Mavzu: Uyg’ur yozuvidagi yodgorliklar. Qadimgi uygʻur tili

Mavzu: Uyg’ur yozuvidagi yodgorliklar.
Qadimgi uygʻur tili — ilk oʻrta asrlardagi (hozirda oʻlik) adabiy turkiy tillardan birining shartli nomi; 9-asr oʻrtalari — 13-asr oʻrtalarida Sharqiy Turkiston (hozirgi XXRning Sintszyan Uygʻur muxtor rayoni)dagi Kucha davlatining rasmiy tili boʻlgan. Qadimgi uygʻur tili 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Sharqiy Turkistondan 8—18-asrlarga

Qadimgi uygʻur tili — ilk oʻrta asrlardagi (hozirgi oʻlik) adabiy turkiy tillardan birining shartli nomi; 9-asr oʻrtalari — 13-asr oʻrtalarida Sharqiy Turkiston (hozirgi XXRning SintszyanUygʻur muxtor rayoni)dagi Kucha(r) davlatining rasmiy tili boʻlgan. Qadimgi uygʻur tilit. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Sharqiy Turkistondan 8—18-asrlarga mansub yozma yodgorliklarning (bu yodgorliklar Berlin, Kioto, Sankt-Peterburg , London, Parij, Pekin, Istanbul, Stokgolmdagi qoʻlyozma fondlarida saqlanadi va Markaziy Osiyo xalqlari tarixi hamda madaniyatini oʻrganishda muhim manba hisoblanadi) topilishi natijasida fanga maʼlum boʻlgan. Matnlarda aks etgan lisoniy tafovutlarga qaraganda, Qadimgi uygʻur tilit. ning 2 lahjasi boʻlgan (ular shartli ravishda "plahja" va "^lahja" deb nomlanadi). Qadimgi uygʻur tilit. oʻz davrida boshqa adabiy turkiy tillar (mas, qadimiy oʻgʻuz tili) bilan ham umumiy, ham farqli fonetik va morfologik belgilarga ega boʻlgan boʻlsada, uning bunday xususiyatlari koʻproq urxunenisey yozuvi yodgorliklari tiliga yaqin turadi.
Qadimgi uygʻur tilit. yozma yodgorliklari deganda, asosiy manbalarda 5—13-asrlarda 3 xil yozuv shakli (urxunenisey, uygʻur, arab yozuvlari)da bitilgan matnlar koʻzda tutilsada, ulardan faqat 5—9-asrlarda urxunenisey yozuvida ("Selenga toshi") hamda qadimiy uygʻur yozuvida yaratilgan ("Moniylarning tavba namozi") va "moniyuygʻur", "buddauygʻur" deb ataluvchi yodgorliklargina Qadimgi uygʻur tilit.ning yodgorliklari hisoblanadi; arab yozuvidagi musulmonuygʻur yodgorliklari esa qoraxoniylar davri tiliga mansubdir. Shu bilan birga, har uchala turdagi yodgorliklar fonetik, leksikgrammatik jihatdan oʻzaro farklanadi.
mansub yozma yodgorliklarning (bu yodgorliklar Berlin, Kioto, Sankt-Peterburg, London, Parij, Pekin, Istanbul, Stokgolmdagi qoʻlyozma fondlarida saqlanadi va Markaziy Osiyo xalqlari tarixi hamda madaniyatini oʻrganishda muhim manba hisoblanadi) topilishi natijasida fanga maʼlum boʻlgan. Matnlarda aks etgan lisoniy tafovutlarga qaraganda, Qadimgi Uygʻur tilining 2 lahjasi boʻlgan (ular shartli ravishda „plahja“ va „lahja“ deb nomlanadi). Qadimgi Uygʻur tili oʻz davrida boshqa adabiy turkiy tillar (mas, qadimiy oʻgʻuz tili) bilan ham umumiy, ham farqli fonetik va morfologik belgilarga ega boʻlgan boʻlsada, uning bunday xususiyatlari koʻproq urxunenisey yozuvi yodgorliklari tiliga yaqin turadi. Qadimgi Uygʻur tili yozma yodgorliklari deganda, asosiy manbalarda 5—13-asrlarda 3 xil yozuv shakli (urxunenisey, uygʻur, arab yozuvlari)da bitilgan matnlar koʻzda tutilsada, ulardan faqat 5—9-asrlarda urxunenisey yozuvida („Selenga toshi“) hamda qadimiy uygʻur yozuvida yaratilgan („Moniylarning tavba namozi“) va „moniyuygʻur“, „buddauygʻur“ deb ataluvchi yodgorliklargina qadimgi uygʻur tilining yodgorliklari hisoblanadi; arab yozuvidagi musulmonuygʻur yodgorliklari esa qoraxoniylar davri tiliga mansubdir. SHhu bilan birga, har uchala turdagi yodgorliklar fonetik, leksikgrammatik jihatdan oʻzaro farklanadi

Qadimgi turk davridan boy yozma obidalar yetib kelgan bo`lib, uning ma`lum qismi uyg`ur xatidadur.Bu davr yodgorliklari ijtimoiy mazmunga ko`ra turlichadir, ular orasida mifologiya, turli diniy e`tiqodlar bilan bog`liq badiiy ijod namunalari, ilmga oid asarlar, xatlar yuridik xujjatlar va boshqalar bor.
Uyg`ur yozuvidagi qadimgi turk davrining yodgorliklari orasida ko`proq saqlanib qolgani budda diniy-axloqiy asarlari hisoblanadi. Ularning eng yirigi “Suvurnaprabhasa” bo`lib, turkiy nomlanishi “Altun onglug yaruq yaltruqlug` qopda qotpvlmlmish nom aligi”(oltin rangli nur tovlanadigan, hammadan buyuk bo`lgan kitob tojdori), boshqacha qilib aytganda, “Oltin yorug`” dir. Mazkur asarni X asrda Beshbaliqda yashagan Singqu Seli Tutung ismli shaxs xitoy tilidan tarjima qilgan.
Qadimgi turkiy tilning uyg`ur xatidagi yirik hajmla yodgorliklaridan yana biri 27 bo`limdan iborat bo`lgan “Maytri simit” asaridir. Kitobda uning to`liq nomi “Maytri simit nom bitig” deb ko`rsatilgan, ya`ni “Maytri bilan uchrashuv haqidagi muqaddas kitob” degan ma`noni beradi. Asar asli anatkak (sanskrit) tilidagi asar bo`lib, anatkak tilidan to`g`ri (eroniy tillardan biri) ga undan esa Prtarakshit ismlai shaxs qadimgi turkiy tilga o`girgan. Fanda asarning uyg`ur xatida ko`chirilgan bir qanca qo`lyozmasi ma`lum. Nemis olimasi A.F.Gaben 1957,1961 yillarda ushbu asarning ma`lum qismi fotosini nashr qildirgan.. Mazkur asar Shinjon xalq nashriyoti tomonidan transkripsiya, hozirgi uyg`ur tilidagi shakli, xitoycha tarjimasi, lug`at va izoxlari, faksimili bilan tarjima qilingan. “Maytri simit”ning bizgaca ma`lum bo`lgan eng mukammali 1959 yilda Qumul yaqinidan topilgan. Uni Yahyo
Rahim ismli chorvachi mol boqib yurgan paytda topib olgan. Hozir ushbu qo`lyozma Shinjon uyg`ur avtonom rayonining tarix muzeyida saqlanmoqda. Asar 293 varaq, 586 betdan iborat bo`lib, har qaysi sahifaga 30-31 qatorli uyg`ur yozuvidagi matn o`ngdan chapga qarab ko`chirilgan.
Budda diniy asarlariga Turfondan topilgan “Sakkiz yukmak”, “Tishastvistik”sutralari hamda “Shahzodalar Qalyanamqara va Papamqara haqidagi qissa” asari ham kiradi.Qadimgi turklar uyg`ur yozuvi bilan bir qatorda money xatidan ham foydalanganlar. Shuning uchun uyg`ur xatidagi qadimgi yozma manbalardan ayrimlarining money yozuvidagi nusxalari ham bor. Moniylik kulti aks etgan madaniy yodgorliklardan biri “Xuatuanift”(Monaviylarning tavbanomasi)ning uchta qo`lyozmasi ma`lum bo`lib, Turfon yaqinidagi ostona degan joydan topilgan. Asar dastlab qadimgi eroniy tillarning birda yaratilib, turkiy tilga tarjima qilingan deb taxmin qilinadi. Lekin tarjima qaysi davrda amalgam oshirilganligi noma`lum. V.V.Radlov uning ayrim belgilariga asoslanib, tarjima 5asrga mansub deydi.
Bizga qadar yirik asarlar bilan bir qatorda qadimgi turkiy poyeziya sifatida qarab kelinayotgan kichik hajmli asarlar ham saqlanib qolgan. Ular VIII-XIII asrlarda yaratilgan bo`lib, ayrimlari urxun-yenisey yodgorliklariga davrdoshdir.. Mazkur yozma yodgorliklardan A.Lekkok, V.Bang, A.Gaben, kabi olimlar namunalar nashr qildirganlar. Yozma manbalardan ularning ijodkorlarini ham aniqlashimiz mumkin.
Birmuncha keyingi davrga mansub adabiy, yozma til va so`zlashuv tili xususiyatlarini ifodalagan bir qator yuridik hujjatlar ham saqlanib qolgan.
Hujjatlar orasida kunjut yog`I, material yoki biron narsani qarzga oluvchi tomonidan yozilgan tilxatlar, yer ijara varaqasi, savdo sotiqqa doirlari, vasiyatnomalar, xojalik ishlariga oid yozishmalar bor.
O`rta osiyo xalqlarining kitobatchilik tarixi yozuv tarixi bilan bog`liq. XV asrda Movaraunnahr va Xurosonda uyg`ur yozuvidagi asarlar asosan Yazd, Xirot, Samarqand kabi madaniy markazlarda ko`chirilgan Turk xatida har kim ham ijod qilavermagan maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan kotiblarningnomlari ham ma`lum bo`lib ularni “baxshi” deb atashgan.
XIV – XV asrlarda uyg`ur xati arab yoyozuvining ta`sirida tobora istemoldan chiqib borayotgan edi. Turkiy adabiyotning “Qutatg`u bilig”, “Hibat ul haqoyiq” kabi asarlariningarab yozuvida bir qancha nusxalari bo`lishiga qaramay, XV asrda ularning uyg`ur xatidagi nusxalari ham ko`chirildi .
Kitobat san`atining eng go`zal namunalari qatoriga britaniya muzeyidagi Or 8193 nomerli majmuani, “Hibat ul haqoyiq”ning Samarqand qo`lyozmasini, “Me`rojnoma” kabilarni kiritishimiz mumkin. Bu qo`lyozma kitoblar o`zining nafisligi, sharqona san`ati, takrorlanmas bezaklari bilan kishini hayratga soladi.
Turk yozuvidagi kitoblarda uning xatiga alohida e`tabor berilgan. Turli siyohlar ishlatilgan. Zarur o`rinlarda zarhal harflardan ham foydalanilgan. Kitobat talabidan kelib chiqib XIV-XV asrlarda O`rta Osiyo madaniy muhitida Turfon yodgorliklari yozuv shaklidan farq qiluvchi bir qancha husnixat uslubining shakllanishi xarakterlidir. Odatla arab xatidagi qo`lyozmalarda asarning nomi matn orasiga kiritilgan. Bu borada turkiy xatdagi bitiglarning o`ziga xosligi shundaki, dastlab asarning nomini yirik
harflarda ajratib yozib, undan keyin asar ko`chirilar edi.
Umuman O`rta Osiyoda uyg`ur xati bilan ajoyib qo`lyozma kitoblar yaratildi. O`zining betakrorligi, sharqona ruhi bilan bu davr kitobatchiligining madaniyatimiz tarixidagi ulushi juda katta.