Mazmun Titul varog'i
Yüklə 0,61 Mb.
|
|
P < [p]; p v < [p v ] ,
Bul jerde v - súykelisiw tezligi. Ishqalanuvchi detallarni zárúr dárejede moylab turıw, jeyiliwge shıdamlı materiallar - bronza, plastmassa hám sol sıyaqlılar isletiw jeyiliw kemeytiw ilajlarınan bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda mashinalardıń isenimli isleytuǵın bolıwına úlken itibar berilip atır. Mashinalardıń qanshellilik isenimli islewi bolsa olardıń toqtap qalmay islew dárejesine qaray belgilenedi. Mısalı, dvigateldi jumısqa túsiriw ushın 100 ret háreket etilgende, ol 95 ret islep ketsa, bul mashinanıń isenimlilik koeffisienti 0, 95 boladı. Házirgi waqıtta injener-konstruktorlardıń tiykarǵı wazıypalarınan biri joybarlanıp atırǵan mashinanıń mólsherlengen waqıt dawamında benuqson islewine erisiwden ibarat. Ulıwma aytqanda, joqarıda tilge alınǵan belgilerdiń kópshilik detallar ushın zárúr bolǵan eń tiykarǵısı bekkemlik bolıp tabıladı, sebebi bekkem bolmaǵan detallar ulıwma isley almaydı. Detalning bekkemligin támiyinlew ushın oǵan tásir jetip atırǵan kúsh yamasa momentten qáwipli kesim yamasa yuzada payda bolatuǵın kernewdi tabıw jáne onı ruxsat etilgen ma`nisi menen salıstırıw kerek. Eger esaplaw nátiyjesinde tabılǵan kernewdiń ma`nisi ruxsat etilgen ma`nisinen kishi yamasa oǵan teń bolsa, detalning bekkemligi támiyinlengen boladı. Ulıwma halda, bekkemlik shártini tómendegishe ańlatıw múmkin: Bul jerde kernew ( ) kúsh, moment hám kesim ólshemleri funksiyası retinde anıqlanadı. Ruxsat etilgen kernew bolsa shegaralıq kernew dıń bekkemlik zapasi, yaǵnıy ıqtıyat koefficienti n ga bolǵan qatnasına teń. Bekkemlik shártidan jańa detal proektlestiriwde yamasa ámeldegi detalning bekkemligin tekseriwde paydalanıladı. Detallarning bekkemligin esaplawda sonı názerde tutıw kerek, qáwipli yuzadagi kernew ruxsat etilgen kernewden kishi bolıw menen birge, odan úlken parq etpesligi kerek. Bul shárt atqarılmaǵan táǵdirde detal salmaqlilesip ketedi hám qımbatqa túsedi biraq, ayırım jaǵdaylarda, talap etilgen tazalıqtı támiyinlew ushın detalning ólshemlerin úlkenlestiriwge, yaǵnıy odaǵı kernewdiń ma`nisin ruxsat etilgen ma`nisinde anaǵurlım kemeytiwge tuwrı keledi. Ruxsat etilgen kernewdi anıqlaw. Ruxsat etilgen kernew degende málim nagruzka tásirindegi detalning qáwipli kesiminde payda bolatuǵın kernewdiń jol qoyılıwı múmkin bolǵan jáne onıń jetkilikli dárejede bekkem bolıwın hám de talap etilgen waqıt ishinde benuqson islewin támiyinleytuǵın eń úlken ma`nisi túsiniledi. Kernewdiń bul ma`nisin tabıw ushın shegaralıq kernew hám de bekkemlik zapas bahaları anıqlanǵan bolıwı kerek. Ekenin aytıw kerek, shegaralıq kernewdiń ma`nisi materiallardıń mexanikalıq ózgesheliklerine baylanıslı bolıp, laboratoriyada sol materiallardıń úlgilerin sınap kóriw usılı menen anıqlanadı. Mısalı, plastik materiallardıń statikalıq sozılıwın sınap kóriw nátiyjesinde l-formada keltirilgen iymek sızıq payda boladı. Bunda A noqatqa tuwrı kelgen kernew proporsionallıq shegarası dep, B noqatqa tuwrı kelgen kernew oquvchanlik shegarası dep, D noqatqa tuwrı kelgen kernew bolsa bekkemlik shegarası dep ataladı. Ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisin anıqlawda detalga tásir etiwshi kúshdıń hám isletilingen materialdıń xiliga qaray, shegaralıq kernew retinde bekkemlik shegarası (mort materiallar ushın ), oquvchanlik shegarası (plastik materiallar ushın ) yamasa tolıqıw shegarası (nagruzka ózgeriwshen cikl menen tásir etetuǵın materiallar ushın ) alınıwı múmkin. Sonday etilgende plastik materiallar ushın (1) Mort materiallar ushın bolsa (2) Boladı. Bunnan yamasa Kelip shıǵadı. Sonday eken, bekkemlik zapasi shegaralıq kernewdiń ruxsat etilgen kernewge qatnasın kórsetedi. Onıń ma`nisi kóplegen faktorlarǵa, mısalı : a) qabıl etilgen esaplaw metodınıń hám esap sxemasınıń anıqlıǵına ; b) detalga tásir etiwshi kúsh hám momentlerdiń qanshellilik tuwrı esapqa alınǵanlıǵına ; v) isletiletuǵın materialdıń bir jınslılıq dárejesine hám ózgeshelikleriniń qanshellilik úyrenilganligiga; g) detalning forması, ólshemleri, sırtınıń jaǵdayı hám sapasına ; d) detalning kereklilik dárejesi. Bekkemlik zapasining ma`nisin múmkin shekem anıq tabıw ushın differensial usıldan paydalanıw maqul kóriledi. Bul usılǵa qaray, bekkemlik zapasi n ush menshikli koeffisientning kóbeymesi retinde tabıladı. (3) Bul jerde - detalga tásir etiwshi kúsh hám momentlerdiń haqıyqıy bahaları menen esaplaw ushın qabıl etilgen bahalar arasındaǵı farqni esapqa alıwshı koeffisient. Jetkilikli dárejede anıq esaplaw usıllarınan paydalanilganda n dıń ma`nisi 1, 2... 1, 5 arasında bolıwı kerek. Kernew anıqlıq dárejesi kemrek bolǵan usıllar menen tabılǵanda, sonıń menen birge, tazalıqqa salıstırǵanda joqarı talap qoyılǵanda = 2... 3, ayırım jaǵdaylarda bolsa odan da úlken bolıwı múmkin. Esaplanıp atırǵan detallardagi kernew ma`nisin jetkilikli dárejede anıq tabıw múmkinshiligi bolsa, =1 etip de alınadı. - materialdıń bir jınslılıǵın, detal' tayarlaw texnologiyası buzılǵan táǵdirde material mexanikalıq ózgeshelikleriniń normativde kórsetilgeninen parıq etiwdi esapqa alıwshı koeffisient; plastik materiallar ushın n2 koeffisient menen belgilenedi jáne onıń ma`nisi, materialdıń plastiklik dárejesi ga qaray, 1, 3... 2, 2 aralıǵinda boladı (1- keste). Onsha plastik bolmaǵan hám de mort materiallar ushın koeffisient menen belgilenedi jáne onıń ma`nisi 2... 6 aralıǵinda boladı (2-keste). 2-keste
Material xarakteri Bekkemlik zapasi
koeffisient júdá bekkem bolıwı talap etiletuǵın zárúrli detallarning bekkemlik zapasini qosımsha túrde asırıw maqsetinde kiritiledi. Ádetde onıń ma`nisi 1,.. ... 1, 5 aralıǵinda boladı. Joqarıda aytılǵanlarǵa kóre, detallarga tásir etiwshi nagruzka waqıt dawamında ózgermeytuǵın bolǵan jaǵdaylarda, ruxsat etilgen kernewdiń salıstırǵanda anıq ma`nisi (1) hám (2) formulalar járdeminde tómendegishe tabıladı. A) plastik materiallar ushın = (4) Bul jerde = / bolıp, kesim diametri d bolǵan detal' materialı oquvchanlik shegarasın diametri 10 mm bolǵanda oquvchanlik shegarası qatnasın kórsetedi. Sonday eken detalning ólshemleri artpaqtası menen oquvchanlik shegarasınıń azayıwın kórsetiwshi koeffisient bolıp tabıladı. B) kem plastik hám mort materiallar ushın : (5) Bul jerde εv=(σv)d/(σv)10 bolıp, kesim diametri d bolǵan detal' materialı bekkemlik shegarasınıń diametri 10 mm bolǵandaǵı bekkemlik shegarasına qatnasın kórsetedi. Sonday eken, detalning ólshemleri artpaqtası menen bekkemlik shegarasınıń azayıwın kórsetiwshi koeffisient bolıp tabıladı. dıń bahaların 2 hám 3- formadan alıw múmkin. diametrleri teksheli ózgeriwshen hám shponka ushın oyıqlar bolǵan detallarda payda bolatuǵın kernew konstruksiyasın (toplanıwın ) esapqa alıwshı koeffisient. Ádetde, teoriyalıq jol menen tabılǵan konsentrasiya koeffisienti yamasa ga teń dep esaplanadı. dıń ma`nisi koefficientlerge baylanıslı bolıp, arnawlı diagrammalardan alınadı (r - tekshediń domalaqlanıw radiusı ). 4- formada sonday diagrammalardan biri keltirilgen. Joqarıda biz detalga tásir etiwshi nagruzka waqıt ótiwi menen ózgermeytuǵın bolǵan jaǵdaylarda ruxsat etilgen kernewdi tabıw usılların kórip shıqtıq. Ekenin aytıw kerek, mashina uzellarni quraytuǵın akseryat detallar háreketde boladı. Bunday jaǵdaylarda detallarga tásir etiwshi nagruzka (júkleniw) hám odan payda bolatuǵın kernew waqıt ótiwi menen ózgerip turadı. Sol sebepli bunday detallarning shıdamlılıǵı esaplanadı. Shıdamlılıqqa ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisi bolsa detalga tásir jetip atırǵan nagruzkaning ózgeris xarakterine kóp tárepten baylanıslı. Ádetde, tásir etiwshi nagruzka payda bolatuǵın kernewler simmetrik (5 -forma ) yamasa pulsasiyalanuvchi (6 - forma ) cikl menen ózgeredi. Kernewlerdiń maksimal hám minimal bahaları jıyındısınıń yarımı siklning ortasha kernewi, ayırmasınıń yarımı bolsa siklning amplitudasi dep ataladı. Sonday eken: . Shártli túrde, siklning ózgermeytuǵın bólegi, bolsa ózgeriwshen bólegi dep esaplanadı. Siklning xarakterin anıqlaw ushın asimmetriklik koefficienti kiritiledi. Onıń ma`nisi: Mısalı, simmetrik cikl menen ózgeriwshi kernewler ushın Pulsasiyalanuvchi cikl menen ózgeriwshi kernewler ushın bolsa Boladı. Áne sol ushın da detalga kernew simmetrik sikli menen ózgergende shegaralıq kernew menen, ózgergende bolsa menen belgilenedi. Tásir etiwshi nagruzka ózgeriwshen bolǵanda, detalga kernew oquvchanlik shegarasınan da kishi bolıwına qaramay, detal jumıs processinde sinib ketiwi múmkin. Óytkeni mınada, ózgeriwshen kernew tásirinde bolǵan detalning kese kesim maydanı ózgeretuǵın jaylarında konsentrasiyalangan (tóplanǵan ) qosımsha kernewler tásirinde detallar aldın júdá kishi muzdıń jarıǵılar payda boladı, keyininen olar úlkenlesip barıp, detalning sınıwına alıp keledi. Detalning bul jaǵdayda sınıwı tolıqıw dep ataladı. Detalning tolıqıwǵa qanshellilik shıdam beriwin esaplaw ushın shıdamlılıq shegarası dep atalatuǵın túsinik kiritiledi hám kernew simmetrik cikl menen ózgergende ruxsat etilgen kernew tómendegishe anıqlanadı. ; (6 ) Bul jerde, - haqıyqıy konsentrasiya koeffisienti. Onıń ma`nisi teoriyalıq jol menen tabılatuǵın konsentrasiya koeffisienti den kishi bolıp, tómendegishe anıqlanadı. Sonday eken, koeffisienti detalda kernew konsentrasiyasi bolmaǵan jaǵday daǵı shıdamlılıq shegarasınıń sol detal' kernew konsentrasiyasi payda bolatuǵın etip jasalǵan jaǵday daǵı shıdamlılıq shegarasına qatnasın kórsetedi. tájiriybe jolı menen anıqlanadı. Detallarni esaplawda bul koeffisientning bahaları detallarning forması hám materialına qaray, spravochniklarda keltirilgen kestelerden alınadı. - detal' kesimi ólshemleriniń shıdamlılıq shegarasınıń ma`nisine tásirin kórsetiwshi koeffisient. - detal' sırtı jaǵdayınıń tolıqıw shegarasına tásirin xa rakterlovchi koeffisient; ol joybarlanıp atırǵan detal' tolıqıw shegara sining sırtı jilolangan úlgi detalning tolıqıw shegarasına bolǵan qatnasına teń: Sonday eken, koeffisient tolıqıw shegarasınıń artpaqtası yamasa azayıwı múmkinligin kórsetedi. Joybarlanıp atırǵan detalning sırtı úlgi detalnikidan jaman bolǵanda, < 1, jaqsı bolǵanda bolsa > 1 boladı. Detalning tolıqıw shegarasın asırıw maqsetinde onıń bekkemligin asırıwdıń hár túrlı usıllarınan paydalanıladı. Bunday jaǵdaylarda dıń ma`nisi 1... 3 aralıǵinda boladı. Nagruzkaning ózgeris sikli pul'sasiyalanuvchi bolǵanda ruxsat etilgen kernew tómendegishe tabıladı : 2- Bul jerde - ózgeris sikli simmetrik bolmaǵan kernewdiń material bekkemligine tásirin kórsetiwshi koeffisient. Ol tómendegishe anıqlanıwı múmkin: Kórinip turıptı, olda, koeffisient menen ga baylanıslı. Ayırım polat túrleri ushın hám dıń bahaları 3- kestede keltirilgen: 3-keste
Joqarıda biz ruxsat etilgen kernewdi anıqlawdıń differensial usılı menen tanıstık. Bul usıl basqa usıllarǵa qaraǵanda anıq nátiyje bersa-de, anaǵurlım quramalı bolıp, odan mashinasozlik, traktorsozlik hám sol sıyaqlılarda paydalanıladı. Basqa jaǵdaylarda bolsa keste usılı kóbirek isletiledi. Ruxsat etilgen kernewdi keste usılı menen tańlaw júdá áyyemginen málim. Onıń ushın birinshi ústininde materialdıń atı, keyingilerinde bolsa ruxsat etilgen kernew bahaları kelti-rilgan kestelerden paydalanıladı. Bunday kesteler arnawlı laboratoriyalarda hár túrlı materiallardan tayarlanǵan úlgi detallarni sınap kóriw jolı menen dúziledi hám tiyisli ádebiyatda beriledi. Ilgeri dúzilgen kestelerde ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisi tek materialdıń mexanikalıq ózgesheliklerigagina baylanıslı halda keltirilar edi. Sońǵı jıllarda kesteler joqarı dárejede jetilistiriwtirildi, olarda keltirilgen bahalar detal' ushın isletiletuǵın materialdıń mexanikalıq ózgeshelikleri, tásir etiwshi kúsh hám momentlerdiń xarakteri, detalning islew jayı hám sharayatı itibarǵa alınǵan halda, differensial usıllardan paydalanıp dúziledi. Sol sebepli, ruxsat etilgen kernewdi kesteden tańlaw usılı ámelde júdá keń qollanıladı. Kontakt kernew bir-birine urınıw ústleri ólshemi qalǵan ólshemlerinen bir neshe márte kishi bolǵan eki detal' sırtında payda bolatuǵın kernew bolıp tabıladı. Mısalı, bir-birine siqib qoyılǵan eki shar yamasa rolik sırtında payda bolatuǵın kernewler kontakt kernewler bolıp tabıladı. Eger detal' betindegi kontakt kernew ruxsat etilgeninen úlken bolsa, ol halda ezilish áqibetinde chaqalanish, muzdıń jarıǵı ketiw hám sol sıyaqlı kemshilikler payda boladı. Nátiyjede bunday detalni almastırıw zárúrshiligi payda boladı. Bunday hal friksion, tishli, chervyakli hám shınjırlı uzatmalarda, sonıń menen birge, yumalash podshipniklarida ushraydı. Radiusları hám bolǵan eki shar bir-birine Q kúsh menen qısılǵanda payda bolǵan elastik deformasiya áqibetinde r radiuslı sferaviy sirt payda boladı (7- forma ). Puasson koeffisienti 0, 3 bolǵanında bul radius tómendegishe ańlatıladı : (3) Bul jerde Eν= keltirilgen elastiklik modulı ; - keltirilgen qıysıqlıq radiusı ; bul teńliktegi minus belgisi bir-birine siqilib turǵan betlerdiń biri qabarıq hám biri oyıq bolǵanda, plyus belgisi bolsa ekewi de qabarıq bolǵanda qóyıladı. Payda bolǵan sırtındaǵı basım bir tegis bolmaydı, bul basımdıń eń úlken ma`nisi ortasha ma`nisinen 1, 5 ret úlken, bul qoyidagicha anıqlanadı : (9 ) Ekenin aytıw kerek, kórip shıǵılıp atırǵan jaǵdaylarda eń úlken kernew sirt ortasında payda boladı. Sonday eken, σmax=-pmax. Sonday etip (8) hám (9 ) formulalardan tómendegi ańlatpa kelip shıǵadı : (10 ) Eki cilindr bir-birine qısılǵanda kontakt kernew uzınlıǵı cilindr uzınlıǵına, eni bolsa b ga teń bolǵan sırtqa tásir etedi (8- forma ). Bunday halda payda bolatuǵın kontakt kernew ma`nisi qoyındaǵı formula jardeminde anıqlanadı : Yamasa Sonıń menen birge, Puasson koefficenti v=0, 3 bolǵan hallar ushın : σn=0,418√ Q Ev /lpv =0,418√ q Ev/pv (11) Bul formula dóńgelek cilindrgagina emes, bálki cilindrik sırtqa iye bolǵan hámme túrdegi detallarga da qollanıw etilaveradi. Onıń ushın formula daǵı ni anıqlawda hám lar ornına kontakt kernew payda bolıp atırǵan noqatlardıń qıysıqlıq radiusların qoyıw jetkilikli. Mısalı, cilindrik sırtqa iye bolǵan detal' menen tegislik arasında payda bolatuǵın kontakt kernewdi anıqlaw ushın cilindr radiusına, bolsa ga teń dep alınadı. Kontakt kernew payda bolǵan yuzada urınba kernew de payda boladı. Bul kernew súykelisiw kúshine yamasa súykelisiw koeffisientiga baylanıslı. Ádetde, súykelisiw koeffisientining ortasha ma`nisi 0, 2 dep alınadı hám urınba kernewdiń ma`nisi tómendegishe anıqlanadı : τn=0,35 σn≈0,145√ q Ev/pv (12) waqıt ótiwi menen ózgeriwshen kontakt kernewdiń tásirinen detallarning sırtında tolıqıw áqibetindegi jemiriliw júz boladı. Bunday jaǵdaylarda shegaralıq hám ruxsat etilgen kernewlerdiń bahaları jumıs dawamındaǵı cikller sanına baylanıslı halda belgilenedi. Cikller sanı úlgi detal' ushın tiykar etip alınǵan sandan kem bolsa, shegaralıq, yaǵnıy ruxsat etilgen kernewlerdiń ma`nisi salıstırǵanda úlken etip alınıwı múmkin. Bul pikir detalga móljel daǵı jumıs múddeti dawamında tásir etetuǵın cikller sanı úlgi detal' ushın tiykar etip alınǵan cikller sanınan (mısalı, toblanmagan polat ushın den) úlken bolǵan hallarǵa tiyisli emes, sebebi tekseriwlerdiń kórsetiwishe cikller sanı tiykar etip alınǵan sanǵa jetkennen keyin onıń artpaqtası shıdamlılıq shegarasınıń ma`nisine tásir etpeydi (9 - forma ). Kópshilik detallar áne sonday sharayatta isleydi hám olar ushın ruxsat etilgen kontakt kernew, bettiń qattılıǵına qaray, tómendegi ańlatpadan anıqlanadı : yamasa (13) Bul jerde HB hám HRC - Brinel' hám Rokvell boyınsha qattılıqlar ; materialǵa hám termik islew usılına baylanıslı koeffisientlar. Ámeliy esaplawlarda ruxsat etilgen kontakt kernew ma`nisi kópshilik arnawlı kestelerden alınadı. Metallmas materiallardan jasalǵan detal' ushın ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisin tabıwda tómendegilerge: 1) bekkemlik xarakteristikası qatań bolmay, islew sharayatına, nagruzkaning qanday tezlik menen ózgeriwine, temperatura. Temperaturanıń ózgeriwi hám de hawa ızǵarlıǵına baylanıslı ekenligine; 2) islew processinde elastiklik modulı kishi bolǵanı sebepli detal' ólshemleri ruxsat etilmeytuǵın dárejede ózgeriwi múmkinligine ; 3) bekkemlik xarakteristikasın belgileytuǵın deformasiya túrleri bir-birinen kútá úlken parıq etiwine;. 4) waqıt, temperatura, ıǵallıq, detalning shıdamlılıǵına tásir kórsetiwshi basqa faktorlardı anıqlawshı eksperimental maǵlıwmatlar jetkilikli emesligi hám basqalarǵa itibar beriw zárúr. Princip tárepinen alǵanda, metallmas materiallar ushın da ruxsat etilgen kernew metallardıki sıyaqlı tabıladı : (14) Bul jerde K bekkemlik zapasi sonda da, metallar ushın anıqlanǵan n den úlken parıq etedi: K=Kkt.Ki Km, Bul jerde -kostruksiya hám texnologiyanı, Ki - isletiliw sharayatın, Km - kereklilik dárejesin esapqa alıwshı koeffisientlar. Óz gezeginde, - koeffisient materialdıń isenimligini, kernew tásiriniń xarakterin, anıqlıq dárejesin, detalning dúzilisi hám basqa faktorlardı, Ki bolsa tezlik, waqıt, temperatura, hawa ızǵarlıǵı sıyaqlı faktorlardı esapqa aladı. Ulıwma, plastmassadan tayarlanatuǵın detallarni esaplawda ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisin anıqlaw ushın kestelerden paydalanilgani maqul.. Mashinasozlikda isletiletuǵın tiykarǵı materiallar hám olardı tańlaw Mashinasozlikda isletiletuǵın materiallardıń xili júdá kóp bolıp, olardı úsh gruppaǵa bolıw múmkin: 1) qara metallar; 2) reńli metallar; 3) metallmas materiallar. Bulardan eń kóp isletiledigeni qara metallar - polat hám shoyın bolıp tabıladı. Qara metallardıń kóp isletiliwine sebep mınada, olar bekkem bolıw menen birge, salıstırǵanda arzan turadı. Qara metallardıń unamsız tárepi tıǵızlıǵı úlken bolıp, korroziyaga onsha shıdamlı emesligi bolıp tabıladı. Mashinasozlikda isletiletuǵın tiykarǵı materiallardıń ximiyalıq quramı hám ózgeshelikleri metallshunoslik hám basqa arnawlı kurslarda úyrenilganligi sebepli bul jerde olardı tańlaw máseleleri haqqındaǵı, sonıń menen birge, sońǵı jıllarda keń kólemde isletiline baslaǵan plastmassalar haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵana aytıladı. Mashinalar proektlestiriwde olardıń detallari ushın material tańlaw injener-konstruktordıń eń juwapkerli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. Mashina detallari ushın material tańlawda onıń tek ózgesheliklerigagina áhmiyet bermey, bálki bunı hár tárepleme úyreniw kerek. Material tańlaw daǵı tiykarǵı talap mınada, tańlap alınǵan material áwele, detalning isker bolıwın támiyinlewi hám de salıstırǵanda arzan turıwı kerek. Bul talaptı hámme waqıt da ańsatǵana qandirib bolmaydı, sebebi, ádetde, bekkem, puqta, sapalı materiallar qımbat turadı. Sonday eken, material tańlawda aljasıqmaslik ushın olardan bir neshe xilini tańlap, olardı esaplab kórgen maqul. Mısalı, diametri 100 mm hám aylanıw chastotası 5000 bo'-lgan shkivni shoyınnan yamasa alyuminiy eritpesinen tayarlaw múmkin. Alyuminiy eritpesi shoyınǵa qaraǵanda eki ret qımbat turadı. Lekin alyuminiy eritpesi stanokda shoyınǵa qaraǵanda 8-10 ret tez islenedi. Nátiyjede alyuminiy eritpesinen tayarlanǵan shkiv shoyınnan tayarlanǵan shkivga qaraǵanda 25% arzan boladı. Kórinip turıptı, olda, ózine túser bahası qımbat bolsa -de, alyuminiy eritpesinen shkiv tayarlaw shoyınnan tayarlawdagiga qaraǵanda paydalı bolıp tabıladı. Nabada detalga salıstırǵanda qoyılǵan hámme talapǵa da juwap beretuǵın material tańlaw múmkin bolmasa, ol halda eń zárúr talaplardı qandiruvchi materialdı alıw kerek. Qoyılǵan talaplardı qandırıw ushın ayırım jaǵdaylarda, bir detalning ózi túrli materiallardan isleniwi da múmkin. Mısalı, gidroturbinalarning parragi áwele bekkem, qolaversa korroziyabardosh bolıwı kerek. Sońǵı jıllarǵa shekem bul maqsette joqarı sapalı zanglamas, biraq qımbat bahalı polat isletiliner edi. Házirgi waqıtta bunday párikler ápiwayı uglerodlı polattan tayarlanıp, olardıń sırtına zanglamas polat oranıp atır, nátiyjede úlkengine aqsha tejalmoqda. Taǵı bir mısal. Ekenin aytıw kerek, tishli dóngelek tayarlaw ushın isletiletuǵın materialdıń tiykarǵı massası onıń denesine ketedi. Holbuki, tishli dóngelek denesine tuwrı keletuǵın kernew tislerine tuwrı keletuǵın kernewdiń júdá da az bólegin quraydı. Áne sol názerde tutilib, Tashkent politexnika institutınıń «Mashina detallari» kafedrasında tishli dóngelektiń jańa túri jaratıldı. Bul dóngelektiń denesi arzan turatuǵın shoyınnan, tishli gárdishi bolsa sapalı polattan yasalib olar elastik material jardeminde bir-birine jalǵanadı. Bunday dóńgelekler jetkilikli dárejede shıdamlı bolıwı menen birge, islew waqtında payda bolatuǵın shawqım ádetdegi tishli dóńgeleklerdagiga qaraǵanda anaǵurlım kam bolıp tabıladı. Sonday etip, kerek bolǵan táǵdirde, bir detalning ózin bir neshe qıylı materialdan tayarlawdı usınıs etiw de múmkin eken. Onıń ushın detalning islew sharayatın detalga salıstırǵanda qoyılǵan talaplar hám materiallardıń ózgesheliklerin jaqsı biliw kerek. Sońǵı jıllarda mashinasozlikda plastmassalar dep atalatuǵın materiallardan keń kólemde paydalanila baslandı. Qara metallar ornın az-azdan plastmassalar iyelep atır. Eger 1930 jılda dúnyada tek 0, 1 mln. t plastmassa tayarlanǵan bolsa, 1960 jılı onıń muǵdarı 7 mln. t ga etdi. Keyingi waqıtta alıp barılǵan tekseriwler sonı kórsetdiki, 1967 jılı dúnyada jan bası ǵa 4, 3 kg plastmassa, 17, 6 kg temir, 1, 3 kg basqa metallar tuwrı kelgen bolsa, 2000 jılda xalıqtıń ósiwi esapqa alınǵanda, jan basına tuwrı keletuǵın plastmassa muǵdarı 211 kg ni, temir muǵdarı 41 kg, basqa metall muǵdarı bolsa 13, 6 kg ni quraydı. Bul degen sóz, kelesinde plastmassalar sanaattıń hámme tarmaqlarında, sonday-aq mashinasozlikda da, tiykarǵı material bolıp qaladı, bolıp esaplanadı. Sonlıqtan, plastmassalardan mashina detallari ushın material retinde paydalanıw máselelerine bólek itibar beriw kerek. Házirgi zaman ximiya pániniń rawajlanıwı mashinasozlikda jumıs-latiladigan detallar ushın jeńil, bekkem, texnologiyalıq kózqarastan qolay, jeyiliwge shıdamlı hám basqa bir qatar ózgesheliklerge iye bolǵan materiallar óndiriske múmkinshilik beredi. Plastmassalarning abzallıqlarınan taǵı biri mınada, júdá quramalı formalı detallar da joqarı ónimli túrde basım astında kúyiw, shtamplash, búrkiw usılları hám basqa usıllar menen tayın -lanishi múmkin. Mashinasozlikda isletiletuǵın plastmassalar termoplastlar (termoplastik plastmassalar) hám reaktoplastlar (termoreaktiv plastmassalar) dep atalatuǵın eki gruppaǵa bólinedi. Termoplastlarga tán ózgeshelik sonnan ibarat, olar suyıqlantirilib, keyininen suyıqlashtirishdan keyin suyıqlantirishdan aldınǵı ózgeshelikleri tiklenedi. Sonday eken, bunday material shıǵındıların, odan jasalǵan eski detallarni qayta suyıqlantirib, jańa detal' tayarlaw múmkin. Reaktoplastlar suyıqlantirilib, keyininen sovitilgandan keyin olardıń dáslepki ózgeshelikleri tiklenmeydi. Birinshi gruppaǵa, hár túrlı poliamidlar, hámme túrdegi kapralonlar, poliuretanlar poliformal'degid, polikarbonat, polipropilen, polivinilxloridlar, polietilen, ftoroplastlar sıyaqlı materiallar kiredi. Ekinshi gruppaǵa da túrli tekstolitlar, voloknitlar hám aǵash qatlamlı plastikler (DSP) kiredi. Plastmassalarning qara metallarga salıstırǵanda tiykarǵı kemshiligi sonda, birinshiden, olardıń bekkemligi jetkilikli dárejede bolmaydı, ekinshiden, waqıt ótiwi menen, sırtqı ortalıq tásirinde mexanikalıq ózgeshelikleri, geyde bolsa detalning ólshemleri óz-ózinen ózgeredi. Biraq ximiya pániniń barǵan sayın rawajlanıwı bul kemshiliklerdi jónge salıw etiwge múmkinshilik beriwi anıq. Sol sebepli plastmassadan tayarlanǵan detallning qandayda bir kemshiligi sezilsa, onı pútkilley isletmaslik nadurıs. Kerisinshe, anıqlanǵan kemshilikti jónge salıw qılıw ilajları kóriliwi kerek. Juwmaq : Bul temanı úyreniw dawamında detallarni proektlestiriwge tiyisli tiykarǵı maǵlıwmatlarǵa iye boldıq. Joybarlanatuǵın detal, birinshiden, áyne sharayatta islew uqıpına iye, yaǵnıy málim waqıt dawamında óz bekkemligin tolıq saqlaytuǵın, artıqsha remont talap etpeytuǵın bolıwı, ekinshiden, tuwrı islewi, úshinshiden, mashinadan paydalanıwda adam ushın qáwip tuwdırmaydigan bolıwı, tórtinshiden, tayarlanishi texnalogik kózqarastan qolay hám qolaylı, yaǵnıy bekkemligin saqlaǵanı halda ólshemler kishi, múmkinshiligi barınsha jeńil bolıwı hám arzan turıwı kerek. Tákirarlaw ushın sorawlar : 1. Mashina detallarini esaplaw degende neni túsinesiz? 2. Mashina detallarini proektlestiriw degende neni túsinesiz? 3. Detallarning konstruksiyasına qoyılatuǵın talaplar nelerden ibarat? 4. Detallarning islew uqıpı degende neler názerde tutıladı? 5. Detallarni islew uqıpın támiyinlew ushın neler qılıw kerek? 6. Ruxsat etilgen kernewdi anıqlaw qanday alıp barıladı? 7. Mashinasozlikda isletiletuǵın tiykarǵı materiallar haqqında maǵlıwmat beriń? Ádebiyatlar : 1. I. Sulaymonov “Mashina detallari” oqıtıwshı. Tashkent. 1981 jıl. 2. M. N. Ivanov “Detali mashin” Moskva, “Mashina stroenie” 1984 g. 3. A. Juraev, M. Shukurov “Mashina detallari” Pán. Tashkent. 1999 jıl. 4. R. N. Tojiboev, M. M. Shukurov, I. Sulaymonov “Mashina detallari” stuldan materiallar kompleksi. Oqıtıwshı. 1990 jıl. 5. R. N. Tojiboev, M. M. Shukurov “Mashina detallarini proektlestiriw” Pán. Tashkent. 1997 jıl. 2-modul. Birikpeler. 2-tema. Rezbali birikpeler. Tema : rez'bali birikpeler. Joba : 1. Rez'ba haqqında ulıwma maǵlıwmat 2. Burandaǵa qoyılǵan burawshı moment menen vintga kósher boylap tásir etiwshi kúsh Arasındaǵı baylanısıw 3. Rez'baning bekkemligin esaplaw. Bul temanı ózlestiriwden maqset: birikpeler haqqında tolıq maǵlıwmatqa ıyelew, birikpelerdiń mashinasozlikdagi hám sanaat daǵı rolin úyreniw, isletiliw tarawların hám birikpelerge qoyılatuǵın talaplar menen tolıq tanısıw. Rezbali birikpeler haqqında ulıwma maǵlıwmatqa ıyelew, olardıń qollanılıw sharayatları menen tanısıw hám olardı sanaatqa qóllawdı úyreniw. Tayansh sóz dizbegiler: rez'bali birikpe, rez'ba, cilindrik, konussimon, bolt, vint, shpilka, buranda, metrik rezba, dyuimiy rezba, ishki diametr, sırtqı diametr, birikpe, ishki rezba, sırtqı rezba, metchik, flesher, bir tabıslı, eki tabıslı, úsh tabıslı hám basqalar. Detallarni rez'ba jardeminde biriktiriw áyyemginen málim bolıp, ajraladi`ǵan birikpelerdiń eń kóp tarqalǵan hám zárúrli turi bolıp tabıladı. Bolt, vint, shilka jardeminde ajraladi`ǵan birikpe payda etiw rez'bali birikpelerdiń menshikli halları bolıp, mashinalardıń olar jardeminde jıynalıs uzellari kerek bolǵan waqıtta ayırım detallarga ajratılıwı hám zárúr waqıtta taǵı jıynalısı múmkin. Bunday birikpeler payda etiwge múmkinshilik beretuǵın tiykarǵı bólim rez'ba bolǵanlıǵı ushın olardıń hámmesi rez'bali birikpeler dep ataladı. Rez'bali birikpelerdiń abzallıqları sonnan ibarat, olar salıstırǵanda úlken nagruzka tásirinde jetkilikli dárejede isenimli isleydi; olardı ajıratıw hám jıynaw qıyınshılıq payda etpeydi ; túrli sharayatta isleytuǵın rez'bali detallar kóplegen islep shıǵarılıwı múmkin; salıstırǵanda arzan turadı ; hámme ólshemleri standartlastırılgan (gost 9000-59, gost 8724-58, gost 9150-59 ). Ózgeriwshen kúsh tásirine shıdamlılıǵı jetkilikli emesligi hám ayırım jaǵdaylarda arnawlı rez'bali detallar tayarlawdıń texnologiyalıq kózqarastan anaǵurlım qıyınlıǵı rez'bali birikpelerdiń kemshiligi bolıp tabıladı. Rez'ba haqqında ulıwma maǵlıwmat málim forma daǵı tegislik, mısalı abc úshmúyeshlikli qandayda bir kósher átirapında vint sızıǵı boylap aylantırılsa (26 -forma ), bul tegisliktiń qaptal tárepleri rez'baning sırtın payda etedi. Aylantırılǵan tegislik, mısalı, úshmúyeshlik rez'baning profili dep ataladı. Sol sebepli onıń formasına qaray, rez'balar úshmúyeshlik, to'gri tórtmuyushlıq, trapesiyaviy hám dóńgelek profilli bolıwı múmkin. Bekkemlew detallari retinde, tiykarlanıp úshmúyeshlik profilli rez'badan paydalanıladı, sebebi bunday rez'balarda súykelisiw bir muncha úlken bolıp, bekkemligi salıstırǵanda joqarı bolıp tabıladı. Buǵan isenim payda etiw ushın úshmúyeshlik hám tuwrı tórtmuyushlıq profillerdi salıstırıp kóriw jetkilikli. Mısalı, vintga kósher boylap tásir jetip atırǵan kúshnı burandanıń rez'basi normal kúshler formasında qabıl qılıp atırǵan bolsın. Eger shártli túrde bul kúshler bir noqatqa jıynalǵan dep qabıl etilse (27-forma ), ol halda rez'badagi súykelisiw kúshi tuwrı tórtmuyushlıq profilli rez'balar ushın F= n2f = pf, (39) 26 - forma Úshmúyeshlik profilli rez'balar ushın bolsa F =n’f = p (40) Boladı. Bul jerde f-súykelisiw koeffisientining haqıyqıy ma`nisi, f'= súykelisiw koeffisientining keltirilgen ma`nisi. (27-forma ) Úshmúyeshlik profilli rez'balar ( = 600) ushın ma`nisi birdan kishi bolǵanınan f' f boladı. Bunnan tısqarı 27-formadan kórinip turıptı, olda, qádemleriniń ma`nisi birdey bolǵanı halda úshmúyeshlik profilli rez'balarda kesiliwge isleytuǵın s-s kesim júzi tuwrı tórtmuyushlıq profilli rez'balarnikiga qaraǵanda eki ret úlken boladı. Eger tegislik qandayda bir kósher átirapında vint sızıǵı boylap shep tárepten ońǵa tárep aylantırılsa, ońaqay rez'ba, oń tárepten shepke tárep aylantırılǵanda bolsa solaqay rez'ba payda boladı. Nabada profillerdiń sanı eki yamasa odan artıq bolıp, olar bir-birine paralel túrde qasında jaylastırılǵan halda vint sızıǵı boylap aylantırılsa, eki yamasa odan artıq tabıslı rez'ba payda boladı. Sol sebepli rez'balar bir tabıslı, eki tabıslı hám taǵı basqa túrlerge bólinedi. Detallarni bekkemlew ushın mólsherlengen rez'balar tiykarlanıp bir tabıslı boladı. Rez'balar cilindrik yamasa konussimon sırtında bolıwı múmkin. Kóbinese cilindrik sırtındaǵı rez'balardan paydalanıladı. Konussimon sırtındaǵı rez'balar berk birikpeler payda etiw maqsetinde isletiledi. Rez'ba cilindr yamasa konusning ishki yamasa sırtqı sırtında bolıwı da múmkin. Birinshisi ishki, ekinshisi bolsa sırtqı rez'ba dep ataladı. Eger rez'baning ólshemleri mm esabında ańlatpalansa, bunday rez'ba metrik rez'ba dep, dyuym menen kórsetilgende bolsa dyuymiy rezba dep ataladı. Bunnan tısqarı, úshmúyeshlik profilli metrik rez'balarda profil' múyeshi 600 ge teń (28-forma ), dyuymiy rezbalarda bolsa bul múyesh 550 ge teńdey bolıp tabıladı. Sovet birlespeinde tiykarlanıp metrik rez'balardan paydalanıladı. Dyuymiy rez'ba ilgeri waqıtlarda tayarlanǵan yamasa sırt ellerde keltirilgen mashinalarǵa zapas bólimler tayarlawda isletiledi. Trubalarni bir-birine birlestiriw ushın dyuymiy rezbaning arnawlı túrinen paydalanıladı. Eger bunday rezba profildiń múyeshi 550 bolıp, ólshemleri dyuym esabında berilsa da, tiykarınan onıń ólshemleri shártli bolıp tabıladı. Mısalı, truba betindegi rez'baning betki diametri bir dyuymli dep belgilengen bolsa, ol ádetdegi sıyaqlı 25, 4 mm emes, bálki 33, 25 mm ga, ayırım dyuym dep belgilengen bolsa, ol 16, 66 mm ga teń boladı. tómende tiykarlanıp metrik rez'balar haqqında gáp júritiledi. Rez'baning tiykarǵı geometriyalıq ólshemlerin keltirip ótemiz (28-forma ): d-rez'baning sırtqı diametri; d1-rezbaning ishki diametri; d2- rez'baning orta diametri; h-rez'ba profiliniń biyikligi (buranda vintga burab kiritilgende rez'balarning óz-ara tiyip turatuǵın sırtı biyikigi); s-rez'baning qádemi (vintning eki qońsılas oramı arasında kósher boylap o'lchangan aralıq ); t-rez'ba jolı (bir ret tolıq aynalǵan vintning kósher boylap jıljıǵan aralıǵı ; bir tabıslı rez'balar ushın t=s, kóp tabıslı rez'balar ushın bolsa t=ns; (bul jerde n-tabıslar sanı ); - rez'ba profiliniń múyeshi; - kóteriliw múyeshi (bul múyesh rez'ba oǵına tik tegislik menen vint sızıǵına ótkerilgen urınba arasında payda bolatuǵın múyesh). vint sızıǵınıń bir oramı tegislikte yoyilsa (29 -forma ), katetlari t hám ga teń tuwrı múyeshtegi úshmúyeshlik payda boladı. Bul úshmúyeshlikte: (41) Birikpe payda etiwde rez'bali detallardan bolt, vint, shpil'ka hám burandalar isletiledi. Bolt bir uchida klyuch yamasa otverka ushın mólsherlengen gellegi, ekinshi uchida bolsa buranda burab kirgizetuǵın rez'basi bolǵan sterjen bolıp tabıladı (30 -forma, a). 29 - forma. Rezbaning kóteriliw 30 - forma. Rez'bali detallarning múyeshin anıqlawǵa tiyisli sxeması tiykarǵı túrleri boltning buranda ushın mólsherlengen rez'bali uchiga buranda buralmay, bul uchi biriktirilishi kerek bolǵan detalga buralatuǵın bolsa, bunday bolt vint dep ataladı. vintning gellegi, kóbinese, otverka menen burawǵa iykemlestirip yasaladi. Eger sterjendiń eki uchi rez'bali etip jasalǵan bolsa, ol shpil'ka dep ataladı. (30 -forma, v). Buranda boltli birikpelerdiń tiykarǵı detallaridan biri bolıp tabıladı. Onı ishki maydanında rez'basi bolǵan, sırtı altı yamasa tórt yoqli yoxud dóńgelek formada tayarlanǵan halqa desa boladı. Ózgeriwshen kúsh hám moment tásir etetuǵın birikpelerden júz bolatuǵın ko'ngilsiz waqıyalardan biri olardıń óz-ózinen buralib bosanıwı bolıp tabıladı. óytkeni mınada titirew nátiyjesinde rez'balardagi súykelisiw azayadı hám bunıń áqibetinde óz-ózinen tormozlanıw ózgesheligi joǵaladı. Sol sebepli bunday birikpelerde hal etiliwi kerek bolǵan jumıslardan biri óz-ózinen buralishga toqtatıw beriw bolıp tabıladı. buǵan tómendegi usıllar menen erisiw múmkin. Kontrgayka hám prujinalovchi shayba qoyıw (31 forma ). Bunda qosımsha detallar esabına rezbadagi ulıwma qarsılıq artadı. 31 - forma. Burandanıń kontrgayka 32 - forma. Burandanıń shplint jardeminde maxkamlab qoyılıwı jardeminde maxkamlab qoyılıwı 35 - forma. Burandanıń sım jardeminde 34 - forma. Burandanıń sabıw yuli Maxkamlab qoyılıwı menen maxkamlab qoyılıwı Burandaǵa qoyılǵan burawshı moment menen vintga kósher Boylap tásir etiwshi kúsh arasındaǵı baylanısıw. Eger vintga kósher boylap v kúsh tásir jetip atırǵan bolsa, oǵan burandanı burab kirgiziw ushın klyuchga burawshı moment qóyılıp, buranda buralishi kerek (35- forma ). Buraw processinde buranda -vint jupinde payda bolatuǵın kúshlerdiń óz-ara qatnasın tómendegi shártdan paydalanıp anıqlaw múmkin: (42) Bul jerde klyuchga qoyılǵan, momenttiń atqarǵan jumısı ; burandanıń detalga tiyip turǵan sırtında payda bolǵan súykelisiw kúshiniń atqarǵan jumısı ; rez'badagi súykelisiw kúshiniń atqarǵan jumısı ; kúshdıń kósher boylap baǵdarında atqarǵan jumısı. Buranda bir ret tolıq aylantırılǵanda atqaratuǵın jumıs menen tásir etiwshi moment arasındaǵı munasábetti tómendegishe ańlatıw múmkin: } Bul jerde - burandanıń detalga tiyip turǵan maydanında payda bolǵan súykelisiw kúshiniń momenti. Bul momentti tómendegicha_aniqlash múmkin (35- forma, a): (44) Bul jerde - burandanıń detalga tiyip turǵan maydanıdagisolishtirma basım ; f- Súykelisiw koeffisienti; d-buranda maydanınıń sırtqı diametri; vint ushın mólsherlengen tesiktiń diametri. Burandanıń bir ret tolıq aynalǵan daǵı ( ) dıń ma`nisin salmaǵı v bolǵan júktiń qıya tegisliktegi háreketine salıstırıwlap anıqlaw múmkin. Qıya tegisliktiń kóteriliw múyeshi rezbaning kóteriliw múyeshi ga, biyikligi bolsarezbaning jolı t gat eń etip alınadı (36 -forma, b). 35-forma. 36 - forma. Buranda - vint jupindegi momentlerdi anıqlaw sxeması Ekenin aytıw kerek, qıya tegislikten paydalanıp júkti tepaga kóterganimizda orınlanǵan jumıs júkti kóteriwge hám súykelisiw kúshine jeńiwge sarplanadı. Eger súykelisiw kúshi bolmaǵanda edi, múyeshtegi qıya tegislikte júkti kóteriw ushın sarplanǵan jumıs esabına sol júkti múyeshtegi ( súykelisiw múyeshi) qıya tegislikte kóteriw múmkin bo'lar edi. Keltirilgen súykelisiw múyeshi tómendegishe tabıladı : `=arc tg f`, Bul jerde f'- rez'badagi súykelisiw koeffisientining keltirilgen ma`nisi (40 ) formulaǵa qarang. Joqarıda aytılǵanlar tiykarında tómendegi teńlikti jazıw múmkin: (45) Eger (43), (44) hám (45) formulalardaǵı bahalar (42) teńlikke qóyılıp, eki tárepi 2 ga qısqartirilsa, tómendegi munasábet kelip shıǵadı : Tk=p , (46 ) Bul teńliktiń ońı daǵı bahalardıń birinshisi burandanıń detalga tiyip turǵan betindegi súykelisiw kúshiniń momenti bolsa, ekinshisi rezbadagi kúshlerdiń momenti bolıp tabıladı. vintli juftning óz ózinden tormozlanıwı jáne onıń paydalı jumıs koeffisienti. vint jupi ózgeriwshen kúsh hám momenti tásirinen buralib bosamasligi ushın olarda óz-ózinen tormozlanishdan buralib bosalmasligi ushın olardıń óz-ózinen tormozlanıw ózgesheligi bolıwı kerek. Bul ózgeshelikti támiyinleytuǵın tiykarǵı shárt bolıp tabıladı , yaǵnıy rezbaning eliriwi múyeshi odaǵı súykelisiw múyeshinen kishi bolıwı kerek. Ekenin aytıw kerek, súykelisiw múyeshi buranda menen vint arasındaǵı súykelisiw kúshine hám de olardıń qanday materiallardan tayarlanǵanlıǵına baylanıslı. Bekkemlew detallari ushın isletiletuǵın rez'balarda kóteriw múyeshi ádetde 1, 50 den 40 qa shekem boladı. Súykelisiw múyeshi bolsa, súykelisiw koeffisienti ma`nisine qaray, 60 tan (f bolǵanda ) 160 qa shekem (f' bolǵanda ) jetiwi múmkin. Sonday eken, bekkemleniw detallari ushın isletiletuǵın rez'balarning hámmesinde óz-ózinen tormozlanıwı ózgesheligi boladı. vintli juftning paydalı jumıs koeffisientini burandanı buraw ushın sarplanǵan jumıstıń súykelisiw joq dep shama menen oylaingandagi ma`nisin súykelisiw ámeldegi bolǵandaǵı ma`nisine bolıw jolı menen, yaǵnıy mk': mk koefficientte tabıw múmkin, bul jerde mk (46 ) formuladan tabıladı. Mk' da sol formuladan tabıladı, lekin bunnan f=0 hám shama menen oylainadi. Joqarıda aytılǵanlar názerde tutilsa, tómendegi ańlatpa kelip shıǵadı : (47) Bunnan tek rez'ba ushınǵana tiyisli bolǵan bólegi (48) Boladı. Joqarıda aytıp ótilgen sıyaqlı, kópshilik vintli jupda óz ózinden tormozlanıwı ózgesheligi bolǵanlıǵı ushın boladı. Usınıń nátiyjesinde olardıń paydalı jumıs koeffisienti hámme waqıt 0, 5 ten kishi boladı. Eger vintli juftning óz-ózinen tormozlanıwı zárúriyat bolmasa, onıń paydalı jumıs koeffisientini dıń ma`nisin úlkenlestiriw ornına asırıw múmkin. Onıń ushın kóp tabıslı vintlardan paydalanıladı. Sonı názerde tutıw kerek, dıń ma`nisi artpaqtası menen rez'balar tayarlaw anaǵurlım qıyınlasadı. sol sebepli ámelde rez'balarning kóteriliw múyeshi 200 - 250 den asırilmaydi. Rez'baning mastahkamligini esaplaw. Rez'bali birikpelerde kósher boylap jónelgen hám vint sterjenin cho'zadigan kúsh rez'baning hámme oramlarına da birdeyde tásir etavermaydi. Bul máseleni birinshi bolıp teksergen alım n. e.jukovskiy bolıp tabıladı. Ótkerilgen izertlewler sonı kórsetedi, rez'baning kúsh tásir jetip atırǵan tárepinen birinshi oramında basqa oramlardagigina qaraǵanda úlkenlew kernew payda boladı. Rez'balarga tásir etiwshi kúshdıń rez'ba oramları arasında bir tegisde bólistirilmesliginiń kóbinese sebepleri bar. Áne sol sebeplerden biri mınada, kósher boylap tásir etiwshi kúshdan vintdagi rez'baning bir tárepke, buranda daǵı rez'baning bolsa keri tárepke deformasiyalanıwı bolıp tabıladı. Mısalı 6 oramlı burandanıń birinshi oramı tásir jetip atırǵan kúshdıń 52% ni, ekinshi oramı 25% ni, úshinshi oramı 12% ni, aqırǵı oramı bolsa tek 2% ni qabıl etedi. (37-forma ). Zárúr bolǵan táǵdirde burandanıń hámme oramları birdeyde isleytuǵın arnawlı túrinen paydalanıladı. Lekin bunday burandalar tayarlaw texnologiyalıq tárepten bir muncha qıyın. Burandanıń oramları arasında nagruzkaning bólistiriliw xarakterin anıq biliw júdá qıyın, sebebi buǵan joqarıda keltirilgen nátiyjesinde tısqarı, buranda tayarlawdıń anıqlıq dárejesi hám burandanıń súykelisiw degi jeyiliw dárejesi de tásir etedi. Sol sebepli ámelde rez'balarning Munasábetten paydalanıladı : Bul jerde biyikligi h bolǵan buranda daǵı rez'ba oramlarınıń sanı. Bul formula vintning rez'basi ushın da nátiyjeni ámelde qollanıw etińaveradi. Rez'balarning kesiliwi qoyındaǵı formulalardan esaplab tabıladı : Buranda ushın 37 - forma. Kósher boylap tásir etiwshi kúshdıń vint oramları arasında bólistiriliwi Bekkemligin esaplawda tásir etiwshi kúsh vint oramları arasında birdey bólistiriledi, dep qabıl etiledi hám rez'ba jumıs sırtınıń iymeyiwi hám a-b boyınsha (38-forma ) kesiliwi esaplanadı. rez'balarning ezilishini esaplawda tómendegi munasábetten paydalanıladı : Bul jerde -biyikligi h bolǵan buranda daǵı rez'ba oramlarınıń sanı. Bul formula vintning rezbasi ushın da qollanıw etińaveradi. Rez'balarning kesiliwi tómendegi formulalardan esaplab tabıladı. vint ushın Buranda ushın (50) Bul jerde k=ab/s yamasa k=ce/s- rez'baning túrin esapqa alıwshı koeffisient. Úshmúyeshlik profilli rez'balar ushın k 0, 8; tuwrı tórtmuyushlıq profili rez'balar ushın k=0, 5; trapesiya profilli rez'balar ushın bolsa k=0, 65. Eger vint hám burandanıń materialı birdey bolsa, vint rez'basining ozınigine esaplaw jetkilikli, sebebi d d1 boladı. Burandanıń standartda qabıl etilgen biyikligi vint sterjeni menen rez'basining bekkemligi birdey bolıwı kerek, degen shártdan kelip shıǵarılǵan. Eger = 0, 6 ok ekenligin názerde tutilsa, vint sterjeni menen rez'basining bekkemligi birdey bolıwın támiyinleytuǵın shárt tómendegishe ańlatılıwı múmkin: (51) Eger k = 0, 8 dep alınsa, h 0, 5 d1 boladı. Biraq ámelde unamsız tásir kórsetetuǵın ayırım jaǵdaylarda názerde tutilib, rez'bali detallar ushın isletiletuǵın burandanıń biyikligin 0, 8 d ga teń qılıp alıw usınıs etiledi. Rez'baning standartda keltirilgen ólshemleri vint sterjeni menen rez'basining bekkemligi birdey bolıwın támiyinleydi. Sol sebepli boltli birikpelerdi proektlestiriwde, tiykarlanıp, vint sterjendiń zárúr diametrigina esaplab tabıladı, qalǵan ólshemleri bolsa tiyisli gost den alınadı. Juwmaq : rezbali birikpeler ne ekenligin, qayerlarda qollanılıwın úyrendik. Rez'balar úshmúyeshlik, tuwrı tórtmuyushlıq, trapesiyaviy hám dóńgelek profilli bolıwı múmkin. Rez'bali birikpeler sanaatda eń kóp qollanılatuǵın ajraladi`ǵan birikpelerden biri bolıp tabıladı. Rez'bali birikpeler tabısları sanına qaray da túrlerge ajratıladı : bir tabıslı, eki tabıslı, úsh tabıslı. Bulardan eń qollanılatuǵını bir tabıslı rez'balar bolıp tabıladı. Rez'balarni isletiw, olardıń túrleri haqqında tolıq maǵlıwmatqa iye bolındı. Tákirarlaw ushın sorawlar : 1. Rezbali birikpe degende neni túsinesiz? 2. Rez'ba profiliniń formasına qaray rez'balar qanday túrlerge ajratıladı? 3. Rez'balar qanday betlerde bolıwı múmkin? 4. Birikpeler payda etiwde rez'bali detallardan qaysıları isletiledi? 5. Bolt dep nege aytıladı? 6. vint dep nege aytıladı? 7. Shpil'ka dep nege aytıladı? 8. Burandalar degende neni túsinesiz? 9. Rez'baning bekkemligi qanday tekseriledi? Ádebiyatlar : 1. I. Sulaymonov “mashina detallari” oqıtıwshı. Tashkent. 1981 jıl. 2. M. N. Ivanov “detali mashin” Moskva, “mashina stroenie” 1984 g. 3. A. Juraev, m. Shukurov “mashina detallari” pán. Tashkent. 1999 jıl. 4. R. N. Tojiboev, m. M. Shukurov, i. Sulaymonov “mashina detallari” stuldan materiallar kompleksi. Oqıtıwshı. 1990 jıl. 5. R. N. Tojiboev, m. M. Shukurov “mashina detallarini proektlestiriw” pán. Tashkent. 1997 jıl. 3-tema. Rezbali birikpelerdi bekkemlikke esaplaw. Júklenbe túrlishe tásir etiwshi bolt sterjeniniń bekkemligin esaplaw. Joba :
2. Bolt sirib tartılǵan. 3. Bolt sirib tartılǵan, sırtdan bolt sterjenine shózatuǵın kúsh tásir etedi. 4. Nagruzka boltining oǵına tik jóneliste tásir etedi. 5. Tásir etiwshi nagruzkadan bolt sterjeninde iyiliwshi moment payda boladı. 6. Klemmali birikpelerdiń boltlarini esaplaw. 7. Rez'bali detallar ushın isletiletuǵın materiallar hám olar ushın ruxsat etilgen kernewler. 8. Plastmassalardan tayarlanǵan rez'bali detallarni esaplawdıń ayriqsha qásiyetleri. Bul temanı ózlestiriwden maqset: birikpeler haqqında tolıq maǵlıwmatqa ıyelew, birikpelerdiń mashinasozlikdagi hám sanaat daǵı rolin úyreniw, isletiliw tarawların hám birikpelerge quyılatuǵın talaplar menen tolıq tanısıw. Rezbali birikpeler haqqında ulıwma maǵlıwmatqa ıyelew, olardıń qollanılıw sharayatları menen tanısıw hám olardı sanaatqa qóllawdı úyreniw. Tayansh sóz dizbegiler: rez'bali birikpe, rez'ba, cilindrik, konussimon, bolt', vint, shpilka, buranda, metrik rezba, dyumiy rezba, ishki diametr, sırtqı diametr, birikpe, ishki rez'ba, sırtqı rez'ba, metchik, flesher, bir tabıslı, eki tabıslı, úsh tabıslı hám basqalar. 1-hal. Bolt sterjenine tek shózatuǵın sırtqı kúsh tásir etedi. Buǵan sirib tartılmaǵan, yaǵnıy zo'riqtirilmagan jaǵdayda osib qoyılǵan ılgısh mısal bóle aladı (39 -forma ). Onıń rez'bali bólegi sırtqı p kúsh tásirinen sozılıwǵa esaplıq diametri boyınsha tekseriledi: (52) dıń tabılǵan ma`nisi tiyisli gostda berilgen maǵlıwmatqa maslastırılıp, boltning qalǵan ólshemleri anıqlanadı. 2-hal. Bolt sirib tartılǵan. Buǵan germetik bolıwı talap etiletuǵın qaqpaqlardı sirib bekkemlew ushın isletiletuǵın boltlar kiredi (40 -forma ). Bunday boltning sterjenine sirib tartıw nátiyjesinde payda bolatuǵın shózatuǵın kúsh hám de rez'balardagi burawshı moment Mp tásir etedi. V kúsh tásirinen payda bolǵan kernew:. Forma. Júk kóteriw ushın muljallangan ılgısh Burawshı mp moment tásirinen payda bolǵan kernew: 40 - forma Bolt sterjeniniń bekkemligi hám ni itibarǵa alıwshı tómendegi ekvivalent kernew menen bahalanadı : (53) Orınlanǵan esaplar standartda berilgen ólshemler etip tayarlanǵan rez'balar ushın = ekenligin kórsetdi. Jetkilikli, sonday eken, boltning bekkemligin bahalaw ushın hám ni bólek - bólek, anıqlap, ni tabıwdan kóre, ápiwayılastırılgan tómendegi formuladan paydalanıw maqul: , Bul jerde 1, 3 burawshı moment tásirinde payda bolǵan kernewdi esapqa alıwshı san. Ámelde etilgen jumıslar hám orınlanǵan esaplar boltlarning 10 mm den kishi diametrli sterjenleri kishi muǵdardaǵı shózatuǵın kúsh tásirinen de úzilip ketiwin kórsetedi. Mısalı, sterjeniniń diametri 6 mm bolǵan boltni sirib tartıwda klyuchga 45 kg kúsh qóyılsa jetkilikli, ol úzilip ketedi. Sol sebepli, sirib tartıwda kósher boylap tásir etetuǵın shózatuǵın v kúshke úlken áhmiyet beriledi. Sirib tartıw kerek bolǵan jaǵdaylarda bolt diametriniń 12 mm den kishi bolmawine háreket qılıw kerek. Bardı da ayırım sebeplerge kóre bul usınıstı orınlaw maqsetke muwapıq bolmasa, sirib tartıwda payda bolatuǵın kúshlerdi arnawlı dinomometrik klyuch jardeminde qadaǵalaw etip turıw kerek. Bunday jaǵdaylarda shózatuǵın kúshdıń ruxsat etilgen ma`nisin sonday tańlaw kerek, onıń tásirinde bolt sterjeninde payda bolatuǵın kernew 0, 4 den artıq bolmaydıin. Bunnan tısqarı, zárúr bolıp qalǵan táǵdirde, v dıń shamalıq ma`nisin V = /0,15d Dep qabıllaw múmkin, bul jerde -klyuchga qoyılǵan moment; d - bolt sterjeniniń diametri. Ádetde boltni klyuch menen sirib tartıw ushın bir jumısshınıń ortasha kúshi 30 kg, klyuch jelkesiniń uzınlıǵı 15 d dep qabıl etiledi. Sonday eken, =30*15 d=450 d boladı. Bul shártler menen orınlanǵan esaplawdıń kórsetiwishe, qol menen sirib tartılgan12 mm li bolt sterjeninde 2350 kg/ , 20 mm li bolt sterjeninde bolsa 815 kg/ kernew payda boladı. Sol sebepli diametri 12 mm den kishi bolǵan boltlarni sirib tartıwda júdá ıqtıyat bolıw kerek. 3-hal. Bolt sirib tartılǵan, sırtdan bolt sterjenine shózatuǵın kúsh tásir etedi. Buǵan basım astında bolatuǵın germetik ıdıslardıń qopqog'ini biriktiruvchi boltlar mısal bóle aladı (41-forma ). Bunday halda boltlar sirib tartılǵanda ıdıstıń germetikligi hám qaqpaqqa basım tásir etkende onıń hesh kóterilmay, ıdıs daǵı hawa yamasa suyıqlıqtı tısqarına shıǵarıp jibermasligi támiyinlenedi. Bunday jaǵdaylarda bolt sterjenin esaplaw anaǵurlım qıyın, sebebi sirib tartılǵan boltning sterjeni shozılǵan, bul bolt jardeminde biriktirilgen detallar bolsa qısılǵan jaǵdayda boladı. Sırtqı basım tásirinde boltning sterjeni qosımsha cho'ziladi, detallarning siqiqligi bolsa bosanıwadı. Eger detallar siqiqligining eljirew ma`nisi bolt sterjeniniń sozılıw ma`nisinen úlken bolsa, qaqpaq menen ıdıs arasında bir shekem sańlaq payda bolıp, ıdıs daǵı hawa yamasa suyıqlıq shıǵıp keta baslaydı. Sol sebepli boltlarni sirib tartıwda olardaǵı shózatuǵın kúshdıń jetkilikli dárejede bolıwın támiyinlanmoq zárúr, yaǵnıy tásir etiwshi basım astında detallarning siqiqligi pútkilley joǵalıp ketpewi shárt. 41-42 forma. 42 - forma. Geometriyalıq ıdıslar 42 -forma qopqogining boltlar menen biriktiriw Bul degen sóz, tásir etiwshi basım muǵdarı nominal muǵdarǵa jetkende de bolt jardeminde biriktirilgen detallar qısılǵan jaǵdayda bolıwı kerek, bolıp esaplanadı. Tek bul siqiqlikning ma`nisi basım tásir etpey turǵandagiga qaraǵanda ádewir kishi boladı. Bolt sterjenin esaplaw ushın sirib tartıwda payda bolǵan keriliw kúshin v menen belgileymiz. Eger boltlar sanı -desek, bir boltga sırtdan tásir etiwshi kúshnı P = dep alıw múmkin. Joqarıda aytılǵanlarǵa kóre, boltning v kúsh tásirinde cho'ziq jaǵdayda bolǵan sterjenine sırtqı p kúsh qóyılsa, ol qosımsha p cha cho'ziladi, detallarning siqiqligi bolsa sonsha bosanıwadı. (42-forma ). Bul degen sóz, sırtdan tásir etiwshi nagruzkaning bir bólegi sterjendi qosımsha sozıwǵa sarplansa, bir bólegi detallarning siqiqligini kemeytiwge ketedi, bolıp esaplanadı. Eger nagruzkaning bolt sterjenin sozıwǵa sarplanǵan bólegin kórsetiwshi koeffsientini menen belgilesak, ol halda sırtqı nagruzkadan boltga qosımsha p kúsh tásir etedi, detallarni siqib turǵan kúsh bolsa (1- ) p shekem azayadı. Sırtqı kúsh tásirinen sterjenler qansha cho'zilsa, detallarning siqiqligi sonsha azayadı. Sol sebepli p = P = (1- )P (55) Boladı, bul jerde - boltning beriluvchanligi, bul shama deformasiyanıń 1 N nagruzka tásirinde ózgeriwine san tárepten teń. detallarga tiyisli beriluvchanlik; (55) teńlikte qaray : (56 ) Ádetde ushırasıp turatuǵın konstruksiyalar ushın : (57) Bul jerde Eb hám Ed - boltlar hám detal materiallarınıń elastiklik modulı ; Fb hám Fd - boltlar hám detal kesimleriniń ústleri lb - boltning deformasiyalanıwshı bólegi uzınlıǵı ; hd=h1+h2 - detallar qiyaligining jıyındısı ( bul jerde lb hd desa boladı ). Fd degende detal' kesiminiń hámme júzi názerde tutıladı. Onıń shamalıq ma`nisin 43-forma daǵı anıqlaw múmkin. Deformasiya buranda hám bolt gellegining sırtınan baslanıp, 300 múyeshtegi konus formasında yoyilgan boladı dep shama etiledi. Konus kólemin cilindr kólemi menen almastırıp, tómendegilerdi jazıw múmkin: D 1= D+ va (58) 43 - forma. Kóbinese, hám ni anıqlaw talay qıyınshılıqlar tuwdıradı. Etilgen esaplar hám eksperimental tekseriwler dıń ma`nisi 0, 2-0, 3 aralıǵinda ekenligin kórsetdi. Sol sebepli ámelde etiletuǵın esaplarda 0,2 …… 0,3 (59 ) Dep alıw múmkin. Sonday etip, keltirilgen xoll ushın bolt sterjenlerin tómendegi tártipte esaplasa boladı : tásir etiwshi nagruzka ózgermeytuǵın bolǵan qal. Bunda esaplawdıń tiykarǵı formulası tómendegishe boladı : , (60 ) Bul jerdegi esaplıq nagruzka : = V+ P=KvP+ P, (60 a) Bul jerde Kv - keriliw koeffisienti (kv=1, 25…. 2), eger qoyılǵan tiykarǵı talap germetiklik bolsa, Kv =1, 3…5 boladı ; P- boltga tásir etiwshi sırtqı nagruzka. 2. tásir etiwshi nagruzka ózgeriwshen bolǵan qal. bunday jaǵdaylarda birikpe degi ózgeriwshen kernewler ushın bekkemlik zapasi anıqlanıp, onıń ma`nisi ruxsat etilgen baha menen salıstırıwlanadı : = =2-4, (61) Bul jerde kernewdiń ózgermeytuǵın bólegi; - kernewdiń ózgeriwshen bólegi. 4-hal. Nagruzka boltining oǵına tik jóneliste tásir etedi. Bunday jaǵdaylarda boltni esaplaw onıń qaysı tárzde ornatılǵanlıǵına baylanıslı. Bolt bolsa tómendegi eki qıylı tárzde ornatılıwı múmkin: 1. bolt ornatılatuǵın tesiklerdiń diametrinen úlkenlew etip tayarlanadı. Sol sebepli bolt ornatılǵanda onıń sterjini menen detal' arasında zazor payda boladı (44-forma ). Bunday jaǵdaylarda birikpege tásir etiwshi sırtqı p kúsh detallarning tutasǵan jayında boltning sirib tartıllıǵi sebepli payda bolǵan súykelisiw kúshi esabına teń salmaqlılıqǵa keltiriledi. Bunda birikpe aldına qoyılǵan tiykarǵı talap mınada, sırtqı kúsh tásirinde detallar bir-birine salıstırǵanda jıljımasligi kerek. Bul pikirdi teńleme arqalı tómendegishe ańlatıw múmkin: yamasa (62) Bul jerde f-detallarning tutasǵan jayındaǵı súykelisiw koeffisienti; k=1, 3…2 ıqtıyat koeffisienti. Detallarning sanı tek eki bolsa (44-forma daǵı 1 hám 2 detallar), P Vf yamasa V = (63) boladı. Bolt zazor menen ornatılǵan jaǵdaylarda p kúsh boltning sterjenine tuwrıdan-tuwrı tásir etpeydi. Boltning sterjeni, tiykarlanıp, keriliw kúshi tásirinde shozılǵan halda boladı. Sol sebepli: (64) Sırtdan qoyılǵan kúsh bolt sterjenine tuwrıdan-tuwrı tásir etpegenliginen nagruzka ózgeriwshen bolǵan jaǵdaylarda da boltni alıp kelgen formulalar jardeminde esaplaw múmkin. Onıń ushın ıqtıyat koeffisientining úlken bahaları (1, 8-2) qabıl etilse jetkilikli. 45 - forma. Tıǵızlıq menen ornatılǵan bolt sterjenin esaplawǵa tiyisli sxema 2. Bolt zıyansiz ornatıladı. Bunday jaǵdaylarda bolt ornatılatuǵın tesikler ol tıǵızlıq menen jaylasatuǵın etip tayarlanadı. Sonday eken, bunda sırtdan quyılatuǵın kúsh detal arqalı tuwrınan - tuwrı bolt sterjenine tásir etedi. (45-forma ). Bunda boltning burandasın jıljıtıp tartıwǵa xojat qalmaydı. Sol sebepli bunday boltni esaplawda detallarning tutasǵan jayında súykelisiw kúshine itibar berilmaydi. Bolt sterjeni kesiliwge hám ezilishga esaplanadı. Kesetuǵın kernew boyınsha bekkemlik shárti: = (65) ezuvchi kernew boyınsha bekkemleniw shárti: orta daǵı detal ushın eki shettegi detallar ushın ez = (66) ez = (67) Keltirilgen formulalarda i-kúsh tásirinde kesiliwi múmkin bolǵan kesimler sanı (45-formada i=2; detallar sanı tek eki bolsa, i = 1 boladı ): p kúsh: d, h1, h2 ólshemler formasında kórsetilgen. Ezilishga esaplawda formulalardıń bolt hám detalga birdey tiyisli ekenligin esta saqlaw kerek. Sol sebepli ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisi bolt hám detalning qay-qaysısı ushın kishi bolsa, solnisi qabıl etiledi. Tuwrısıda, ruxsat etilgen kernewdiń ma`nisi bolt hám detalning qanday materialdan tayarlanǵanlıǵına baylanıslı. Ulıwma alǵanda joqarıda keltiretuǵın jaǵdaydaǵı birikpelerde boltlar zıyansiz ornatılǵanı maqul, sebebi zıyansiz ornatılǵan qallarda boltlarning ólshemi (diametri) zálel menen ornatılǵanına qaraǵanda sezilerli dárejede kishi islewi bolsa jetkilikli dárejede isenimli boladı. 5-hal. Tásir etiwshi nagruzkadan bolt sterjeninde iyiliwshi moment payda boladı. Detalning buranda sırtı menen tutasatuǵın maydanı tegis emes bolǵanda (46 -forma ) yamasa gellegi standartda kórsetilmagan ılgısh retinde tayarlanǵan boltlardan paydalanilganda, onıń sterjenine shózatuǵın kúshdan tısqarı, iyiliwshi moment payda boladı. Sol sebepli bunday boltlarni esaplawda shózatuǵın kúshdan tısqarı iyiliwshi momentke de itibar beriw kerek. Shózatuǵın kúshdan payda bolatuǵın kernew (68) Iyiliwshi moment tásirinde payda bolǵan kernew bolsa yamasa (69 ) 47 - forma. Klemmali birikpeler Boladı, bul tg (radian); W= ekenligin itibarǵa alınǵan. Bunday qallarda bekkemlik shárti tómendegishe boladı : (70) Ulıwma alǵanda, bunday sharayatta isleytuǵın boltlardan ılajı bolǵanınsha kem paydalanǵan maqul. 6 -qal. Klemmali birikpelerdiń boltlarini esaplaw. Klemmali birikpeler detallarni vallarga, oqlarǵa, cilindrik kolonnalar vash ol sıyaqlılarǵa biriktiriw ushın mólsherlengen bolıp, boltlarning ózin sirib tartıw esabına payda etinadi. valga ornatılǵan richagning ornın waqıt-waqtı menen almastırıw kerek bolǵan qallarda klemmali birikpelerden paydalanıw ásirese qolay (47-forma ). Áne sol maqsette tayarlanǵan richagning bir uchida val ornatılatuǵın tesik bolıp, onıń diametri málim maqset menen qırqılǵan boslıq ornına valga ańsat jaylasadı hám boltlarni jıljıtıp tartıw esabına kishreyip, valga bekkem o'rnashadi. Buǵan richagdagi tesik sırtı menen val sırtı arasında payda bolatuǵın súykelisiw kúshi momenti sırtqı kúsh momentine teń yamasa odan artıqlaw (ádetde, 20% cha artıqlaw ) bolıwı kerek. 48 - shaakl. Klemmaning sızıq 49 - forma. Klemmaning val sırtı boyınsha urınıw holi menen tolıq urınıw holi. Esaplaw ushın eki qıylı sxema qabıl etiliwi múmkin. Eger val ornatılatuǵın tesik jetkilikli dárejede anıqlıq menen islengen bolsa, klemmaning ishki sırtı val menen tuwrı sızıq boyınsha tutasadı dep qabıl etiledi (48-forma ). Bunda birikpediń bekkemligin tómendegishe ańlatıw múmkin: } (71) Bul jerde n-tutasǵan orındaǵı reaksiya ; s - val boylap jónelgen kúsh; f- súykelisiw koeffisienti. Eger n=2 v ekenligi itibarǵa alınsa, } (72) Boladı, bul jerde v- boltning keriliw kúshi. Ádetde, esaplaw ushın hám s berilgen boladı. Sonday eken, keltirilgen ańlatpadan tómendegi kelip shıǵadı : } (73) Bolt tabılǵan v kúsh menen jıljıtıp tartılǵan dep esaplanadı (bolt sterjenin esaplaw daǵı 2-xolga qarang). Eger val ornatılatuǵın tesik valning sırtına anıq iykemlestirip islengen bolsa (49 -forma ), boltni jıljıtıp tartıw nátiyjesinde payda bolatuǵın basım onıń sırtına bir tegisde bólistiriledi dep qabıl etiledi. Bul túrde birikpediń bekkemlik shárti tómendegishe ańlatıladı : Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|