol tuxumdon hosil qiladi. Boshqa holatda, erkak o'zining moyaklarida sperma hosil qiladi, ular tuxumni urug'lantirish uchun ishlatiladi va zigota hosil qiladi, bu esa to'liq shaxsga aylanadi. Spermatozoidlar kichikligi va tuxumhujayra bilan urug'lanishni osonlashtiradigan katta harakatchanligi bilan ajralib turadi.
Hayvonlarning reproduktiv tizimlarining xilma-xilligi tuxumdonlar va sperma kabi gametalarning urug'lanish uchun aloqa qilishiga imkon beruvchi mexanizmlar bilan bog'liq. Bu juftlashish mexanizmlari deb nomlanadi, xuddi shunday, hayvonlar ham bu juftlashish jarayonlariga vaqt va kuch sarflashadi. Faqat jinsiy ko'payish saqlanib qolganligi sababli, ko'payish aktiga erishish uchun chuqurroq va chuqurroq xatti-harakatlar shakllangan.
Shuni yodda tutishimiz kerakki, hamma narsa xatti-harakatlardan kelib chiqadi. Xuddi shu xatti-harakatlar turlarga qarab turli yo'llar bilan ifodalanadi, ba'zi hollarda ular janglar, boshqa raqslar, qo'shiqlar, ko'nikmalar va boshqalar. Bu unga qarama-qarshi jinsga qarshi kurashish uchun o'z turining boshqa turlaridan ustunlik beradi va ular eng kuchli bo'lishlari shart emas. Urug'lantirish ayol tanasining tashqarisida ham, ichida ham sodir bo'lishi mumkin, bu odatda ichki yoki tashqi urug'lantirish deb nomlanadi, bu juftlash turiga bog'liq.
Ichki urug'lantirish jarayonida spermatozoidalar tuxumdonni qidiradi va keyin uni ayol tanasi ichida urug'lantiradi. Bu jarayondan so‘ng urg‘ochi o‘z nasl-nasabini jonli hayvonlarda bo‘lgani kabi o‘z ichida yoki tuxum qo‘yuvchi tuxum qo‘yuvchi hayvonlarda bo‘lgani kabi tashqarida ham rivojlantira oladi.