Mazmun Titul varog'i

2. Iyiliwsheń moment tásir etiwshi jikti esaplaw. Bunday jik túrli usıllarda esaplanıwı múmkin. Ádetde, hámme usıllarda da, áwele munasábetlerden paydalanıp, jiktiń shamalıq sxemasın belgilep alıw usınıs etiledi. Bul sxema jiktegi parchin mıyıqlardıń sanı, olardıń óz-ara jaylasıwı kórsetilgen bolıwı kerek. Sonnan keyin, belgilengen jiktiń iyiliwshi moment tásirindegi bekkemligi esaplanadı.
Tómendegi tásir etiwshi moment M ni parchin mıyıqlar daǵı jup kúshler momentine teńlestiriw jolı menen esaplaw usılı kórip ótiledi.
Mısalı, eni h bolǵan eki list bir qosımsha list (úst-qoyma ) jardeminde biriktirilgen jikti alaylıq (11-forma ). Formada kórsetilgen parchin mixli jikke iyiliwshi moment M tásir etedi. Formadan paydalanıp, tómendegi teńlemeni jazıw múmkin.

M=P1 l1+P2 l2+P3 l3+…,

Bul erda P1 P2 P3 - hár bir gorizontal qatardaǵı parchinli mıyıqlarǵa tásir etiwshi kúshler; l1 l2 l3 - neytral o'qqa salıstırǵanda teńdey aralıqlar daǵı jaylasqan qatarlar arasındaǵı aralıq.

formada kórinip turadıki, P2 hám P3 ni P1 arqalı tómendegishe anıqlaw múmkin.

bunnan P₂=P₁ bunnan P₃ =P₁

Sonday eken, (19 ) teńleme tómendegishe jazılıwı múmkin:

M = + + (19 a)

bul jerde i=1, 2, 3……
Formaǵa kóre, gorizontal qatarǵa tásir etiwshi kúshlerdiń eń úlkeni P1 bolıp tabıladı. Sol sebepli jikti esaplawda, áwele, (19 a) den P1 ni tabamız.
(20 )
bul jerdegi M máseleniń shártida berilgen boladı, l1 l2 hám l3 lar bolsa qabıl etilgen sxemadan alınadı. P1 birinshi qatardaǵı parchin mixga tutasıp atırǵan kúsh bolǵanı ushın odan bir parchin mixga tuwrı keletuǵın P0= boladı (n1- birinshi qatarda jaylasqan parchin mıyıqlar sanı ). Joqarıdaǵı forma ushın n1=2. Eger jik, qosımsha listsiz, ústpe-úst biriktirilgenda n1=4 bo'lar edi. Sonday etip, eki parchin mixga tásir etiwshi kúshnı taptık, endi, material tańlap, barinen burın parchin mıyıq diametriniń,
keyininen bolsa qalǵan ólshemlerdiń jik bekkemligin támiyinley alıw yamasa almasligini tekserip kóriw múmkin.

Sonı belgilep ótiw kerekki, qatar neytral o'qqa qanshellilik jaqın jaylasqan bolsa, oǵan tásir etiwshi kúsh sonshalıq kishi boladı. Bunnan, shettegi qatardaǵı parchin mıyıqlar diametri qalǵan qatardaǵı parchin mıyıqlar diametrinen úlken bolıwı hám jiktiń bir qatarına ózine uyqas diametrli parchin mıyıq isletiliwi kerek, degen juwmaqqa keliw múmkin. Biraq ámelde bir jik ushın isletiletuǵın hámme parchin mıyıqlardıń diametrleri birdey etiledi, sebebi hár túrlı diametrli parchin mıyıq isletilingende tesiklerdiń ólshemleri de hár túrlı boladı, bul bolsa texnologiyalıq tárepten qolaysız bolıp tabıladı.

Nabada parchin mixli jikke, iyiliwshi momentten tısqarı, kese kúsh Q hám de shózatuǵın kúsh N da tásir etse (12-forma ) bir parchin mixga túsetuǵın kúshlerdiń teń tásir etiwshisi tómendegishe boladı :
Ro=√ ((P1/n1+N/n) ²+ (Q/n) ²)
bul jerde n- jiktegi parchin mıyıqlardıń ulıwma sanı ; Q/n—kuch Q dıń bir parchin mixga tuwrı kelgen ma`nisi; N/n—kuch N dıń bir parchin mixga tuwrı kelgen ma`nisi. Keltirilgen hal ushın parchin mixli jiktiń bekkemligi Ro den faydalanib tekseriledi.
Parchin mıyıq ushın isletiletuǵın materiallar hám ruxsat etilgen kernewler.
Parchin mıyıqlar polat, mıs, latun' (jez), alyuminiy hám soǵan uqsas plastik materiallardan tayarlanadı. Materialdıń plastik bolıwı onı shegelewin ańsatlashtiradi hám de kúshdıń bir tegis tarqalıwina sharayat jaratadı.
Parchin mıyıq ushın material tańlawda biriktirilishi kerek bolǵan bólimlerdiń temperatura ta' sirida qanday ózgeriwin biliw zárúr. Temperatura tásirinde, ózgeris dárejesi parchin mıyıq materialı ushın da, biriktirilishi kerek bolǵan bólimler ushın da múmkin shekem birdey bolıwı kerek. Keri jaǵdayda temperatura ózgeriwi menen jikte qosımsha kernewler payda boladı.

Kernew túrleri	Tesiklerdiń tayarlanıw usılı	Ruxsat etilgen kernew , kg/
		St.o – St.2	St. – 3
 	Burǵılaw	1400	1400
 	Basım astında tesiw	1000	1000
 	Burǵılaw	2800	3200
 	Basım astında tesiw	2400	2800

Parchin mıyıqlar ushın ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisi, tiykarlanıp, materialǵa hám de parchin mıyıq ushın mólsherlengen tesiklerdiń tayorlanish usılına baylanıslı (6 -keste).
Eger kúsh jikke ózgeriwshen tásir etse, usınıs etilgen kernewlerdiń ma`nisi 10 -20% kemeytiriliwi kerek.
Plastmassadan islengen parchin mixli birikpelerden de paydalanıladı. Biraq plastmassa detallar shegelew jolı menen emes, bálki basqa usılda, mısalı, jelimlew usılında biriktirilgenı maqul.
6 –keste

Juwmaq : Bul temanı úyreniw dawamında birikpeler, parchin mixli birikpeler haqqında tiykarǵı maǵlıwmatqa iye boldıq. Parchin mixli birikpelerdi esaplaw : a) bekkem jikler; b) bekkem berk jikler; v) berk jikler. Shózatuǵın kúsh tásirindegi jikti esaplaw, iyiliwshi moment tásir etiwshi jikti esaplaw. Parchin mixning túrleri: yarım dóńgelek gellekli polat parchin mıyıq; kesik konus formasındaǵı gellekli polat parchin mıyıq; jasırın gellekli polat parchin mıyıq; yarım jasırın gellekli polat parchin mıyıq.

Tákirarlaw ushın sorawlar :
1. Birikpeler dep nege aytıladı?
2. Birikpeler qanday túrlerge bólinedi?
3. Parchin mixli birikpeler dep qanday birikpelerge aytıladı?
4. Parchin mixli birikpelerdiń qanday túrleri ámeldegi?
5. Parchin mixli jikti esaplaw qanday atqarıladı?
6. Parchin mıyıq ushın isletiletuǵın materiallardı aytıń?
7. Parchin mıyıqlar ushın ruxsat etilgen kernewler qanday tabıladı?

Ádebiyatlar :

1. I. Sulaymonov “Mashina detallari” Oqıtıwshı. Tashkent. 1981 jıl.
2. M. N. Ivanov “Detali mashin” Moskva, “Mashina stroyenie” 1984 g.
3. A. Jo'raev, M. Shukurov “Mashina detallari” Pán. Tashkent. 1999 jıl.
4. R. N. Tojiboev, M. M. Shukurov, I. Sulaymonov “Mashina detallari” stuldan materiallar kompleksi. Oqıtıwshı. 1990 jıl.
5. R. N. Tojiboev, M. M. Shukurov “Mashina detallarini proektlestiriw” Pán. Tashkent. 1997 jıl.

7-tema. Japsar birikpeler.

Joba :
1. Ulıwma maǵlıwmat.

2. Uchma-úsh birikpeler
3. Ústpe-úst birikpe
4. Kontaktlab sabıw

Bul temanı ózlestiriwden maqset: Birikpeler haqqında tolıq maǵlıwmatqa ıyelew, birikpelerdiń mashinasozlikdagi hám sanaat daǵı rolin úyreniw, isletiliw tarawların hám birikpelerge qoyılatuǵın talaplar menen tolıq tanısıw. Japsar birikpelerdi úyreniw, sabıw túrleri menen tanısıw, japsar jiklerdi esaplawǵa tiyisli maǵlıwmatlarǵa ıyelew.

Tayansh sóz dizbegiler: Japsar birikpe, sabıw, birikpe, ústpe-úst sabıw, uchma-úsh sabıw, elektr ayqulaq járdeminde sabıw, kontaktlab sabıw, jambas jik, detal, normal, oyıq, qabarıq, qarsısında jik, qıysıq jik, kernew hám basqalar.
Japsar birikpeler ajıralmaytuǵın birikpelerdiń tiykarǵı túri bolıp, olardan mashinasozlikda hám qurılıslarda keń kólemde paydalanıladı, sebebi payzand birikpelerde ajıralmaytuǵın basqa birikpe-lardagiga qaraǵanda anaǵurlım artıqmashılıqlar bar; mısalı, japsar birikpe kem miynet talap etiwi menen birge, metalldı tejewge múmkinshilik jaratadı ; ekenin aytıw kerek, parchin mixli birikpeler tayarlawda parchin mıyıq ushın tesik ashılıwı kerek. Japsar birikpede bolsa tesikke mútajlik bolmaydı. Bunnan tısqarı, murrakkab formalı iri shoyın quymalar ornına japsar birikpe jardeminde tayarlanǵan jeńil polat detallar isletiw materialdı 30 -40% tejewge múmkinshilik beredi. Detallar az islep shiǵarılatuǵın orınlarda japsar birikpeler ásirese qol keledi. Sebebi bunday detallar qoyıw jolı menen tayarlanatuǵın bolsa qálip tayarlawdıń ózineyoq bir ádewir aqsha sarp etiw boladı hám kóp waqıt ketedi.
Japsar birikpelerden túrli tarawlarda paydalanıladı. Mısalı, sabıw jolı menen biyik jerlerge hám suw astına ornatilagan metal bólimler biriktiriladi, úlken basım astında isleytuǵın truba hám ıdıslar tayarlanadı. Japsar birikpelerden gaz hám neft' magistrallari ótkeriw keme korpusları soǵıw hám sol sıyaqlılarda paydalanıladı.
Japsar birikpeleriniń kemshilikleri materialdıń termik deformasiyalanıwı hám hámme materiallardı da japsarlap bo'lavermasligi bolıp tabıladı.
Sabıw usıllarınıń túri kóp, olardan eń kóp qollanılatuǵını elektr energiyasınan hám gaz jalınsınan paydalanıp sabıw usılları bolıp tabıladı. Sanaat hám qurılısda, tiykarlanıp, elektr energiyası járdeminde sabıw usılınan paydalanıladı, sebebi bul usıl basqa usıllarǵa qaraǵanda qolay hám qolaylı bolıp, sabıw islew jumısların keń kólemde avtomatlastırıw múmkin.
Arnawlı bir bir orında atqarılatuǵın jumıslarda (sanaat kárxanalarında ) pútkilley avtomatlastırılgan sabıw usılınan paydalanıw joqarı sapalı jik payda etiwge hám jumıs unumini 20 teńdey asırıwǵa múmkinshilik beredi.
Házirgi waqıtta Sovet Birlespeinde flyus qatlamı astında avtomatikalıq hám yarım avtomatikalıq sabıw úskeneleri islep atır.
Elektr energiyasınan paydalanıp sabıw eki túrge: elektr yoyi járdeminde hám kontaktlab sabıw túrlerine bólinedi.
1. Elektr yoyi járdeminde sabıw. Bul usılda jalǵanatuǵın jay elektr yoyi jardeminde qızdırıladı hám oǵan sabıw metalı suyıqlantirib túsiriledi. Sabıw metalı retinde sırtına pormenen suyıq shıyshe qospası oralǵan metall sterjen - elektroddan paydalanıladı. Bunda elektror tok dáreginiń bir polisine, japsarlanatuǵın metall bolsa ekinshi polisine jalǵanadı.
2. Kontaklab sabıw. Bul usıl jalǵanatuǵın detallardan kúshi bir neshe mıń amper bolǵan elektr tokı ótkerilgende olardıń bir-birine tiyip turǵan (kontaktda bolǵan ) jayında qarsılıq joqarı bolǵanlıǵınan kóp muǵdar ıssılıq payda bolıwına tiykarlanǵan. Bunda payda bolǵan ıssılıq detallarning jalǵanatuǵın jayların júdá plastik jaǵdayǵa keltiredi yamasa suyıqlantıradı. Bunda detallar bir-birine málim kúsh menen siqilsa, japsar jik payda boladı.
Sabıw jardeminde detallarni uchma-úsh, ústpe-úst hám múyesh astında jalǵaw múmkin.
Japsar jikler, formasına qaray, uchma-úsh hám múyeshtegi jiklerge bólinedi. Túrli forma daǵı detallarni bir-birine jalǵawda joqarıda aytılǵan jiklerdiń bir túrinen yamasa detal' úshleriniń jaylasıwına qaray, bir yo'la eki túrinen paydalanıw múmkin. Bir tegislikte jaylasqan detallarni jalǵaw ushın, kóbinese uchma-úsh jikten paydalanıladı

Uchma - úsh birikpe

Detallarning bir tegislikte jaylasqan eki uchini bir-birine uchma-úsh sabıw nátiyjesinde uchma-úsh birikpe payda boladı. Bunday birikpe degi japsar jik uchma-úsh jik dep ataladı.

Detallarni uchma-úsh jik jardeminde jalǵaw japsar birikpelerdiń eń ápiwayı hám miytin turi bolıp tabıladı.
Jalǵanatuǵın elementlerdiń qalıńlıǵına qaray, uchma-úsh jik hár túrlı formada bolıwı múmkin (13-forma ).
Sonı názerde tutıw kerek, 13-formada sırısı kepserlengen hal keltirilgen, detallar avtomatikalıq japsarlanatuǵın jaǵdaylarda elementlerdiń qalıńlıǵı anaǵurlım úlken, kertish múyeshleri bolsa kishilew etiledi..
Ádetde, jalǵanatuǵın detallarning úshleri arnawlı ishlovdan ótkerilip, sabıw ushın tayarlanadı. Bul jumıs talay salmaqli bolsa -de, birikpelerdiń sapasın jaqsılaydı hám qoyılǵan talaplardı tolıq qandiradi. Japsar jiklerdiń bekkemligin esaplawda jiktiń kese kesimine tásir jetip atırǵan kernew ma`nisi onıń hámme noqatlarında birdey dep qabıl etiledi. Tájiriybe sonı kórsetdiki, uchma-úsh jikler ushın bunday etiliwi esaplawdıń anıqlıq dárejesine derlik tásir etpeydi. Uchma-úsh birikpege shózatuǵın kúsh tásirinen detallarning kese kesiminde qanday kernew payda bolsa, japsar jikte de sonday kernew payda boladı. Sol sebepli japsar jik da sozılıw yamasa qısılıwǵa tómendegishe esaplanadı :


. (22)

bul jerde l - jiktiń esaplaw ushın qabıl etilgen uzınlıǵı ; s - listning japsar etilgen jayındaǵı qalıńlıǵı ; [ ']- jik materialı ushın ruxsat etilgen kernew. Bul kernewdiń ma`nisi sabıw usılı hám elektrodlardıń sapasına baylanıslı (7- keste).

[ '] dıń kepserlengen listlar ushın ruxsat etilgen kernew [ ] ga qatnası uchma-úsh jiktiń bekkemlik koeffisienti dep ataladı :


[ '] / [ ] (23)

dıń ma`nisi 0, 9 menen 1, 0 aralıǵinda bolıwı múmkin. Bul degen sóz listlar uchma-úsh jalǵanǵanda japsar jiktiń bekkemligi listning bekkemligine derlik teń boladı, bolıp esaplanadı. Eger qandayda bir sebepke kóre, uchma-úsh jiktiń bekkemligin asırıw zárúr bolıp qalsa, ol halda bir tárepke og'dirish esabına jik uzaytırıladı (14-forma ). Bunday jiktiń mus-tahkamligi da [ '] = [ ] dep qabıl etilgen halda, (22) formula jardeminde esaplanadı. Sonı názerde tutıw kerek, avtomatikalıq sabıw jolı menen payda etińan jiklerdiń kóbisi ushın [ '] = [ ] desa boladı.

Ústpe-úst birikpe



Awma jikli uchma - úsh birikpe
Jalǵanıwı kerek bolǵan eki detalning, mısalı, eki listning biri- ekinshisi ústine quyilib japsarlansa, ústpe-úst birikpe payda boladı. Bunday jaǵdaylarda japsar jiktiń kese kesimi úshmúyeshlik formasında boladı hám múyeshtegi yamasa hámliksimon dep ataladı. Múyeshtegi jiktiń tárepleri hámme waqıt da tegis bo'lavermaydi. Onıń forması normal, oyıq yamasa qabarıq bolıwı múmkin (15-forma ). Qabarıq jik detalning jalǵanǵan jayındaǵı kesimin sezilerli dárejede ózgertiredi, bul bolsa, óz gezeginde, bulmanda kernewlerdiń qosımsha toplanıwına sebep boladı. Áne sol kózqarastan alǵanda, jiklerdiń oyıq bolǵanı jaqsı. Biraq jiklerdi oyıq qılıw qosımsha miynet talap etedi. Sol sebepli kópshilik jikler normal formada tayarlanadı.

Lekin ózgeriwshen kúsh tásir etetuǵın jaǵdaylarda jiktiń oyıq bolǵanı maqul. Jiktiń kateti (k) hám biyikligi (h) múyeshtegi jiklerdi xarakterleytuǵın tiykarǵı ólshemler bolıp tabıladı. Qalıńlıǵı 3 mm den úlken bolǵan listlar ushın katetning eń kishi ma`nisi 3 mm bolıwı múmkin. Kóbinese, k s hám h=k sin 45<sup>0</sup> 0,7 k boladı. Listlarni ústpe-úst sabıwda jiklerdi tásir jetip atırǵan kúsh baǵdarına tik etip (16 - forma ), parallel etip (17- forma ) hám málim múyesh payda etip (18- forma ) jaylastırıw múmkin, birinshi halda japsar jik qarsısında jik dep, ekinshi halda - jambas jik, úshinshi halda bolsa qıysıq jik dep ataladı.
Tájiriybeden málim bolıwısha, múyeshtegi jiklerdiń qanday jaylanıwınan qaramastan, olar úshmúyeshlik tuwrı múyeshiniń bissektrisasi arqalı ótken (m - m) kesim (16 - forma ) boylap tásir etiwshi urınba kernewden jemiriledi. Ádetde, jikte urınba kernew den tısqarı, normal kernew da payda boladı. Lekin dıń ma`nisi salıstırǵanda kishi bolǵanı ushın jikti esaplawda onıń tásiri itibarǵa alınbaydı.
Jikke tásir etiwshi kúsh hám kernew onıń hámme noqatlarında da birdey bo'lavermaydi - detallarning qattılıǵı hám jiktiń uzınlıǵına baylanıslı boladı. Biraq esaplawdı ápiwayılastırıw maqsetinde kúsh hámme noqatlarǵa teń tásir etedi hám kernew jik kesiminiń hámme jayında birdey boladı dep qabıl etiledi (17 forma )..
Jambas jik (17- forma ) tómendegi formula járdeminde esaplanadı :
(24)



Jambas jik

Bul jerde 0, 7 k≈ksin45° jiktiń bissektrisasi boylap ótetuǵın kesimdiń biyikligi.

Ádetde, jambas jiklerdiń uzınlıǵı l≤50 k etip alınadı. Nabada, jiktiń bul shártdan alınǵan uzınlıǵı qoyılǵan talapǵa juwap bere almasa, ol halda detallarning ortasından qo' shimcha jik ótkerip, birikpediń bekkemligin asırıw múmkin. Bul halda bekkemlik shárti tómendegishe boladı :
τ =P/2k(0,7lyon+l1)≤[τ'],

bul jerde k=s ekenligi názerde tutılǵan. Eger jambas jikler kúsh tásir jetip atırǵan baǵdarına salıstırǵanda eki tamonda hár túrlı aralıqlarda jaylasqan bolsa, ol halda, hár tárepdegi jiktiń uzınlıǵı sol jikten detalning salmaqlıq orayına shekem bolǵan aralıqqa teris proporsional tárzde alınadı. Mısalı, hár tárepdegi jikten detalning

orayına shekem bolǵan aralıq e1 hám e2 bolsın. Ol halda hár tárepdegi jiktiń uzınlıǵı hár túrlı bolıp, olardıń ma`nisin e1/l2=e2/l1 munasábetten anıqlaw múmkin. Bul halda eki tárepdegi

jik birdey isleydi. Sol sebepli bekkemlik tómendegishe esaplanadı :
τ= P/0, 7 k (l1+l2) ≤[τ'],
Eger jambas jikli birikpege moment tásir qilsa, jiktegi kernew tómendegishe boladı :
τ=M/Wp,
bul jerde Wp-jiktiń jemiriletuǵın kesiminiń buralishiga bolǵan qarsılıq momenti; onıń ma`nisi, kesiminiń formasına qaray, materiallar qarsılıǵı stulda keltirilgen formulalar tiykarında tabıladı. Ámelde kóbirek ushraytuǵın jikler (l

Eger qarsısında jikte normal hám urınba kernewler vujudga kelip, olardıń tásiri quramalı bolsa -de, biraq onı esaplaw jambas jikti esaplaw daǵı kabi bolıp tabıladı. Eger birikpede qarsısında jik bir bolsa,

τ= P/0,7k l ≤[τ'],
eki bolsa (ústpe-úst qoyılǵan listlar da ústinen, de astından
kepserlengen bolsa ),
τ= P/2·0,7k l ≤[τ'],

boladı. Zárúr jaǵdaylarda ústpe-úst qoyılǵan listlarning bir-birine tiyip turǵan bólimleri hár tárepinen japsarlanıwı, yaǵnıy bir waqtıniń ózinde jambas hám qarsısında jik isletiliwi múmkin

Bunday jaǵdaylarda, shózatuǵın kúsh tásir jetip atırǵan bolsa, kernew tómendegishe ańlatıladı :
τr= P/0,7k(2lyon+lp) ≤[τ'],
moment tásir jetip atırǵan bolsa, kernew
τm= M/0,7klyonlp+1/6·0,7kl ≤[τ'],

formuladan tabıladı, bir waqtıniń ózinde de kúsh, da moment tásir jetip atırǵanda bolsa kernew tómendegishe boladı :

τ= τm+ τp≤[τ'].
Detallarning bir-birine tik etip sabıwda uchma- úsh yamasa múyeshtegi jikten paydalanıw múmkin. Eger uchma-úsh jikten paydalanılsa, detalning japsarlanatuǵın qırına qosımsha ishlov beriledi; múyeshtegi jikten paydalanilganda bolsa qırǵa qosımsha ishlov beriw shárt emes. Formada keltirilgen birikpe birinshi halda
σ=6M/s l²+P/sl≤ [σ']. 32)

Kúsh hám moment tásirindegi quramalı jik



formula tiykarında, ekinshi halda bolsa
τ=6M/2·0,7k l²+ P/2·0,7k l ≤[τ'].
formula tiykarında esaplanadı.