Mavzu: Umurtqali hayvonlarning ko’payishi biologiyasi va rivojlanishi Reja

Qon guruhlari va qon quyish. 1901 yilda K.Landshteyner va 1907 yilda YA.Yanskiy turli odamlar qoni kimyoviy-biologik xossalariga ko'ra bir-biridan farq qilishini aniqladilar. Qonning eritrositlari tarkibida agglyutinogen A va B, plazmada agglyutinin a va b bo'ladi. Qon tarkibidagi shu moddalarga ko'ra 4 guruhga bo'linadi:
I. guruh-eritrositlarga agglyutinogen umuman bo'lmaydi. Plazmada agglyutinin a va b bo'ladi.
II. guruh-eritrositlarda agglyutinogen A plazmada aglyutinin b bo`ladi.
III. guruh-eritrositlarda agglyutinogen B, agglyutinin a bo'ladi.
IV. guruh-eritrositlarda agglyutinogen A va B, plazmada agglyutinin umuman bo'lmaydi.
Qon guruhlari embrion rivojlanishning ilk davrida shakllanadi va yashash mobaynida o'zgarmaydi. K.Landshteyner va boshqalar 1940 yilda eritrotsitlarda rеzos faktor, antigеn borligini aniqlaganlar. Bu faktor 85% odamlar qonida bo'ladi va uni rezus-musbat deyiladi. 15% odamlarda bo'lmaydi, bunday qon rezus manfiy deyiladi.
Rezus-faktor bor yo'qligi odam sog'ligiga ta'sir qilmaydi, biroq qon quyish organ va to'qimalarni ko'chirib o'tkazish, ayniqsa homila rivojlanishining embrion davrida bu xossalar katta ahamiyat kasb etadi.


QUSHLARNING XILMA-XILLIGI. QUSHLARNING TASHQI QOPLAG'ICHLARI
Reja
1. Qushlar sinfining umumiy tavsifi
2. Qushlarning teri koplagishlari (patning tuzilishi va xillari)
3. Skeleti (umurtqa pogonasi skeleti, bosh skeleti va erkin oyoklar skeleti)
4. Nerv sistemasi va sezuv organlari
5. Ovqat xazm qilish va nafas olish rganlari
6. Qonaylanish sistemasi
7. Ajratish va kupayish organlari
Tayansh iboralar: qushlarni sudralib yuruvshilarga uxshash belgilari, yukori tarakkiy etgan belgilari, uchishga moslashish belgilari, naysimon suyaklarni pnevmatikligi, patning tuzilishi, pat xillari, murakkab dumgoza, bilakuzuk- kaft tovonoldi- tovon suyaklari.
Nerv sistemasi va sezuv organlarining yuksak tarakkiy etgan belgilari, ovqat xazm qilish kanali, oshkozon pastki xikildok, xavo xaltashalari, yuragi va ung aorta yoyidan chiqkan arteriyalar, Ichak- tutkish venasi, siydik-tanosil tizimi, shap tuxumdon.
Qushlar tuzilishi jixatdan uzlarining bevosita ajdodlari xisoblangan sudralib yuruvshilarga yakin bulib, usha hayvonlarning gavda temperaturasini doimiy kilib olgan va uchishga layokatlangan progressiv shoxshasidir. Qushlarning sudralib yuruvshilarga nisbatan progressiv tarakkiy etgan belgilari kuyidagilar xisoblanadi:

1. 
   Nerv sistemasi va xulk-atvori yukori darajada rivojlangan.
   
2. 
   Gavda temperaturasi yukori va doimiy.
   
3. 
   Uchish kobiliyatiga ega.
   
4. 
   Kupayishi ansha takomillashgan
   

Qushlarning bu xususiyatlari ularni er sharida nixoyat keng tarkalishiga va xilma-xil yashash joylarida xayot kechirishiga imqonberadi.
Morfologik tuzilishiga kura qushlar oldingi oyoklarining kanotga aylanganligi, keyingi oyoklarida yangi bulim- sevkani xosil bulishi, gavdasining pat bilan koplanganligi, yuraklarining tulik turt kamerali bulganligi, bosh skeletida bitta engsa burtmasining bulishligi va shanok buyragining borligi bilan xarakterlanadi.
Qushlarning uchishga moslashgan belgilari kuyidagilardan iborat:

1. 
   gavdasining suyri shaklda bulishligi
   
2. 
   oldingi oyoklarining kanotga aylanganligi
   
3. 
   murakkab pat katlamining bulishligi
   
4. 
   suyaklarining engil bulib, naysimon suyaklarning ishi bush bulishi va uning xavo bilan tulib turishi
   
5. 
   xavo xaltashalarining bulishligi
   
6. 
   jaglarida tishlarining bulmasligi
   
7. 
   to’g’ri Ichakning reduksiyalanib ketganligidir
   

Qushlarning tuzilishini kaptar misolida kurib chiqamiz.
Teri koplagishlari. Qushlarning terisi yupka bulib, epidermis sust rivojlangan, suyak xosilalari yuk, teri bezlari xam deyarlik bulmaydi. Faqat dum tubining ustida dum bezi buladi. Dum bezining yogli sekreti bilan qushlar patlarini yoglaydi va uni xullanishdan saklaydi. Shu sababli bu bez suvda yashovshi qushlarda yaxshi rivojlangan.
Qushlarda epidermisdan xosil bulgan xar xil shox xosilalar buladi. Ya’ni ustki va pastki jaglari, tumshukni xosil kilgan shox kismlari bor. Barmoklarining ushlarida tirnoklari, sevkasi va ba’zilarining sonida shox kalkonshalari buladi. Gavdasining pat bilan koplangan kismi pteriliy deb ataladi. Bularni orasida patsiz ochiq joylar bor, bunga apteriya deyiladi. Bu muskullarning uchish vaktida qisqarishi ushun kulaylik tugdiradi. Shuning ushun apteriya ushuvshi qushlarda buladi.
Qushlarning patlari juda engil, pishik va xavo bilan issiklikni yomon utkazadigan koplagishlardirki, bu gavda temperaturasi doimiy, shu bilan birga yukori buladigan ushar jonivorlar ushun juda muximdir. Bundan tashkari, patlar qush gavdasini suyri shakliga kiritadi, kokuv patlari esa uchish apparatining muxim kismini tashkil etadi. Kontur patlar esa qushni xar xil mexanik ta’sirotlardan ximoya kiladi.
Qushlarning patlari odatda bir yilda bir yoki ikki marta, tulik yoki kisman yangilanib tullab turiladi. Bu vaktda eski patlar tuchib, ularning urniga yangisi rivojlanadi.
Skeleti. Qushlarning skeleti uchishga layokatlangan bulib, erkin oyoklar va ularning kamar skeletining uzgasha uzgarganligi xamda engil va mustaxkamligi bilan xarakterlanadi. Skeletining engilligi naysimon suyaklarini ishi bush bulib, xavo bilan tulganligi, mustaxkaligi, kupshilik suyaklarning juda erta bir –biri bilan quchilib xamda tuzlar mikdorining kupligi tufaylidir.
Dum umurtqalari oltita buladi. Keyingi dum umurtqalari quchilib ketib, vertikal plastinka shaklidagi dum suyagini xosil kiladi. Bosh skeleti umuiy tuzilish sxemasiga kura sudralib yuruvshilarning bosh skeletiga uxshash buladi. engsa bulimi turtta engsa suyagidan tuzilgan, bosh skeletiga uxshash buladi. engsa bulimi bitta kulok usti suyagi buladi. Miya kutisi tagini asosiy ponasimon xamda tanglay va kanotsimon suyaklar xosil kiladi.
Bosh skeletini ustki tomondan bir juft burun, peshona, teppa va tangasha suyaklar yopib turadi. Ustki jag suyagiga keyingi tomodan yonok va kvadrat yonok suyaklar birikadi. Pastki jag quchilish tishsimon, burshak va toj suyaklaridan tashkil topgan.
Elka kamari kurak, korakoid va umrov suyaklaridan tashkil topgan. Kurak suyagi uzun, kilishsimon shaklda bulib, kobirgalarning ustida joylashadi. Umrov suyaklari oldingi tomonda ushlari bilan quchilib, qushlar ushun xarakterli bulgan ayri suyagini xosil kiladi.
Keyingi oyok katta son suyaklari, katta va kichiq boldir suyaklaridan tashkil topgan kichiq boldir suyagi rudiment xolida bulib katta boldir suyagining pastki bulimiga juda erta quchilib ketadi. Tovon oldi suyagining ustki bulimi tovon suyagiga quchilib ketadi va qushlar ushun xarakterli bulgan sevkani xosil kiladi.
Shanok kamari yupka yonbosh, kuymish va kov suyaklaridan xosil bulgan. Kuymish va kov suyaklarining keyingi ushlari quchilmaydi va ochiq shanok xosil kiladi. Yonbosh suyagi murakkab dumgozani xosil qilishda ishtirok etadi.
Muskul sistemasi shu bilan xarakterlanadiki oyoklarni xarakatga keltiruvshi muskullar tanaga urnashgan buladi, oyoklarga esa ingishka paylar boradi. Ayniksa, kukrak muskullari juda katta bulib, bu tana ogirligining 20% ni tashkil kiladi. Bu muskul kukrak toj suyagiga birikadi va kanotni pastga tuchirish ushun xizmat kiladi.
Kukrak muskulining tagida esa umrov osti muskuli joylashadi va kanotni kutarish, ushun xizmat kiladi. Kushli keyingi oyok muskullari qushlarning yurishi, daraxtlarda xarakati, erdan kutarilishi va kunish prosesslarini bajaradi.
Nerv sistemasi. Qushlarning markaziy nerv sistemasi sudralib yuruvshilarga yuruvshilarga nisbatan ansha murakkab tuzilgan. Avvalo qushlarning bosh miyasi orqa miyaga karaganda 1,5:1 dan 2,5:1 kursatkish 1:1 nisbatga tengdir. Oldingi miya yarim sharlari asosan targil modda xisobidan kattaradi, kopkogida miya moddasi kam buladi. Miyasha kushli rivojlangan. Bu ularning murakkab va xilma-xil xarakatlarini ta’minlaydi. Bosh miyadan 12 juft bosh miya nervlari chiqadi.
Orqa miyasining elka va bel bulimlari yugonlashib nerv shigallarini xosil kiladi. Bu shigallardan orqa va oldingi oyoklarga boruvshi nervlar chiqadi.
Sezuv organlari. Ishki va urta kulokdan iborat eshituv organi sudralib yuruvshilarga nisbatan yaxshi rivojlangan. Xid bilish organi esa sust tarakkiy etgan. Lekin kurish organi- kuz kushli rivojlangan va ular tashki muxitda orientasiya qilishda va uz uljalarini axtarib topishda asosiy rol’ uynaydi. Kuzning keyingi bushligiga kirib turadigan sertomir usimtasi kuz tarogi bor. Kiprikli muskul ta’sirida kuz gavxari shaklini uzgartirishi xamda kuz gavxari va tur parda orasidagi masofaning uzgarishi natijasida kurishga moslashganligi qushlarning kurish organi ushun xarakterlidir. Bunga ikki tomonlama akkomodasiya deyiladi.
Ovqat xazm qilish organlari ogiz bushligidan boshlanadi. Xozirgi zamonda yashovshi qushlarning tishi bulmaydi. Jaglarini utkir kirrali shox tumshuklar koplab turadi. Tumshuklar kisman tish vazifasini bajaradi. Ogiz bushligining tagiga tagiga til urnashgan. Ogiz bushligiga sulak bezlarining chiqarish yullari oshiladi. Kaptarning kizilungashi urta kismi kengayib, jigildon xosil kiladi. Oshkozon osti bezining chiqarish yuli 12-barmokli Ichakka oshiladi. Kaptarlarning jigarida boshka qushlarda buladigan ut pufagi bulmaydi.
Nafas olish organlari uziga xos tuzilgan va boshka ishki organlarga nisbatan uchishga kuprok moslashgan. Ogiz bushligining turida xikildok yorigi joylashadi va bu xikildokka oshilib turadi. Bu ustki xikildok doimiy ovoz apparati vazifasini bajarmaydi. Ustki xikildok traxeyaga oshiladi. Traxeya kukrak bushligida ikkita bronxga bulinadi. Shu joyda, ya’ni traxeya bronxlarga bulingan joyda qushlar ushun xos bulgan pastki xikildok joylashadi va suyak xalkalar bilan ushlab turiladi. Pastki xikildok ovoz apparati vazifasini bajaradi. Bu erda tashki va ishki ovoz pardalari tarang tortiladi va ovoz chiqadi. Bronxlar upkaga kirgandan sung shoxlanadi va bronxiollar xosil kiladi. Lekin ba’zi bronx shoxshalari upkadan chiqib qushlar ushun xarakterli bulgan xavo xaltashalarini xosil kiladi.
Xavo xaltashalari qushlarning nafas olishida katta rol’ uynaydi. Qushlar nafas olganda xavo yullari bilan upkaga boradi, xavoning bir kismi esa upkadan xavo xavo xaltashalariga boradi. Kukrak kafasi qisqarganda, ya’ni nafas chiqarilganda xavo xaltashalaridan xavo yana upkaga kiradi va uz kislorodni beradi. Demak, bir marta olingan xavodan qushlar ikki marta nafas oladi. Lekin xavo xaltashalarida gaz almashinmaydi.