Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

3.Notarif metodlarning guruhlanishi. Miqdoriy cheklovlar.Tartibga solishning noiqtisodiy metodlari.
Davlat tashqi savdoni tartibga solishda tarif metodlari bilan bir qatorda notarif metodlardan ham keng foydalanadi. Ularning ko'pchiligi bojxona tariflaridan farq- li ravishda miqdoriy jihatdan o'lchanmaydi va shuning uchun statistikada yaqqol aks ettirilmaydi. Notarif metodlarning ushbu xususiyati hukumatlarga tashqi savdo siyosati sohasida o'z maqsadlariga erishishda ulardan aralash foydalanishga imkon yaratadi.
Notarif usullar — tovar ayirboshlashga ta'sir qilish dastaklarini, ya'ni mamla- katga olib kiriladigan yoki chetga chiqariladigan mahsulot hajmi va nomenklatu- rasini cheklashni bildiradi. Notarif usullar miqdoriy, moliyaviy, yashirin va noiq- tisodiy usullarga ajratiladi. Ular ustun darajada rivojlanayotgan va hukumat tomo- nidan proteksionistik iqtisodiy siyosatni talab qiluvchi, bozor tuzilmalari shaklla- nayotgan o'tish davri iqtisodiyoti mamlakatlariga xosdir.
3.5-jadval. Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qo'llaniladigan notarif to'siqlar (tovar bahosiga nisbatan foizda)

Mamlakatlar	Kvotalar	Litsenziyalar	Boshqa turdagi notarif to'siqlar	Jami
Avstriya	12	9	5	26
Belgiya va Lyuksemburg	-	51	-	51
Kanada	3	-	2	5
Daniya	10	31	-	27
Germaniya	37	5	2	45
Finlyandiya	20	26	-	46
Fransiya	-	—	96	96
Irlandiya	13	15	-	28
Italiya	8	46	5	74
Yaponiya	120	-	3	123
AQSh	6	—	-	6
Norvegiya	3	62	19	81
Shveysariya	10	12	16	38
Shvetsiya	2	3	6	11

Tahlillar shuni ko'rsatadiki, tashqi savdo davlat tomonidan tartibga solish tarif va notarif usullar kombinatsiyasi yordamida amalga oshiriladi. XXI asr boshlari- da tarif usullarining mavqeyi pasayib bormoqda. Ushbu holat Jahon savdo tashki- loti tomonidan a'zo mamlakatlar oldiga qo'yilgan strategik vazifa — ular o'rtasi- dagi o'zaro tovar savdosida tarif cheklashlarini bosqichma-bosqich bartaraf etish vazifasi bilan bog'liq.
Jahon amaliyotidan tariff usullarga kvotalash, litsenziyalash, eksportni subsi- diyalash, demping, kartel bitimlar va mamlakatlar o'rtasida Tovar oqimlari yo'lida texnik to'siqlarni yaratish kabi usullar kiritiladi.
Davlatning tashqi savdo sohasidagi asosiy vazifasi— eksportyorlarga o'z mahsulotlarini iloji boricha ko'proq miqdorda chetga eksport qilishlarida yordam berib, ularning tovarlarini tashqi bozorda yanada raqobatbardosh qilishda qo'llab-quvvatlashdan iborat. Mamlakat ichki bozorida xorijiy tovarlarga talabni kamaytirib, importni cheklash hamuning vazifasiga kiradi. Notarif cheklashlarning o'rtacha darajasiga, odatda, u yoki bu cheklashga oid import yoki eksportning qiymat ulushi sifatida qaraladi. Bunda ularning natija berish darajasiga tuzatish kiritiladi. Masalan, zaruriy hujjatlar taqdim etilganda mutasaddi hokimiyatorganlari tomonidan beriladigan eksportuchun avtomatik litsenziya, shubhasiz, belgilangan miqdordan ortiq tovarlarni eksport qilishni taqiqlovchi eksport kvotasiga qaraganda ancha kam darajada eksportni chegaralaydi. Tovarlarni eksport va import qilishga oid turli cheklashlar, selektiv litsenziyalash yuqori darajadagi samarali miqdoriy cheklovlar sanaladi. Avtomatik litsenziyalash, moslanuvchan kvotalar nisbatan kam samarali cheklovlarga kiradi.
Bir so'z bilan aytganda, tashqi savdo siyosatining u yoki bu dastaklarini qo'l- lash haqidagi qaror qabul qilar ekan, mamlakat hukumati, odatda, ularning birga- likda ta'sir ko'rsatishi va joriy vaziyatga ta'sirini, davlat ichkarisida va undan tash- qarida kutilayotgan istiqbollarni baholaydi.
Notarif usullarning saqlanib qolishi quyidagi sabablarga bog'liq:
• aksariyat notarif cheklovlar xalqaro shartnomalar orqali tartibga solinmaydi va ularni qo'llash milliy hukumatlar tashabbusi bilan amalga oshiriladi;
• notarif cheklovlar tovarlar narxining darhol oshib ketishiga olib kelmaydi va iste'molchiga soliq yuki bo'lib tushmaydi.
Tashqi savdoni miqdoriy jihatdan cheklash — bu davlat tomonidan savdo aylanma- sining notarif metodlarini qo'llagan holda tartibga solishning ma'muriy metodidir. Davlat mazkur usul yordamida eksport yoki importga ruxsat berilgan tovarlarning miqdori va nomenklaturasini belgilaydi. Miqdoriy cheklovlar bir mamlakat huku- matining qarori yoki ma'lum tovarlar savdosini muvofiqlashtiruvchi xalqaro savdo kelishuvlari asosida qo'llanilishi mumkin.
Tashqi savdoni miqdoriy jihatdan cheklash usullari quyidagilardan iborat:

• 
  kvotalash/kontingentlashtirish;
  
• 
  litsenziyalash;
  
• 
  «eksportni ixtiyoriy cheklash».