Мавзу: Янги ўзбек адабиётининг асосий хусусиятлари. Янги ўзбек адабиёти тараққиётининг асосий босқичлари Режа

Жадидчиликнинг моҳияти. Жадидчилик ҳаракатининг энг йирик намояндалари хусусан, Исмоил Гаспринский, Беҳбудий, Мунаввар қори Абдурашидхонов, Абдурауф Фитрат қарашлари орасида инсон ҳаётини яхшилашнииг асосий йўли кишиларни билимли, маърифатли қилиш билан боғлиқлиги ҳақидаги ғояларнинг етакчи ўрин тутганлиги сабаб бўлган эди. Лекин жадидчиликни фақат маърифатпарварлик оқими деб тушуниш унинг моҳиятини анча торайтириб қўйиш бўлур эди. Аслида жадидчилик таълимоти маърифатпарварлик ғоялари билан бир қаторда ўз ичига ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, диний, миллий ва ҳуқуқий қарашларни ҳам қамраб олар эди. Хусусан, жадидлар инсон ҳаётини яхшилаш учун уни маърифатли қилиш билан бир қаторда кишиларнинг мустақиллиги, эркинлиги, фаровонлигини таъминлаш тўғрисидаги қарашларни ҳам илгари сурар ва уларнинг тантанаси учун курашар эдилар. Улар жамият ҳаётини янгилашнинг турли-туман йўлларини таклиф этганлари ҳолда мавжуд турмушни, тартибларни ислоҳ қилишни самарадорроқ усул деб ҳисоблаганлар. Шу билан бирга жадидлар халққа озодлик, ҳуррият зарурлиги масаласи кўтарилганда, "ҳақ берилмайди, олинади", – қабилидаги инқилобий қарашларни ҳам ўртага ташлаганлар.
Н.Каримов жадидчиликнинг хусусиятлари ҳақида
1. Жадидлар маърифатпарварлик ғояларини муваффақиятли равишда тарқатиш мақсадида бутун маориф тизимини ислоҳ қилиш, янги усул мактаблари очиш зарур, деб ҳисоблаганлар.
2. Улар маърифат ғояларини ёйишнинг яна бир самарадор усули сифатида китоб, газета ва журналлар чиқаришдан унумли фойдаланганлар.
3. Жадидлар маърифатпарварлик таълимотини халқ орасига олиб киришнинг самарадор воситаларидан яна бири сифатида миллий театр ташкил этиш учун курашганлар.
— М.Беҳбудий ва жадидчилик. М.Беҳбудий жадид драмасини бошлаб берган адибдир. Бинобарин, “Padarkush” dramasi yozilgach (1911), uni nashr etish oson bo‘lmadi. Yerli xalqni ezib, uning taraqqiy etishiga, o‘z g‘ururini anglash, o‘z milliy adabiyoti, tili, madaniyatini rivojlantirishga to‘sqinlik qilib kelgan chorizm, uning Turkistondagi mustabidlari bu asarni o‘z vaqtida kitob holida bosib chiqarishga yo‘l qo‘ymadilar. Asar matbuotda ilk bor «Turon» ro‘znomasida 1912-yilda bosildi. Drama 1913-yilda kitob holida o‘zbek tilida nashr etildi. Biroq uning muqovasida rus tilidagi: «Rusiyaning fransuz istibdodidan qutulishi va mashhur Borodino muhorabasi xotiralari yubileyiga bag‘ishlayman» degan yozuv bor edi. Chor senzurasidan o‘tish uchun muallif shunday qildi.
— Pesa tezlikda Turkistonning ko‘plab shaharlarida mashhur bo‘lib ketdi: Samarqand, Toshkent, Buxoro singari o‘nga yaqin shaharda sahnada o‘ynaldi.
«Padarkush» dramasining asosini ma’rifatparvarlik g‘oyasi tashkil etadi. Xalq o‘qish, ma’rifat, ilm egallash bilangina qoloqlikdan chiqishi mumkin; turmushni yaxshilash natijasida jahonning taraqqiy etgan xalqlari darajasiga ko‘tarilish mumkin.
Jamiyatdagi barcha badbaxtlik, barcha baxtsizlik zamon talab qilayotgan ilmlarni egallamaslik tufaylidir. Jaholat, madaniyatsizlik va boshqa jamiki illatlarning sababi ham mana shunda — ilmga, ziyoga, ma’rifatga bepisandlik bilan qarashda, demoqchi bo‘ladi muallif butun asari davomida.
Boyning o‘g‘li Toshmurod qanday odam ekani dramaning boshidayoq bilinadi. Xonada mehmonlar bo‘lishiga qaramay, odobsizlarcha, na salom bor, na alik, hovliqqancha kiradi-yu, tomoshaga borajagini aytib, otasidan pul so‘raydi. Otasining: vaqtliroq qayt, yomon joylarga borma,— degan gapiga javoban Toshmurodning «ko‘p gapirasiz-da,» deb beandishalik va o‘ta beodoblik ko‘rsatishi bizda darhol unga salbiy munosabat uyg‘otadi. Dramani o‘qir ekanmiz, Toshmurodning eski maktabga ham, yangi maktabga ham bormasligini bilib olamiz. Holbuki, u o‘n olti yoshlar atrofida, Demak, takasaltang.
Asardagi teran ishlangan, zamonaviy ahamiyati jihatidan hozir ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan timsollardan biri Ziyoli obrazidir. «...Ilm va hunarsiz xalqning boyligi, yeri va asbobi kundan-kun qo‘lidan ketganidek, axloq va obro‘yi ham qo‘ldan chiqar, xatto dini ham zaif bo‘lur». Sermiqyos, katta ma’nodagi ilm-hunarimiz, o‘zligimiz, mustaqilligimiz qo‘ldan chiqishi tufayli salkam yetmish besh yil davomida xalqimiz qay ahvolga tushib qolgani. Behbudiy qahramonining bu fikrlari nechog‘liq to‘g‘ri bo‘lganiii ko‘rsatib turibdi.
Behbudiy shu ziyoli tilidan Turkiston xalqi uchun ikki yo‘nalishdagi olimlar zarur, degan fikrni ilgari suradi. Biri diniy yo‘nalishdagi ulamolar bo‘lib, ular xatib, imom, mudarris, mufti va boshqalardir. Bular xaloyiqning diniy va axloqiy ishlarini boshqaradi. Ular Turkiston va Buxoroda diniy ta’lim olgach, hatto rus tilini ham o‘rganib, so‘ng Makka, Madina, Misr va Istambulda tahsilni davom ettirishlari kerak. Ikkinchisi esa zamonaviy yo‘nalishdagi olimlardir. Ularni Behbudiy «olimi zamoniy» deb ataydi. Bu yo‘nalish egalari, muallif fikricha, avvalambor, albatta, musulmoncha xat va savodni chiqarib, diniy jihatdan ham muayyan tahsil olib, «o‘z millatimiz tilini biladurg‘ondan so‘ngra» dunyoviy yo‘nalishdagi maktablarga borishi kerak.
Abdulla Avloniyning «Turkiy «Turkiy Guliston yoxud axloq» nomli 1913 yilda yozilgan asari XX asr boshlaridagi o‘zbek pedagogikasi tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega. U shakl, qurilish (kompozisiya), mazmun va maqsad jihatidan buyuk fors shoiri SHayx Sa’diy (1203—1292) ning «Bo‘ston» hamda «Guliston» nomli jahonga mashhur asarlarining an’analari ruhida yozilgan. Buni asar nomidagi ishoraning o‘ziyoq ko‘rsatib turibdi.
Abdulla Avloniy «Turkiy Guliston...» asarini o‘z davrining maktablari, yoshlari, xususan, yuqori sinf o‘quvchilari uchun qo‘llanma tarzida yaratdi.
Asarning tub mohiyatini yoshlarni ma’rifatga chorlash, sharqona, ko‘p asrlik milliy an’analarimiz ruhidagi tarbiya ishining yo‘l-yo‘riqlarini talqin etish, ayni vaqtda, ta’lim-tarbiya sohasida yangi asrning ilg‘or talablarini qo‘yish, axloq muammolarining shaxs kamoloti va jamiyat ravnaqidagi o‘rnini yoritish tashkil etadi. Abdulla Avloniy «Turkiy Guliston...»da yaxshi va yomon xulq, ruh, fikr, axloq, uy va maktab tarbiyalari haqida mulohaza yuritar ekan, ularning har biridagi o‘ziga xos tomonlarni ochib berishga harakat qiladi. Uning o‘qish, o‘qitish, tarbiya ishlarida davr talabi asosida islohotni amalga oshirish nihoyatda zarur degan fikri o‘z zamoni uchun ham, bugungi kun uchun xam qimmatlidir. «Alhosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidur», deb yozadi Avloniy.
Undagi qator fikr, g‘oyalarda XX asr boshlaridagi Turkiston xalqlarining milliy uyg‘onish ruhi aks ettirilgan. Xususan, millat kelajagi haqida qayg‘urish, vatan istiqboli haqida o‘ylash, el va yurtga sodiq, vatanparvar yoshlarni tarbiyalashga birinchi darajali e’tibor berish kerakligi «Turkiy Guliston,..»ning g‘oyaviy-badiiy mazmunida alohida o‘rin tutadi.
«Men xastayamu millatim o‘lmish nega bemor?!», deydi Avloniy kitobning boshlanishida va xasta dilni, bemor millatni davolashning asosiy yo‘li nimadan iborat?— degan savolga butun asar davomida javob berishga intiladi.
Asardagi barcha naql-hikoyatlar g‘oyasidan kelib chiqadigan badiiy mantiq shuki, insonni barkamol etish va millatni ravnaq toptirishning asosiy yo‘li — har bir shaxsning yuksak ahloqli va ma’naviy go‘zal, ilmli va ma’rifatli bo‘lishiga erishishdan hamda butun kuch-quvvat, aql-zakovat, bilimu idrok, aqchayu iqtisod — barchasini vatan ravnaqi va xalq saodatiga yo‘naltirishdan iboratdir.
Asarda XX asr boshlaridagi milliy uyg‘onish ruhi, ayniqsa, vatanga, millatga sodiq farzandlar tayyorlash zarurligi o‘tkir qo‘yilgan. «Amerikaliklar bir dona bug‘doy ekub, yigirma qadoq bug‘doy olurlar. Ovrupolilar o‘zimizdan olgan besh tiyinlik paxtamizni keturib, o‘zimizga yigirma besh tiyinga soturlar! Ammo biz osiyolilar, xususan, turkistonlilar dumba sotub, chandir chaynaymiz, Qaymoq berib, sut oshiymiz, non o‘rniga kesak tishlaymiz!» degan fikrlar ulug‘ adib Abdulla Avloniy asr boshidayoq bu masala xususida nechog‘lik chuqur va teran mushohada yuritganini ko‘rsatib turibdi.
— Реализм термини ҳақида
“Реализм” атамаси ижодий метод номи сифатида 1857 йилдан қўллана бошланган. Худди ўша йили Ж.Шанфлёри ва Л.Е.Дюранти деган француз ёзувчилари махсус назарий баённома эълон қилиб, жаҳонда биринчи марта реалистик методнинг ўзлари аниқлаган воқеликни акс эттириш принципларини имкон борича ҳаққоний таърифлаб беришга интилган эдилар. Ўзбек адабиётшунослигида эса “Реализм” атамаси биринчи марта Абдураҳмон Саъдийнинг 1924 йилда босилиб чиққан “Амалий ва назарий адабиёт дарслари” китобида қўлланганлиги кузатилади. Ҳаққонийлик ёки ҳақиқат маъноларини англатувчи реал ёхуд реализм сўзи ХХ асрда жаҳоннинг аксарият мамлакатларида гуркираб ривожланиш йўлига кирган метод моҳиятини ифодалашга жуда мос келар эди. ХХ аср мобайнида реалистик метод анъаналарини новаторона давом эттириш йўли билан дунёдаги деярли исталган мамлакатда ёки тилда буюк бадиий кашфиётлар қилиниши мумкинлиги исботланди.
— Тўртинчидан, реализмда ҳаёт ҳар томонлама, яъни универсал тарзда қамраб олингани ҳолда, бу методнинг энг буюк кашфиётларида, кўпинча, воқеликдаги мусбат ибтидо, яъни гўзаллик ва эзгулик идеаллари тасдиқланиши кузатилади. Реализмга хос бу ҳаётсеварлик фазилатини Л.Н.Толстой жуда яхши изоҳлаган экан. Унинг ёзишича, реалист санъаткорнинг олий мақсади шундай асарлар яратишдан иборатки, кўп йиллар ўтгандан кейин ҳам уларни ўқиган китобхон “Ҳам йиғлайди ҳам кулади, ҳам ҳаётга муҳаббат туяди”.
— Бешинчидан, реализмнинг энг гўзал асарларида ўй-туйғулар оқими билан воқеалар ривожи ўзаро алоқадорликда, мутаносибликда жонлантирилади.