Mavzu. Zoopsixologiya va qiyosiy psixologiyaga kirish. Hayvonlar psixik faoliyatining umumiy tavsifi

Fe’l-atvorga genetik ta’sirlar. 1960 yili D.Fuler va V.Tmisenleriy ―Fe‘l-
atvor genetikasi‖ kitobini chiqishi bu sohada muhim voqea bo‗ladi. Organizmni 
o‗sishi, rivojlanishi, hayot kechirishini irsiy jihatdan nazorat qilinishi genetik 
deyilib, unga tashqi va ichki sharoitlarni ta‘siri natijasidagi o‗zgarishlar fenotip 
deyiladi. Fenotip har bir hayvonni reaktsiya normasiga ta‘sir ko‗rsatadi. Rik 
mompulasi RIK va organizm uchun kod sifatida turli ko‗rsatmalar olida. RIK 
sintez qilishga olib keladi. U esa o‗z navbatida yangi oqsil molekulasini turli 
darajasida aylanishiga olib kelib bu mexanizm ta‘siri hamma eksperimentatorilar
tomonidan qayd qilingan. Bu xil reaktsiyaga ega bo‗lgan laboratiriya hayvonlarini 
intredit yo‗li bilan chiqarilishini buni tasdiqidir. Tez o‗rganidigan sichqonlar 
liniyasi (Kolinz, Fuler, 1968), kuchli tovushga tutqanoq tutuvchi kalamushlar 
liniayasi (A.Krushenskiy, Molodkina, 1971) chiqarilgan bo‗lib ulardagi bu belgilar 

---

genlar ta‘sirida boshqariladi. Gen instinktga ham ta‘sir qiladi. V.S.Dilger (1962) 
to‗tiqushlarni bir turi uy qushi uchun materialni tumshug‘ida, ikikinchi turi yon
patlarini ichiga solib olib kelishini kuzatgan. Bularni bir-biri bilan 
chatishtirilganda olingan nasl oldin usha borganda tumshug‘i bilan olib uyga 
kurgan. Genlar kassallik ham keltirib chiqishi mumkin. Hozircha 80 ta kasallik 
aniqlangan. Ular retsisiv genlar bilan (fkenilketonnuriya) dominant genlar bilan 
(Getin‘ton xoreyasi, Parkinsonizm) shizofreniya, epilepsiya), xromosomalar sonini 
ortishi va kamyishi bilan) Doun kasali) va hakozalar bilan bog‘liq bo‗lib ularni har 
biri bosh miyada turli o‗zgarishlar qiladi. Bu o‗zgarishlar nerv xujayralarida 
bo‗ladi. Krasuskiy (1963) kuzgalish jarayonini, Fedorov (1971) harakatchanlik
nerv jarayonlarini irsiyatga bog‘liqligini aniqlashgan. Lopatina, Ponamarenko 
(1987) yili o‗sha genlarni topishadi. Harakat faolligini ortiq bo‗lishi, emotsional 
statusni aniqlovchi genlar qondagi biologik faol moddalarni, miyadagi serotonin 
va adrenalin miqdorlarini ham nazorat qiladi (Olivero 1973, Dmitirev 1981). 
Genlar bosh miyada strukturalarida ham o‗zgarishlar qiladi. Tilyapiya 
balig‘iga o‗rta miyani qo‗shimcha o‗rnatish uni intellektual masalalarni echishni 
osonlashtirgan. O‗rganishlarni tez bo‗lishi, gipokampda oqil sintezini tezlashishi 
bilan, yomonlashuvchi S-100 Limtik sistema ham ishtirok etadi. Bu o‗zgarishlarni 
vujudga keltiruvchi moddalarni ta‘siri geteroxronik xususiyatga ega.
Biolgik motivatsiyalar ta‘siri. Motivatsiya degani harakatga keltiruvchi kuch 
degani. 
I.Pavlov ochlik, suvsizlik, jinsiy hissiyot hayot motivatsiyasidir, deb 
tushuntirgan edi. Bu fiziologik ehtiyojlar ichki konstantlarni o‗zgarishi tufayli 
sodir bo‗ladi va o‗z-o‗zidan boshqarilishi mumkin (Gomeastazis qonunlari). Bu 
o‗zgarishlar yarim sharlar po‗stlog‘iga boradi va hayvonni undaydi. (Sudakov, 
1971). Motivatsiyada nerv xujarasida joylashgan engrammalar ham ishtirok etishi 
mumkin (Simonov, 1987). Motivatsiya nazariyalari har xil. Bular: Gomeaztazisni 
saqlash uchun (Kennon,Xeb), Gipotolamusni boshlashi tufayli (Stellar),limbik 
apparatni ishhtirokida (Mak-Lin), funktsional sistema orqali(Anokin, Sudakov) 
boshqarilishi munkin. Dominant qo‗zgalishini qondirilishi yoki aksi emotsiyaga 
ta‘sir qiladi. 
Bindra (1969)motivatsiya emotsiya bilan bir keladi deb hisoblaydi. Val‘dman 
(1972) emotsiya tashqi ta‘sir tufayli, Yung(1943)psixologik situatsiyalar tufayli 
vujudga keldi deb hisoblashadi. Shuning uchun ham emotsiya nazariyalari har xil. 
Bular Ch.Darvin (1872)biologik konseptsiyasi,P.K.Anoxini (1968) ichki 
ehtiyojlarini qondirish nazariyasi, Djems-Langeni periferik ta‘sirlar nazariyasi, 
Kenon-Bard (1927,1934) talamusni ishiroki nazariyasi (biz sezamiz)limtika), biz 
bilamiz (neokorteks), D.B.Lindsleyni (1960) faolatsion nazariyasi va hakozolardir. 
Bularni hammasida ham asosli faktlar mavjud, P.Simonov (1987) bularni 

---

ko‗pchiligini birlashtirishga harakat qildi va emotsiya formulasini chiqardi. Eq
i3
I
3
- 
Im...
Emotsiya-Ehtiyoj (Informatsiya) zaruri)-Infomatsiya (mavjudi), I
3
,ni miqdori Im 
dan ko‗p bo‗lsa yomon kayfiyat aksincha bo‗lsa yaxshi kayfiyat vujudga keladi. 
Emotsional stress ham mavjud u 3ta xavfsirsh, chidash, moslashish davrlariga 
ega.(G.Sel‘e,1969). 
Fazoni idrok qilish va orientirlash. Bu sohada ham turli xil tushintirishlar 
mavjud.