Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

Eshitishida nuqsoni bo‘Igan bolalarda
xotira funksiyasi va xususiyatlari
Xotira o'tmishning ifodasi sifatida quyidagi asosiy funksiyalari 
yordamida amalga oshadi: ilk idrok etilgan materialni eslash, 
saqlash, tanish va bayon etish. Eslab qolish ixtiyoriy va ixtiyorsiz 
boiadi. Agar inson o‘z oldiga materialni eslab qolish maqsadini 
qo'ymasa, material irodaviy harakatlarsiz, istaksiz esda saqlansa, 
bu ixtiyorsiz eslab qolish sanaladi. Agar inson oldida materialni 
eslab qolish, uni egallash maqsadi tursa, bu ixtiyoriy eslab qolish- 
dir. T.V. Razonova tadqiqotlarida eshitishida nuqsoni boig an bolalar
87

---

predmetni joylashuv o‘rni bilan aloqasini ixtiyorsiz ravishda eslab 
qolishi kuzatilgan. Amaliyotda tekshiruvchilarga tanish predmetlar 
tasvirlangan 16 ta rasm berilgan. Rasmlar berkitilgan holda bo'lgan. 
Tadqiqotni ketma-ketlikda rasmlarni ochib ko'rsatgan, eshitishida 
nuqsoni bo'lgan bolalar ochilayotgan rasmda nima tasvirlanga- 
nini bayon etishgan. Keyin rasmlar planiyotdan olinib, qayta 
ko'rsatilgan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bola bu rasmning jo'yini 
ko'rsatishi lozim bo'lgan. Tekshiruvchi sifatida bog'cha yoshidagi va
II, IV va VI sinfda o'qiydigan eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar 
tanlangan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar topshiriqni yaxshi 
bajarganlar, ixtiyorsiz predmetlar joylashgan joyni eslab qolganlar. 
Faqat bog'cha yoshidagi kar va sog'lom bolalar o'rtasida farq sezil- 
gan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar sog'lom tengdoshlari kabi 
rasmlarning joylashuv o'rnini yaxshi eslab qolganlar. Shuningdek, 
eshitishida nuqsoni bo'lgan bola eslab qolgan materialni so'z orqali 
bayon etish (so'zli ifoda) holati T.V. Razonova tomonidan tadqiq etil- 
gan. Tadqiqotda eslab qolish obyekti sifatida 6 ta o'xshash sxematik 
figuradan foydalanilgan. Ayrim figuralar uchburchak, ba’zilari doi- 
ra shaklida bo'lgan. Figuralar ketma-ketlikda ko'rsatilgan. Tekshiri- 
luvchilarga III va IX sinf eshitishida nuqsoni bo'lgan va sog'lom 
o'quvchilariga diqqat bilan har bir figurani ko'rib chiqish va es­
lab chiqish taklif etilgan. Tekshiriluvchilarga ko'rgan figuralarini 
aniq bayon etishlari tushuntirilgan. Tadqiqot natijasida, ko'rsatilgan 
figuralarni so'zli ifodalash asosida esda qolgani, figuralarga xos in ­
dividual belgilar aniq saqlangani kuzatilgan. So'zli ifodalanmagan 
figuralar boshqa figuralar bilan almashtirib yuborilgan holda esda 
qolgan. Yuqori sinfdagi eshitishida nuqsoni bo'lgan o'quvchilar III 
sinfdagi o'quvchilarga nisbatan so'zli ifodalarni ko'p qo'llaydilar. 
Lekin eshitishida nuqsoni bo'lgan o'quvchilar eshituvchilarga 
nisbatan figuralar kam so'zli ifodani bayon etganlar. Eshitishida 
nuqsoni bo'lgan o'quvchilar imo-ishoralarni ham qo'llaganlar, bu 
ham eslab qolish jarayonini samarali bo'lishgacha olib kelgan. Bu 
tadqiqot natijasiga ko'ra, eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar mu­
rakkab materialni eshituvchilarga nisbatan yomon eslab qoladilar. 
Agar eshitishida nuqsoni bo'lgan bola eslab qolish lozim bo'lgan 
figurani so'zli bayon etsa, bu eslab qolish jarayoniga ijobiy ta ’sir

---

ko‘rsatgan. Materialni eslab qolish berish usuliga bog'liqligi yuqori- 
da ta’kidlangan tadqiqotda tekshiriluvchiga figuralar ikki xil usul 
bilan beriladi. Birinchi usulda figura ekranda butunligiga, ikkinchi 
usulda ketma-ketlikda asta-sekin namoyon bo'lgan. Tadqiqotlarda 
ko'rsatilishicha, barcha figurani bir vaqtda ko'rsatilganda eshitishida 
nuqsoni bo'lgan va sog'lom bolalarni obyektni eslab qolishida farq- 
lar kuzatilmadi. Ketma-ketlikda predmetlarni ko'rsatilganda eshiti­
shida nuqsoni bo'lgan o'quvchilar sog'lom o'quvchilarga nisbatan 
yomon eslab qolganlar. Ketma-ketlikda figuralarni ko'rsatish eshiti­
shida nuqsoni bo'lgan bolalarning eslab qolishini qiyinlashtirgan. 
Bunda figuralarning ayrim qismlari idrok etilib, asosiy mohiyatiga 
e’tibor kam qaratilgan. Shunday qilib, eshitishida nuqsoni bo'lgan 
bolalar idrok etilganni bir butunga fikriy integratsiya qilishda qiy- 
nalishi dalillandi.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda so'zlarni egallash maxsus 
ta ’lim jarayonida amalga oshadi va sog'lom bolalardan shu xususi- 
yati bilan orqada qoladi. Tadqiqotlarning birida eshitishida nuqsoni 
bo'lgan va sog'lom bolalarning 3 turdagi so'zlarni idrok etish tadqiq 
etilgan.
1. Ko'rish orqali idrok etilayotgan predmet va hodisalarni ifo- 
dalovchi so'zlar.
2. Taktil analizatori yordamida idrok etiluvchi predmet belgisini 
ifodalovchi so'zlar.
3. Ovozli hodisalarni ifodalovchi so'zlar.
Tadqiqot natijalari tahlili ko'rsatishicha, ko'ruv orqali qabul 
qiluvchi so'zlarni, ifodalovchi so'zlarni eslab qolishda eshitishida 
nuqsoni bo'lgan va sog'lom bolalarda farq kuzatilmaydi. Ovozli 
hodisalarni ifodalovchi so'zlarni eslab qolishda eshitishida nuq­
soni bo'lgan va sog'lom bolalar o'rtasida farq mavjud. Bu turdosh 
so'zlarni eslashida eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar sog'lom 
bolalardan qoladi. Lekin teri analizatori orqali idrok etilayotgan 
so'zlarni eslashida eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar eshitu­
vchi bolalardan ustunligi kuzatildi. Tadqiqotda eshitishida nuq­
soni bo'lgan bolalar asosan ovoz chiqaruvchi hayvonlar va ovoz 
chiqarib ishlaydigan mexanizmlarni ifodalovchi so'zlarni yaxshi 
eslab qolishi namoyon bo'ldi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bola-
89

---

larda obyektlarning ovozi haqidagi tasavvur saqlangan analizatorlar 
faoliyati asosida amalga oshadi. Eshituv tasavvurlari doirasidagi 
fe’llar ko'ruv vibratsiyasi, taktil doirasidagi fe’llar bilan almashti- 
rilishi eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda ko‘p kuzatiladi. Ayrim 
eshitishida nuqsoni bo‘lgan V sinf o‘quvchilari so‘zlarni, fe’llarni 
quyidagicha almashtirib qo‘llaydilar: qor — yaltiraydi, daryo — 
tolqinlanadi, muz — sinadi, bolaklanadi, shamol - esadi, bo‘ron
— u yoqdan bu yoqqa boradi. Maxsus tadqiqotlarda hikoyalarni 
eslab qolish va bayon etish xususiyatlari ham o‘rganilgan. Bunda 
eshituvchi bolalar hikoya mazm unini o‘z so‘zlari bilan gapirib be- 
radilar, kar o‘quvchilar esa bu matnning mazmunini gapirib bera 
olmaydilar. Bu holatni D.M. Mayans va L.K.Zankov eshitishida 
nuqsoni bo‘lgan bolalar qo‘llaydigan so‘zlar «inert», so‘z birik- 
malarida qotib qolgan so‘zlardan foydalanishida deb asoslaydi- 
lar. Shunday qilib, eshitishida nuqsoni boigan bolalar so‘zlashuv 
xotirasining o‘ziga xosligi ular so‘zlashuv nutqining sekin tempda 
rivojlanishiga bog‘liqdir.
Shuningdek, o‘quvchilarni ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira­
ni qo‘llashga o‘rgatish muhimdir. 0 ‘rganilayotgan materialni 
o‘tilgani bilan qiyoslashga o‘rgatish ham xotiraning rivojlanishiga 
ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. ENB o‘quvchilarda uzoq muddatli xoti- 
rada eslab qolishga o‘rgatish savol-javob orqali amalga oshiriladi. 
Savol-javob faqat o'tilayotgan mavzu bo‘yicha emas, balki o‘tilgan 
mavzu bo‘yicha bo‘lishi kerak. Eshitishida nuqsoni boigan bo ­
lalar xotirasini rivojlantirishda yaxshi samara beradi. Bu takror 
turi o‘quvchilarda qiyoslash operatsiyasini faollashtiradi, fikr ope- 
ratsiyasini rivojlantiradi. Eshitishida nuqsoni boigan o‘quvchini 
vaqtlar bo‘yicha ajratilgan takrorlashga o‘rgatish muhimdir. Agar 
eshitishida nuqsoni boigan bolalarga eslab qolish uchun berilgan 
material hajmiga ko‘ra katta va oson bolsa, uni hammasini yodlash 
talab etiladi. Eshitishida nuqsoni boigan o‘quvchilarni so‘zlarni 
ma’nodosh so‘zlar bilan almashtirish o‘qilgan matn mazmunini 
o‘z so‘zlari bilan bayon qilishga o‘rgatish muhimdir. Bu eshitishida 
nuqsoni boigan bolalarning fikrlash xotirasini rivojlantirishga ijo­
biy ta ’sir ko‘rsatadi.
90

---

Kar va zaif eshituvchi bolalarning obrazli xotirasini tekshirish- 
da T.Y. Ribakov (1911) tomonidan tavsiya etilgan «Shaklni top», 
D.Vekslerning subtest shkalasi metodikalaridan foydalaniladi.