Mavzu: xoʻjalik yurituvchi subyektlarning mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish hajmini tahlili

“NAMUNAˮ mas’uliyati cheklangan jamiyatda mahsulotlar

tuzulmasining tahlili

Mah- sulot turlari	Mahsu-lot birligi- ning bahosi (B), so‘m	Ishlab chiqarish hajmi (M), dona		Mahsulot tuzulmasi (Mt), %		Ishlab chiqarilgan mahsulot qiymat shaklida (MH), ming so‘m			Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining tuzulma hisobiga o‘zgarishi, ming so‘m
		Reja	Haqi- qatda	Reja	Haqiqatda	Reja	Shartli ko‘rsatkich	Haqiqatda
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
A	5000	30000	28886	35,58	30,46	150000	168724	144430	-24294
B	5500	31818	34663	37,73	36,55	175000	196811	190648	-6163
S	8000	12500	15887	14,83	16,75	100000	112520	127098	+14578
D	7500	10000	15406	11,86	16,24	75000	84362	115544	+31182
Jami	-	84318	94842	100	100	500000	562417	577720	+15303

• Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining o‘zgarishiga mahsulotlar tuzulmasining ta’sirini aniqlash uchun “Zanjirli bog‘lanishˮ usulida birinchi navbatda 8-ustunda aks ettirilgan shartli ko‘rsatkich aniqlanib olinishi lozim. Ushbu ko‘rsatkich quyidagicha aniqlab olinadi:
• MHshk = Ʃ (M1j × Mt0n × B0) = 562417 ming so‘m
• Shartli ko‘rsatkich aniqlab olingandan so‘ng, mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mahsulotlar tuzulmasining o‘zgarishini ta’sirini topish uchun haqiqatdagi ko‘rsatkichdan shartli ko‘rsatkichni chegirish lozim.
• Ya’ni:
• ±∆MHtuz = MH1 – MHshk = 577720 – 562417 = +15303 ming so‘m
• Hisob-kitoblardan ko‘rinadiki, “NAMUNAˮ mas’uliyati cheklangan jamiyatda rejaga nisbatan haqiqatda mahsulot turlarining jami ishlab chiqarilgan mahsulot hajmidagi tuzilmasining o‘zgarishi mahsulot hajmini 15303 ming so‘mga ko‘payishiga ta’sir ko‘rsatgan. Bu esa, mahsulotlar tuzulmasining o‘zgarishi jamiyatning ishlab chiqarish faoliyatiga ijobiy ta’sirini ko‘rsatganligidan dalolat beradi.

• Xuddi shu ma’lumotlarni 7-ustunning har bir mahsulot turi bo‘yicha ko‘rsatkichini jamiyat bo‘yicha umumiy mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha reja bajarilishining shartli-natural birlikdagi (mehnat sarfida ham bo‘lishi mumkin) koeffitsiyentiga (KMX) ko‘paytirish yo‘li bilan olish mumkin:
• KMX = 94842 / 84318 = 1,124813
• Agarda mahsulot ishlab chiqarish rejasi barcha mahsulot turi bo‘yicha bir tekisda 112,4813 % ga oshirib bajarilganda va rejalashtirilgan tuzulma o‘zgarganida, umumiy mahsulot ishlab chiqarish hajmi reja baholarida 562417 ming so‘mni tashkil qilgan bo‘lar edi.
• Bunda ham rejadagi mahsulotlar turlari bo‘yicha tuzulmasining o‘zgarishi jami mahsulot hajmining 15303 (577720 – 562417) ming so‘mga ko‘payishiga olib kelganligini ko‘rishimiz mumkin.

• Xuddi shunday natija yanada soddaroq usul, ya’ni “Foiz ayirmasiˮ usuli bilan ham olinishi mumkin. Buning uchun ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati (Kmxq = 577720 / 500000 = 1,15544) va shartli-natural hajmi (norma-soatlarda bo‘lishi ham mumkin) (Kmxshn = 94842 / 84318 = 1,124813) asosida hisob-kitob qilingan reja koeffitsiyentlari o‘rtasidagi ayirmani rejadagi ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga (MH0) ko‘paytiramiz:
• ±∆MHtuz = (Kmxq– Kmxshn) × MH0 = (1,15543 – 1,124813) × 500000 = +15303 ming so‘m.
• Mahsulot tuzulmasining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga qiymat ko‘rinishidagi ta’sirini hisoblash uchun “Mutloq farqlarˮ usulidan foydalanish mumkin (4-jadval).
• Bu usuldan foydalanganda dastlab mahsulot birligining o‘rtacha bahosi (∆Btuz) mahsulot tuzulmasining o‘zgarishi hisobiga qanday o‘zgarganligini aniqlab olish lozim. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash tartibini quyidagicha matematik formula ko‘rinishida ifodalash mumkin:

•