Mavzu: XVIII-XIX asrlarda Qo`qon xonligidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot

hayoti 
 
1.1. Qo`qon xonligining tashkil topishi.
 
XIX asrning birinchi yarmida Qo‘qon xonligi hududiy jihatdan O‘rta 
Osiyodagi yirik davlat edi. Qo‘qon xonligi sharqda Sharqiy Turkiston, g‘arbda 
Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan chegaradosh edi. Xonlik hududi shimolda 
uchala qozoq juzlarini batamom o‘ziga bo‘ysundirib Rossiya bilan 
chegaralanardi. Xonlikning janubiy chegaralari Qorategin, Ko‘lob, Darvoz, 
Sho‘g‘non singari tog‘li hududlarni o‘z ichiga olar edi. Bu hududlar uchun 
Buxoro amirligi bilan qonli urushlar bo‘lar, ular qo‘ldan-qo‘lga o‘tardi. Qo‘qon 
xonligi hududi Buxoro amirligi va Xiva xonligidan farqli o‘laroq sersuv 
daryolari, so‘lim vodiylari, serhosil yerlari ko‘p edi. Xonlikning markazi 
Qo‘qon, Marg‘ilon, O‘zgan, Andijon, Namangan kabi yirik shaharlar joylashgan 
Farg‘ona vodiysi edi. Toshkent, Chimkent, Turkiston, Avliyoota, Pishtak, 
Oqmasjid kabi yirik shaharlar ham Qo‘qon xonligi tasarrufida edi. Qo‘qon 
xonligida aholi nisbatan zich joylashgan bo‘lib, taxminan, 3 mln. kishi edi. 
Xonlikning poytaxti Qo‘qonda sakson ming, Toshkent shahrida oltmish ming 
kishi yashar edi.
Qo‘qon xonligi aholisining ko‘pchilik qismi o‘zbeklar edi. Shuningdek, 
xonlik aholisi tojiklar, qirg‘izlar, qozoqlar, uyg‘urlar, qoraqolpoqlardan iborat 
bo‘lgan. Bular bilan yonma-yon yahudiylar, tatarlar, xindular vakillari yashar 
edi.
Minglar urug`idan bo`lgan yirik zodagon Shohruxbiy chodak xo`jalari 
yordamida Farg`ona vodiysida buxoro amirligidan mustaqil bo`lgan mavqeini
egallab, 1709-yilda Qo`qon xonligiga asos soladi.
6
.
Tarixchi H.Bobobekov ham boshqa ko`plab musulmon va rus tarixchilari
kabi Qo`qon xonlari sulolasini Oltin Beshik bilan u orqali Bobur bilan bog`laydi.
Keling, shu o`rinda butun e`tiborimizni Oltin Beshik afsonasiga qaratsak: 
Yangi tashkil topgan Qo`qon davlati hukmdorlari –o`zbeklar shajaralarini ota-
6
R.Shamsuddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 98-bet. 

---

10 
bobolari bilan jangu jadalda olishib, omadi yurishmay, Vatandan bosh olib 
ketgan ammo qalami va jasorati tufayli nomini qoldirtgan Bobur Mirzo bilan 
bog`lashga urinib g`aroyib afsonalar to`qidilar. Mana shunday hikoyalardan biri 
qator tarixiy bitiklarda qayd etilgan Oltin beshik afsonasidir. Biz ushbu afsonani 
atoqli tarixchimiz Ishoqxon Junaydulloxo`ja o`g`li Ibratning ―Farg`ona tarixi‖ 
asari asosida hikoya qilib beramiz
7
. 
Ho`qand shahri Farg`ona iqlimida bo`lmagan. Uning o`rnida tevarakda 
Targ`ova Chonkat va Saroy degan qishloqlar bo`lgan ekan.
Mana shu qishloqlarning biriga aniqrog`i Targ`ovada bir kishi bo`lib, u bu 
qishloqlar xalqi xonzodasi bo`lmasa, itoat qilmasligini bilib bir tadbir ishlatgan 
ekan.
U Andijon xonlaridan Bobur ibn Umarshayxning shu qishloqlarga yaqin 
joydan qochib o`tganini bilgani uchun o`zining emizikli o`g`liga juda 
qimmatbaho liboslar kiydirib, oltin beshik yasatib, beshikni noyob kimxobu 
atlaslarga o`rab, Bobur Mirzo o`tib ketgan yo`l chetida yashirib qo`ygan ekan. 
Begona odamlar olib ketmasligi uchun bir necha xizmatkorini soqchi ham qilib 
qo`yibdi.
8
Bir necha kundan so`ng uch qishloqdan suv ochmoq uchun chiqqan 
odamlar mana shu atayin qoldirilgan bola yotgan beshikka duch kelib qolibdilar. 
Uch qishloq ahli bola ustida talashib qolibdilar. Oxiri ichlaridan bir kishi chiqib 
bu talashni chek tashlash yo`li bilan hal qilishni taklif qilibdi. Hamma rozi 
bo`libdi chek tushishiga qarab oltin beshik –saroylik larga uning yopuqlari –
chonkatliklarga bola esa targ`ovulliklarga nasiv qilbdi. Bolani tarbiyalariga 
olgan targ`ovulliklar unga Oltin Beshik deb ism berishibdi.
Ibrat ushbu asarida yana quyidagilarni bayon qiladi. ―bu Oltin Beshikni 
(ng) xalqqa xonzoda ekanligini ravshan qilmoqda necha ilova so`zlar qo`shilib 
bolani(ng) boshida bulut soya qilgan ekan, kiyik emizib turgan ekan va qush 
soya solgan ekan, deb xalqning qulog`iga o`rnatib to ungacha yigit bo`lib, 
7
Ishoqxon To`ra Ibrat. ―Farg`ona tarixi‖ T., ―Ma`naviyat‖, 2005, 28-bet. 
8
Xurshid Davron Samarqand xayoli Y. ―Kamalak‖, 1991, 288-bet. 

---

11 
hurmati va ruxsori ziyoda bo`lib xushaxloq va xushmuruvvat bo`lsa ham 
Tirg`ova qishlog`idan bo`lak xalq anqiyot (itoat qilmay) har bir jamoada bir biy 
bo`lib kelsa ham Oltin Beshikning biyligi shuhratliroq bo`lib, mundin olti avlod 
bir suratda o`tib, yettinchi avlodga kelganda bul kishi xoni Hoqqand 
bo`lub...nihoyatda so`zi nufuzli bo`lib xon ismini rivojlantirib Shohruhxon deb 
shuxrat topgan...
9
Bu g`aroyib afsona bejiz yaratilmagan. Yillar o`tiv olis Hind tuprog`idan 
Bobur Mirzoning sog`inchli g`azallari tog`u sahrolari oshib kelib Farg`ona 
qolaversa, butun Movarounnahr ahli dilini zabt etadi. Xalq dilidagi mana shu 
o`chmas mehni sezib-bilib yurgan hukmdorlar o`z nasl nasablari vatangado 
podshoh nomi bilan bog`lab, shu mehr tufayli xalqning o`zi ham g`aroyib 
afsonalar to`qiydi.
Farg`ona vodiysining eng qadimgi shaharlaridan biri Qo`qon to`g`risidagi 
dastlabki ma`lumotlar X asrga to`g`ri keladi. Uni XIII asrda mo`g`ullar 
xonavayron qilgan. Hozirgi shahar 1732-yilda qurilgan, fusunkor Farg`ona 
vodiysiga kiraverishda qulay joyda bo`lganidan tezda qaytadan tiklanadi. Va 
xonlik poytaxti bo`lib qoladi
10
.
Qo`qon xonligi Markaziy Osiyodagi feodal davlat bo`lib 1709-1876 
yillarni o`z ichiga qamrab oladi. Xonlikni hududi 1841-yilgi ma`lumotga 
qaraganda asosan hozirgi Farg`ona, Namangan Andijon, Toshkent, Xo`jand 
viloyatlari Qirg`iziston Respublikasi va janubiy Qozog`iston sarhadlarini o`z 
ichiga olgan. Orenburg va Omsk shaharlari Rossiya imperiyasining xonlik bilan 
chegaradosh viloyat markazlari hisoblangan.
Xonlikning vujudga kelishi to`g`risida to`xtaladigan bo`lsak, XVI asrda 
Markaziy Osiyoda tinimsiz o`zaro feodal janjal va urushlar natijasida ikkita 
mustaqil musulmon davlati: Buxoro va Xiva xonliklari paydo bo`lgan. Ular ham
bir biri bilan tinimsiz janglar qilib turishdi. Bu janglar natijasida Buxoro xonligi 
kuchsizlanib, Buxoro hukmdori Abdulazizxon taxtdan vos kechib Makkaga 
9
Ishoqxon To`ra Ibrat. Farg`ona tarixi. T., ―Ma`naviyat‖, 2005, 91-92 bet. 
10
G Xolliyev, X. G`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., ―Universitet‖. 1997, 24-bet. 

---

12 
ketadi. 1680-yil Buxoiro taxtiga Subhonqulixon o`tirib o`z davlatini 
mustahkamlamoqchi bo`ldi. Uning hokimlik davrida ham o`zaro urushlar davom 
etdi. Xalq qashoqlashdi. Ochlik avj oldi. 
1702-yil Subhonqulixon o`ldi. Taxtga esa uning o`g`li Ubaydulloxon 
o`tirdi. Uning hukmronlik davrida ashtarxoniylar hukmronligi inqirozining eng 
so`ngi cho`qqisiga chiqqan edi. Xon darvishlarning yer egaligini cheklashga 
harakat qiladi. Va nufuzli juybar xo`jalari bilan to`qnashadi. Chunki 
Ubaydulloxonga ular soliq ham solmoqchi bo`lgandilar. Oqibatda, u darvishlar 
jamoasining madadkorligidan o`zini mahrum qilib qo`ydi. 1709-yili Farg`ona 
vodiysida chodak xo`jalari qo`zg`alon ko`tarib Shohruhbiyni xon deb e`lon 
qildilar va mustaqil davlat tuzdilar.
Shoxruhbiy ibn Ashur Muhammad-Qo`qon xonligiga asos solgan ming 
qabilasining boshlig`i. U taxminan 1669—1970-yillarda tavallud topgan. Ming 
urug` XVIII asrning boshlarida siyosiy hukumatni xo`jagan sulolasining qo`lidan 
kuch bilan tortib olgan edi.
11
Xo`jalar yoki xo`jagan sulolasi ruhoniy nasab sharqiy Turkistonning 
hokimlari bo`lgan. Sulolaning asoschisi Maxdumi A`zamxo`ja Ahmad ibn Sayid 
Jaloliddin bo`lib, u ―Xo`jagan‖ tariqatiga mansub. (Yashagan yillari: Hijriy956-
milodiy 1542 yillar) bu xo`jalar sharqiy va g`arb Turkistonda hukm surgan 
chig`atoy hokimlari davrida katta mansab va vazifalarga ega bo`lib iqtisodiy 
siyosiy kuchlarga sohib bo`ladilar. 
Ushbu xo`jalar –Oqxo`jalar va Qoraxo`jalarga bo`lingan. Qoraxo`jlardan 
bo`lmish Offoqxo`ja Sin hukumatini tan olgan. Maxdumi A`zamning o`g`li 
Muhammadamin Oqxo`jalarga mansub bo`lib, Sin hukumatini tan olmagan. 
Uning avlodlari Xitoy sharqiy Turkistoni bostirib kirganda G`arbiy Turkiston , 
yani Qo`qon xonligiga kirib qoladi 
Ma`lumki, xo`jagan jamoasi Maxdumi A`zam Ahmad ibn Jaloliddin 
xo`jagan Kasoniy avlodlaridan bo`lib ularning hukmronligi XVII asrda sharqiy 
Turkistonga ham tarqalgan edi.
11
Mirzo Olim. Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston. T., ―Yangi asr avlodi‖, 2008. 6-bet. 

---

13 
Shohruhbiy ham xo`jalar bilan ittifoq tuzib, hukmronligini mustahkamlash 
uchun chodak xo`jalaridan birining qiziga uylanadi. 1709-yili urug` zodagonlari 
hamda xo`jalari roziligi bilan Shohruhbiy xonlik taxtiga ko`tariladi. Shohruhbiy 
davrida O`sh, O`zgan, Xo`jand hali mustaqil bo`lib Qo`qon davlatining shimoliy 
chegarasi Namanganning shohidonigacha cho`ziladi.
12
Shohruhbiy 1721-yili vafot etdi. (Eslatma o`rinda: undan uchta o`g`il- 
Abdurahimbiy, Abdulkarimbiy va Shodibiy qoldi. ) Shohruhbiy vafotidan keyin 
uning katta o`g`li Abdurahimbiy taxtga o`tiradi. Uning hukmdorlik davrida 
dastlab Andijon va Xo`jand, keyinchalik Samarqand va Kattaqo`rg`on zabt 
etildi. So`ngra Shahrisabzga ham taxdid bo`ldi. Shahrisabz hokimi 
Abdurahimbiy bilan bitim tuzib unga Oychuchuk ismli qizini nikohlab berdi. 
Xo`jandga qaytgan Abdurahimbiy qattiq betob bo`lib 33 yoshida vafot etadi. 
Undan o`g`li Erdonbek va uch qiz qoldi. Ammo taxtga uning ukasi 
Abdulkarimbiy o`tirdi.
13
Muhammad Abdulkarimbiy hijriy 1115, milodiy 1703 yilda tavallud 
topgan. U xon bo`lishidan oldin valiahd sifatida Namanganda hokim edi. 
Abdulkarimbiy asosiy e`tiborini davlatni mudofaa qilish ishlariga qaratadi. 
Uning zamonida Qo`qon shahri atrofi qo`rg`on bilan o`raladi, Isfara, Qatag`on, 
Marg`ilon, Haydarbek darvozalari quriladi. 1741-1745 yillarda Farg`ona 
jung`orlar hujumiga duch keladi.
Abdulkarimbiy qipchoq –qirg`izlar hamda O`ratepa hokimi Fozilbiy yuz 
yordamida ular bilan urushlar olib boradi. Shu vaqtda Abdulkarimbiy ham 
To`raqo`rg`on va Samarqandga Abulfayzxon iltimosiga binoan yurishlar qiladi. 
1745 yili Miyonholda xitoy qipchoqlar Ibodullohbiy rahbarligida bosh 
ko`taradi. XIX asrning boshlarida Xitoy hukumati tazyiqi ostida sharqiy 
Turkistondan Farg`ona vodiysiga qalmoqlar, uyg`urlar, qirg`izlar, qoraqalpoq 
va qozoq qipchoqlari ko`chib kelishadi.
12
Mirzo Olim, Maxdum Xoji. Tarixi Turkiston. T. ―Yangi asr avlodi‖, 2008. 6-b. 
13
G. Xolliyev, X.G`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., ―Universitet‖, 1997, 25-bet. 

---

14 
Farg`ona vodiysi XVIII asrning o`rtasida ko`plab xalq va jamoalar uchun 
Vatan bo`ladi.
Abdulkarimbiy 40 yoshda vafot etdi. Taxtga uning o`g`li o`tirdi. Ammo 
olti oydan keyin u taxtdan tushirilib, Marg`ilonga hokim qilib yuboriladi. Taxtga 
esa Erdona o`tqaziladi. U ham tez orada taxtdan ag`dariladi, uning o`rnini 
Bobobek egallaydi.
U bir yil hokimlik mqiladi, Beshariqda o`ldiriladi va taxtga yana Erdona 
o`tkaziladi. Erdona 14 yil (ayrim manbalarda 12 yil) hokimlik qilib vafot etdi.
Shu o`rinda bir narsani takidlash joizki, Qo`qon xonligida yuqori hukmron
tabaqaning ijtimoiy va etnik jihatdan xilma-xil bo`lishligi turli guruhlar o`rtasida 
muttasil davom etadigan hokimiyat talash kurashining asosiy sababidir. 
Xonlikda hukmronlik qilgan xonlardan ko`pi saroy to`ntarilishi oqibatida 
o`ldirilganlar o`nlab shahzodalar amaldor va sarkardalar saroy to`ntarishining 
qurboni bo`lib qatl etilganlar. Bunday qarama –qarshi turishliklar va o`zaro 
kurashlar Qo`qon xonligini oxir oqibatda inqirozga uchrab chor Rossiyani 
mustamlakasiga aylanishiga sabab bo`lgan bosh omillardandir.
14
Bu haqda 
B.M.I. ning keyingi boblarida yanada bastafsilroq ma`lumot berishga harakat 
qilamiz.
Yuqorida takidlab o`tganimizdek, Shohruhbiyning ikkinchi o`g`li 
Abdulkarimbiy markaziy davlatni mustahkamlash va kuchaytirish maqsadida 
mahaliy hukmdorlar o`zboshimchaligiga chek qo`yishga qaratilgan siyosat olib 
boradi. Shundan keyin to 1770 yilga qadar navbat bilan Abdurahmon 
Erdonaxon, Bobobek va Sulaymonbek Qo`qon xonligi taxtini boshqaradilar. 
Faqat Norbo`tabiy (*1762-1698) yurgizgan qattiqqo`l siyosat tufayli ma`lum 
darajada bek va biylarning o`zboshimchaligiga chek qo`yiladi. Chust, Namangan 
va Xo`jand beklari qarshiligi qattiqqo`llik bilan bostiriladi. 
Norbo`tabek davrida ko`pgina tarixchilar o`zlarining qo`lyozma 
asarlarida 
xalq 
farovon 
yashaganligi, 
narx-navo 
arzon 
bo`lganligini
takidlaydilar. Biroq No`rtabiy vafot etgach zodogonlarning hokimiyat va davlat 
14
R.Shamsuddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 100-b. 

---

15 
talash kurashlari yangi kuch bilan avj oladi. Qo`qon taxtini egallagan uning 
o`g`li Olimxon (1798-1810) O`zboshimcha beklarga nisbatan qattiqqo`l siyosat 
yurgizish va ularning qarshiligi kuch bilan bostirishga majbur bo`ladi.
Olimxon Qo`qon xonlari orasida birinchi bo`lib xonlikning unvonini qabul 
qiladi. Undan boshlab taxt egalariga odatdagidek ―biy‖ emas, balki ―xon‖ unvoni 
beriladigan bo`ladi. U harbiy islohatlar o`tkazdi.va o`z davlatining qudratini 
oshiradi. Norbo`tabiy va Olimxon davrida (1798-1810 milodiy yillar) Qo`qon 
xonligining birlashish jarayoni oxiriga yetadi. Olimxon davrida Toshkent va 
Chimkent xonlik hududiga qo`shiladi.
Uning davrida xonlikning xo`jalik va madaniy hayoti rivojlana boshladi va 
Qo`qon, Farg`onaning madaniy va iqtisodiy markaziga aylanadi. 
15
. XIX asr 
boshlarida Qo`qon xonligi qo`shni davlatlar bilan aloqalar o`rnatib, ularga o`z 
elchilarini ham yuboradi. Qo`qonning Xiva, Sharqiy Turkiston Buxoroga 
yuborgan elchilari haqida ma`lumotlar bor.
1805-yili yetti yillik harakatlardan so`ng Olimxon Xo`jandni , 1806-yili 
esa O`ratepani zabt qilib, itoatiga kirgazdi. Lekin ko`p o`tmay O`ratepa 
mustaqillikni qo`lga kiritib, Maxmudxo`ja hokim Olim Buxoro qo`shinidan 
mag`lub bo`lib, siyosatini o`zgartiradi. Endi u Toshkentga yurish qilishga qaror 
qilib 1809-yili bu viloyatni ishg`ol etadi.
Bu yerda turib Olimxon qishning o`rtalarida qo`shinini Bayram va 
Chimkentga chekingan toshkentliklar qo`shiniga qarshi yubordi. Ob-havoning 
qiyinchiliklari qishning sovuq kelgani hamda Olimxon qahr-u g`azabidan 
to`ygan qo`shin boshliqlari va xon dushmanlari uning ukasi Umarxon tarafiga 
o`tadi. Umarxon ham bu kishilarni qo`llab turadi, e`tiroz bildirmaydi Umarxon 
qo`zg`alon ko`targan qo`shin bilan Qo`qonga qaytadi va xonlik taxtiga 
ko`tariladi. Olimxon Toshkentda qolgan yaqinlari bilan Qo`qonga qaytayotganda 
Umarxon va Toshkent zodagonlari odamlari tomonidan Saroy degan mavzyeda 
otib o`ldiriladi. 
15
Бичурин Н Я Собрани сведени по исторической географии Восточной и Срединной Азии 
Чебоксари1960 стр 178 

---

16