11.5.3. “Valuta kursi” nazariyalari
Valuta kursi (exchange rate, foreign exchange rate) – bir mamlakat
valutasining boshqa mamlakat valutasida ifodalangan bahosidir.
Valuta kursiga oid ilk nazariyalardan biri valutalarning xarid
qobiliyati nazariyasi hisoblanadi va ushbu nazariya angliyalik
iqtisodchilar D. Yum va D. Rikardolarning nazariy qarashlariga
asoslanadi. D. Rikardoning fikriga ko‘ra, savdo balansining defitsiti funt
sterling qiymatining pasayishiga olib keldi, valutalarning xarid qobiliyati
ularning muomaladagi miqdorining nisbati bilan belgilanadi
56
.
Valutalarning xarid qobiliyati nazariyasining asosiy qoidasi shundan
iboratki, valuta kursi ikki mamlakat valutasining nisbiy qiymati bilan
belgilanadi, o‘z navbatida, valutalarning o‘zaro nisbiy qiymati esa,
baholar darajasiga bog‘liqdir.
Suzib yuruvchi valuta kurslari nazariyasi valuta kursi xususidagi
nazariyalar orasida o‘ziga xos o‘rin egallaydigan nazariya hisoblanadi. Ushbu
nazariyaning asoschilari bo‘lib, neoklassik yo‘nalishga mansub bo‘lgan
iqtisodchilar hisoblanadi. Ular jumlasiga M. Fridmen, F. Maxlup, A.
Lindbek, G. Jonson, L. Erxard, G. Girsh, E. Dyurrlarni kiritish mumkin
57
.
55
So‘mning nominal almashuv kursi Respublika valuta birjasida AQSH dollariga nisbatan talab va taklif
asosida aniqlanadi. Respublikamizda milliy valutani xorijiy valutalarga konvertatsiya qilish buyurtmali
savdo tizimiga asoslanganligi sababli, so‘mning AQSH dollariga nisbatan nominal almashuv kursi so‘mda
va AQSH dollarida berilgan buyurtmalar miqdorini o‘zaro taqqoslash orqali aniqlanadi.
56
Рикардо Д. Сочинение. Том 2. Пер. с англ. – М.: Политическая литература, 1955. – С. 55.
57
Machlup F. International payments, debts, and gold. – London: George Allen & Unwin, 1966.- P.
7-50; Friedman M. How Well are Fluctuating Exchange Rates Working.-American Enterprise Institute,
120
Suzib yuruvchi valuta kurslari nazariyasi namoyondalari suzib
yuruvchi kurslar rejimini qattiq turib himoya qiladilar. Ularning fikriga
ko‘ra, suzib yuruvchi kurslarning muhim afzalliklari quyidagilardan
iborat:
to‘lov balansini avtomatik tarzda muvozanatlashtirish imkonini
beradi;
milliy iqtisodiy siyosat usullari tashqi tazyiqsiz tanlanadi;
valutaviy spekulyativ amaliyotlarni jilovlash imkonini beradi;
xalqaro savdoni rag‘batlantiradi;
valuta kursini valuta bozorida erkin shakllantirish imkonini beradi.
M. Fridmenning fikriga ko‘ra, valuta kursi talab va taklif asosida
erkin shakllanishi va davlat uni tartibga solmasligi lozim
58
.
Ayni vaqtda, suzib yuruvchi valuta kurslarining yuqorida qayd
etilgan ijobiy jihatlari har doim ham amaliy ahamiyat kasb etmasligi,
milliy valutaning erkin suzish rejimida ham valuta bozorini davlat
tomonidan tartibga solishning saqlanib qolishi ayrim iqtisodchilar
tomonidan e’tirof etildi. Masalan, J. Vaynerning fikriga ko‘ra, erkin bozor
baholari dunyosida ham xorijiy valutalar bozorini davlatning bevosita
yoki bilvosita aralashuvisiz tasavvur qilish mumkin emas
59
.
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida milliy valuta
almashuv kursining keskin tebranishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida uning
kursiga ta’sir etish, shu jumladan, valuta intervensiyasini o‘tkazishning
maqsadga muvofiqligi o‘z isbotini topdi. Spekulyativ kapitallarning
xalqaro miqyosdagi oqimining kattaligi Markaziy banklarni shunga
majbur qilmoqda.
Valuta kursi xususidagi nazariyalardan yana biri belgilangan
paritetlar va kurslar nazariyasi hisoblanadi. Mazkur nazariyaga ko‘ra,
valuta kursining o‘zgarishi to‘lov balansini tartibga solishning samarasiz
usuli hisoblanadi. Chunki, xalqaro bozorlarda baholarning valuta
kurslarining o‘zgarishiga bog‘liq ravishda tebranishiga tashqi savdo
yetarli darajada reaksiya bermaydi.
1973. –№8. - P. 5; Johnson G. Formulation of Exchange Rate Policies in Adjustment Programs, IMF
Occasional Paper - № 36. – Washigton: IMF, 1985. – Р. 17 – 19.
58
Friedman M. How Well are Fluctuating Exchange Rates Working.-American Enterprise Institute,
1973. –№8. - P.5.
59
Viner J. Problems of Monetary Control. – Princeton, 1964. –P. 245.
121
Valuta kursi xususidagi zamonaviy nazariyalardan biri sifatida
F.Maxlupning “Valuta kursi nazariyasi” deb nomlangan ilmiy ishini
keltirish mumkin
60
.
Taniqli iqtisodchi olim F. Maxlupning fikriga ko‘ra, eksport va
importning hajmi o‘rtasidagi muvozanat ta’minlangan sharoitda xorijiy
valutalar taklifining o‘zgarishi milliy valutaning almashuv kursiga
ma’lum davriy oraliqdan so‘ng ta’sir qiladi. Agar bunday sharoitda
importga bo‘lgan talab keskin oshsa, u holda, xorijiy valutalar taklifi bilan
milliy valutaning almashuv kursi o‘rtasidagi bog‘liqlik borasida
vaqtinchalik davriy oraliq yuzaga kelmaydi.
R. Mandellning fikricha, “inflatsion gep va to‘lov balansining
defitsiti foiz stavkalari va baholarning o‘sishiga olib keladi. Ayni vaqtda,
defitsit valuta zaxiralari miqdorining kamayishiga olib keladi”
61
. Valuta
zaxiralarining kamayishi esa, Markaziy bankning kurs siyosatiga nisbatan
salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi.
Valuta kursi xususidagi asosiy nazariyalardan yana biri “yetakchi
valutalar” nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asoschilari bo‘lib, AQShlik
iqtisodchilar – J. Vilyams, A. Xansen, angliyalik iqtisodchilar –R. Xoutri,
F. Grexemlar hisoblanishadi
62
.
Mazkur nazariyaga ko‘ra, valutalar uch guruhga bo‘linadi:
1. Yetakchi valutalar (AQSh dollari va Buyuk Britaniya funt
sterlingi).
2. Qattiq valutalar (rivojlangan 10 ta davlatning valutalari).
3. Yumshoq valutalar (konvertirlanmaydigan valutalar).
J. M. Keyns nazariyasining boshlang‘ich tizimi, kichik ochiq
iqtisodiyot asoslarini o‘zida mujassam etgan, kengaytirilgan IS-LM
modeli hisoblanadi. Bu holatda muvozanat tovar va pul bozorida hamda
valuta bozorida ham hisobga olinadi. Ushbu modelning birlamchi
variantlari asoschilari Mandell
63
(1963) va Fleming
64
(1962)
hisoblanishadi. Mandell-Fleming (F-M) modeli asosida, valuta kursini
aniqlashning eng keng tarqalgan yondoshuvlaridan biri, odatiy to‘lov
60
Махлуп Ф. Теория валютного курса. Этот изменчивый обменный курс. Сборник статьей. Пер.
с англ. – М.: Дело, 2001. – С. 22-82.
61
Манделл Р.А. Выбор экономической политики для достижения внутреннего и внешнего
равновесия. Этот изменчивый обменный курс. Сборник статьей. Пер. с англ. – М.: Дело, 2001. – С.
155.
62
Эйдельнант А. Буржуазные теории денег, кредита и финансов в период общего кризиса
капитализма. – М.: Госфиниздат, 1958. – 263 с.
63
Mundell R.A. The monetary dynamics of international adjustment under fixed and flexible exchange
rates // Quarterly Journal of Economics 74 (2). May, 1960. - P. 227-257.
64
Fleming M. Domestic financial policies under fixed and underfloating exchange rates. – IMF Staff
Paper, 9 (3). November, 1962. - P. 369-379.
122
balansi modeli hisoblanadi. Uning mohiyati shundaki, sof tebranishlarda
valuta kursi chet el valutasiga bo‘lgan talab va taklif oqimini
muvozanatlashtiradi, ya’ni to‘lov balansi saldosi nolga teng bo‘ladi. Sof
suzib yuruvchi valuta kurslari holatida joriy operatsiyalar balansining har
qanday ijobiy saldosi (chet el valutasi taklifi oqimi) kapital balansi
defitsitini aniq qoplashi kerak. Shunday qilib, valuta kursini J. Keyns
nazariyasiga ko‘ra modellashtirish joriy va kapital balanslari o‘zgarishlari
darajasiga qarab aniqlanadi. Valuta kursini keynscha uslubda aniqlash
to‘lov balansiga ta’sir etuvchi boshlang‘ich va o‘zgaruvchi asoslar
miqdorining ortishi natijasiga asoslanadi. J. Keynsning ochiq iqtisodiyot
modeli
doirasida
valuta
kursini
aniqlash
to‘lov
balansini
muvozanatlashtirishga asoslangan valuta bozoridagi muvozanatni
ta’minlash taklifi muhim ahamiyat kasb etadi.
Dostları ilə paylaş: |