Mavzu: Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi mundarija kirish i-bob valyuta va valyuta haqida tushuncha

2.1 Xalqaro valyuta munosabatlari va valyuta tizimi, jahon valyuta tizimining 
rivojlanish bosqichlari
Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik, xorijga 
kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib olish 
bilan bog‘liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan bog‘liq 
munosabatlardir.
Valyuta munosabatining ayrim elementlari - antik davrda - Qadimgi Gretsiya va 
Qadimgi Rimda - qarzga pul to‘lashga berilgan tilxat va pul almashtirish shaklida 
paydo bo‘lgan. Keyingi bosqich bo‘lib, Yapon, Antverpen va G‘arbiy Yevropani 
boshqa savdo markazlarida ―veksel yarmarkalari‖ rivojlanishi bilan yuzaga 
chiqqan. Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta yordamida amalga 
oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish rivojlanishida, 
xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimi banklar orqali rivojlandi. O‘tgan 
asrga kelib esa, xalqaro munosabatlar o‘zining mutlaqo yangi ko‘rinishini boshdan 
kechirdi.
Shunday qilib, xalqaro valyuta munosabatlari rivojlanishi, ishlab chiqarish kuchlari 
rivojlanishi, jahon bozori tashkil etilishi, xalqaro mehnat taqsimotini 
chuqurlashuvi, jahon xo‘jaligining tarkibiy tuzilishi hamda xo‘jalik munosabatlari 
baynanmilallashuvining natijasidir.
Valyuta munosabatlari ishtirokchilariga quyidagilar kiradi: davlat (hukumat, 
Markaziy va davlat banklari), xalqaro tashkilotlar, yuridik shaxslar (tijorat 
banklari, korxonalar: import va eksport qiluvchilar, birjalar) va jismoniy shaxslar 
(brokerlar, chayqovchilar va sayyohlar).
Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarda, shu bilan birga valyuta munosabatlarida 
siyosat va iqtisodiyot, diplomatiya va tijorat, sanoat va savdo uyg‘unlashib 
borayotganligini kuzatish mumkin.
Xalqaro valyuta munosabatlarining davlat tomonidan shakllantiriladigan huquqiy-
tashkiliy shakli valyuta tizimi deyiladi. Milliy, hududiy va jahon valyuta tizimlarini 
ajratib ko‘rsatish mumkin.
Milliy valyuta tizimi deganda ma‘lum davlatni, boshqa davlatlar bilan pulli hisob-

---

12 
kitoblarini amalga oshirishda qo‘llaydigan usullari, instrumentlari va milliy 
organlarining umumiy yig‘indisi tushuniladi. Milliy valyuta tizimi nisbatan 
mustaqil va faoliyat doirasi milliy chegaralardan chiqsada, u mamlakat pul-kredit 
tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy va jahon valyutalar tizimlari aloqasi 
va rivojlanishi, ularning elementlarida namoyon bo‘ladi.
Hududiy valyuta tizimi - milliy va jahon valyuta tizimlarining oraliq elementi 
hisoblanib, u mamlakatlar hududiy guruhi integratsiyasiga xizmat qiladi. Bunga 
misol qilib, Yevropa valyuta-iqtisodiy ittifoqini keltirish mumkin.
Jahon valyuta tizimi - bu, alohida olingan milliy iqtisodiyotni jahon xo‘jaligi bilan 
bog‘lovchi mexanizmdir.
1.