Mavzu: Yalpi talab yalpi taklif va ularning hajmiga tasir etuvchi omillar

chizma. Yalpi taklif egri chizig’ining keyns kesmasidagi muvozanati
Yalpi taklif o’zgarishining narxlarning va ishlab chiqarishning muvozanatli 
darajasiga ta’sirini 6-chizma misolida ko’rib chiqamiz. Narxdan boshqa omillar 
ta’sirida yalpi taklifning AS
1 
dan AS
2 
ga siljishi natijasida ishlab chiqarish xajmi 
Y
1
dan Y
2
gacha kamayadi, narxlar darajasi esa R1 dan R2 gacha ko’tariladi, ya’ni 
stagflyatsiya ro’y beradi.

---

34 
Boshqa bir vaziyatda, masalan, narxlarga bog’liq bo’lmagan omillardan 
birortasi o’zgarib, yalpi taklifning o’zgarishiga olib kelsin. Ya’ni, erning narxi 
pasaysa, korxonalardan olinadigan soliqlar kamaysa va bular natijasida mahsulot 
birligiga ketgan sarf-xarajatlar qisqarsa, unda jami taklif egri chizig’i AS
1
dan AS
3
holatga siljiydi. Bunda narxlar muvozanat darajasi R1 dan R3ga qadar pasayadi va 
ishlab chiqarishning muvozanatli hajmi Y1 dan Y3 qadar oshadi, ya’ni, iqtisodiy 
o’sish holati ro’y beradi.
Yalpi
 
taklif
 
o’zgarishining
 
ta’siri
 

---

35 
4. Talab va taklif tahlili asoslari. 
Taklif va talabni iqtisodiy nuqtai nazardan tahlil qilish, juda ko‘p va keng 
muammolarni hal qilishda universal vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bunday 
muammolarga quyidagilar kirishi mumkin: jahondagi iqtisodiy sharoitlar 
o‘zgarishining mahsulot ishlab chiqarishga va uning samaradorligiga ta'siri; 
narxlarni nazorat qilish bo‘yicha davlat tomonidan ko‘riladigan chora-tadbirlarni 
baholash; iqtisodiy rag‘batlantirish va minimal ish haqini belgilash; soliqlarning, 
subsidiyalarning, importga qo‘yiladigan poshlinaning, ishlab chiqaruvchilar va 
iste'molchilar faoliyatining chegaralashlarning umumiy iqtisodiyotga ta'siri va 
hokazo. 
Talab va taklif orqali bozor mexanizmini o‘rganish, ularning grafiklarini 
tahlil qilishdan boshlandi. Ma'lumki, davlatning aralashuvisiz, talab va taklif 
muvozanat holatga keladi va unga asosan tovarning bozor narxi o‘rnatiladi hamda 
muvozanatni ta'minlaydigan mahsulotning umumiy hajmi o‘rnatiladi. Lekin, 
qanday qilib, narx va mahsulot hajmi talab va taklifning ba'zi bir xarakteristikalari 
bilan bog‘langan? Qanday qilib ular vaqt bo‘yicha o‘zgaradi va qanday qilib ularga 
umumiy iqtisodiy faollik, ish haqi xarajatlari ta'sir qiladi? Nima uchun talab va 
taklif bozorlar (raqobatlashgan, monopol, oligopol va boshqa) bo‘yicha farq qiladi? 
Nima uchun ba'zi bir bozorlarda tovarlar tanqis va hokazo savollarga javob berish 
uchun talab va taklifning diagrammasini qarashdan boshlaymiz. 
Yuqori narx, mavjud firmalarni ishlab chiqarishni kengaytirishga da'vat 
etadi, bozorga yangi firmalarni o‘z mahsuloti bilan kirib kelishini ta'minlaydi, ular 
ishlab chiqargan yuqori xarajatli rentabel bo‘lmagan mahsulotlari yuqori narxda 
rentabel bo‘ladi. Bunday holda, firmalarda ishlab chiqarishning kengayishi qisqa 
vaqt oralig‘ida intensiv bo‘lsa, uzoq muddatda esa ekstensiv amalga oshiriladi. 
Talab chizig‘i (Demand) iste'molchilarning berilgan narxlarda qancha 
miqdorda mahsulot sotib olish mumkinligini bildiradi. Talab chizig‘ining pastga 
ketishi, iste'molchilarning narx qancha past bo‘lsa, ular shuncha ko‘p mahsulot 

---

36 
sotib olishini anglatadi. Past narxlar, xaridorlarga yanada ko‘proq miqdorda 
tovarlar sotib olishiga hamda ilgari sotib olaolmayotgan iste'molchilarga esa hozir 
u tovarni sotib olishga imkon yaratadi. 
Xom ashyo narxi pasayishining taklif egri chizig‘iga boshqacha ta'sirini, 
ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori o‘zgarmaganda kuzatish mumkin. Haqiqatdan 
ham, o‘zgarmaganda, uni ishlab ishlab chiqarish uchun ketgan xarajat kamayadi 
(xom ashyo narxi pasaygani uchun), demak, tovar narxi ham kamayadi, ya'ni uning 
narxi dan ga o‘zgaradi. Bu o‘zgarish ishlab chiqarilgan tovar miqdoriga bog‘liq 
emas. Natijada, taklif egri chizig‘i o‘ngga siljiydi. Umuman olganda, xom ashyo 
narxi o‘zgarishining taklif chizig‘iga ta'sirini o‘rganishda, yuqorida keltirilgan ikki 
hol ham xususiy hollardan bo‘lib, eng chetki holatlarni anglatadi. Haqiqatda esa, 
xom ashyo xarajatlari kamayganda narx ham, tovar miqdori ham o‘zgarishi 
mumkin. Bu o‘zgarishlar yangi taklif egri chizig‘ining talab chizig‘i bilan 
muvozanatga kelishi bilan bog‘liqdir

---

37 
Xulosa 
Yalpi talab – bu barcha istе’molchilar, ya’ni aholi, korxonalar va davlat 
tomonidan narxlarning muayyan darajasida turli tovarlar va xizmatlarni sotib olish 
mumkin bo’lgan milliy iqtisodiyotdagi rеal pul daromadlari hajmidir.
Yalpi talab turli tovarlarning miqdori, sifati va narx darajasiga bеvosita 
bog’liq. Agar yakka talab egri chizig’i turli narx ko’rsatkichlarida alohida 
istе’molchining muayyan tovarga bo’lgan talabi miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni 
ifodalasa, yalpi talab egri chizig’i mamlakatdagi narxlarning turli darajasi hamda 
ishlab chiqarishga bo’lgan talab hajmi o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi.
Yalpi taklif – bu mamlakatda narxlarning muayyan darajasida ishlab 
chiqarilib, sotishga chiqarilayotgan barcha tovarlar va xizmatlar hajmidir. Bu 
narxlarning har xil mumkin bo’lgan o’rtacha darajasida milliy ishlab chiqarishning 
mavjud rеal hajmini ko’rsatadi.
Yalpi taklifga eng avvalo narxlar darajasi bilan ishlab chiqarilgan tovarlar 
ijtimoiy qiymati o’rtasidagi nisabtning o’zgarishi ta’sir ko’rsatadi. Narxlar 
darajasining qiymatdan oshishi qo’shimcha tovarlar ishlab chiqarish uchun rag’bat 
yaratadi. Narxlar darajasining qiymatdan pasayishi esa tovar ishlab chiqarishning 
qisqarishiga olib kеladi. Shu sababli narxlar va milliy ishlab chiqarish hajmi 
o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri yoki bеvosita bog’liqlik mavjud bo’ladi.
Yalpi taklifga narxdan tashqari yana bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi:
a) rеsurslar narxining o’zgarishi;
b) samaradorlikning o’zgarishi;
v) huquqiy mе’yorlarning o’zgarishi. 
Iqtisodiyot nazariyasida yalpi taklifga uch xil nuqtai nazardan yondashuv 
mavjud: yalpi taklif narxlar darajasiga bog’liq emas; narxlar darajasiga bеvosita 
bog’liq; yalpi taklifning o’sishida yoki kamayishida narxlar darajasi o’zgarishsiz 
qoladi. Shuning uchun yalpi taklif egri chizig’i grafigi uchta kеsmaga ega: tik, 
yotiq va oraliq kеsmalar.

---

38 
Yalpi talabning o’sishi yalpi taklifga turlicha ta’sir qiladi: taklif egri 
chizig’ining kеynscha kеsmasida taklif aynan o’sha miqdorga ortadi, oraliq 
kеsmada – narxlar darajasining o’sganligi uchun taklif oz miqdorda ortadi; klassik 
kеsmada esa – yalpi taklifda o’zgarish bo’lmaydi, chunki barcha rеsusrlar jalb 
etilgan bo’ladi, lеkin narxlar darajasi kеskin o’sadi.
Yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizig’i kеsishgan nuqta 
umumiqtisodiy muvozanatni ifodalab, bu holatga narxning muvozanatli darajasi va 
milliy ishlab chiqarishning muvozanatli rеal hajmi orqali erishiladi.
Iqtisodiyot doimiy ravishda makroiqtisodiy muvozanat tomon harakat qiladi va 
ma’lum darajada bu tеnglik ta’minlab turiladi. Biroq, yalpi talab va yalpi taklifga 
ta’sir etuvchi omillarning o’zgarib turishi natijasida muvozanat buziladi va 
iqtisodiyot yangi muvozanat tomon harakat qiladi.

---

39