Mazmun Titul varog'i

Mazmun

Titul varog'i
Mazmun
Lekciyalar teksti
Ámeliyat jumısları
Tájiriybe jumısları
Kurs proektsin tayarlaw ushın qóllanba
Ǵárezsiz tálim shınıǵıwları
Glossariy
Qosımshalar
Pán programması
Jumısshı pán programması
Tarqatpa materiallar
Testler
Ádebiyatlar dizimi

Kirisiw
Mashinasozlik sanaat hám awıl xojalıǵınıń taraqqiy etiwi ushın zárúr bolǵan texnikalıq baza jaratadı. Sonday eken, hár bir jumısshı, injener hám de alımdıń wazıypası dáwirmiz talabına tolıq juwap beretuǵın, joqarı ónimli, bekkem hám paydalı jumıs koeffisienti joqarı bolǵan tazadan -jańa mashinalar jaratıwdan ibarat. Onıń ushın mashinalar proektlestiriliwde olar detallarining múmkin shekem jeńil, jetkilikli dárejede bekkem, súykelisiwge shıdamlı, forması ápiwayı, isletiliwi qolay hám qawipsiz, sonıń menen birge, mámleket standartları (GOST) de qoyılǵan talaplardı tolıq qandiradigan bolıwına erisiw kerek. Bunnan tısqarı, detallar isten shıqqanda jańasına tez hám ańsat almastıriletuǵın bolıwı da zárúr.

Tuwrısıda, bunday wazıypanı joqarı maman qánigelergine xal ete aladı. Áne sonday qánigeler tayarlawda «Mashina detallari stul bólek orın tutadı.
Bir qansha detallardan dúzilgen mexanizmler kompleksi bolıp málim jumıs orınlaw ushın mólsherlengen qural masnina dep ataladı.
Hár bir mashina úsh gruppa mexanizmnen: háreketlendiriwshi, atqarıw etiwshi hám uzatıwshı mexanizmlerden dúzilgen.
Mashinanıń birdey materialdan tayarlanǵan hám ayırım bóleklerge ajralmaydigan bólegi detal' dep ataladı. Mısalı, buranda, bolt, shponka, prujina hám sol sıyaqlılar detallar bolıp tabıladı.
Mashinanıń málim bir wazıypanı orınlaw ushın mólsherlengen hám bir neshe detaldan dúzilgen bólegi uzel dep ataladı. Reduktor, mufta podshipnik hám basqalar uzellarga mısal bóle aladı.
Sonday eken, mashina uzellardan, uzellar bolsa detallardan dúzilgen bo'lar eken.
Júdá kóp sonday detal' hám uzellar boladıki, olar derlik hámme túrdegi mashinalarda isletiledi. Boltlar, burandalar, tishli uzatmalar, qayıslı uzatmalar, podshipniklar, vallar hám basqalar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bunday detal' hám uzellar mashinalarda ulıwma wazıypalardı atqaradı. Olardıń dúzilisi hám de proektleniw usılları mashina detallari páninde uyreniledi.
Sonday etip, mashina detallari páni injenerlik praktikasida kóplegen ushraytuǵın, derlik hámme túrdegi mashinalar ushın ulıwma bolǵan detal' hám uzellarning dúzilisin hám de olardı ekonomikalıq tárepten qolaylı etip esaplaw hám proyetlestiriw usılların uyreniwshi fan bolıp tabıladı.
Bul pán teoriyalıq mexanika, mexanizm hám mashinalar teoriyası materiallar qarsılıǵı, metallar texnologiyası hám sızılmashılıq sıyaqlı pánlerge tiykarlanadı. Usınıń menen birge, ol mashinasozlik qánigeliklerin uyreniwshi arnawlı pánlerdiń hasası esaplanadı.
Mashina detallari stulda uyreniletuǵın tiykarǵı detal' hám uzellar tómendegilerden ibarat.
1. Detallardan uzellar, uzellardan mashina ónim qılıw ushın olardı óz-ara qanday da qural menen bir-birine biriktiriw zárúr. Áne sonday wazıypanı oteytuǵın birikpeler hám olardı tashkil etiwshi bólimler gruppası usı kursda uyreniletuǵın detallarning birinshi gruppaın quraydı.
2. Mashinanıń energiya dáregi menen jumıs orınlawshı bólimleri arasında jaylasıp, háreket tezligin talap etilgeninshe basqarıwǵa múmkinshilik beretuǵın qural hár túrli uzatmalar bolıp tabıladı. Bunday uzatmalar hám olardı payda etiwshi detallar mashina detallari stuldıń taǵı bir bólekti quraydı.
3. Ekenin aytıw kerek, aylanatuǵın hár qanday detalning háreketin támiyinlew hám olardı ornatıw ushın val hám oqlar dep atalatuǵın detallardan paydalanıladı. val hám oqlar ózleriniń tayanshlarına ıyelewi kerek. Bunnan tısqarı, háreketlenetuǵın bir uzel ekinshi uzel menen óziniń vallari arqalı uladi. vallarni jalǵaw ushın bolsa hár túrli muftalardan paydalanıladı. Sonlıqtan, talap etilgen aylanba háreketti támiyinleytuǵın vallar, oqlar hám olardıń tayanshları hám de vallarni bir-biri menen ulaydigan muftalar mashina detallarining náwbettegi gruppaın quraydı.
4. Joqarıda kórsetilgenlerden tısqarı, túrli prujinalar maylaw sistemasın tashkil qiluvch bólimler, korpus detallar hám sol sıyaqlılar da derlik hámme mashinalarda ushraydı hám usı kursda uyreniledi..
Sonday eken, kópshilik mashinalar ushın ulıwma bolǵan brikmalar, uzatmalar, val hám oqlar, olardıń tayanshları, muftalar, prujunalar hám túrli korpus bólimler mashina detallari stulda uyreniletuǵın tiykarǵı detal' hám uzellarni quraydı.
Ullı ilimpazlardan Aflotun (jańa eradan 3, 5 ásir ilgeri) hám Leonardo-de vinchi (1452-1519 jıllar ) óz dóretpelerinde podshipnik, tishli dóngelek, shınjırlı uzatma hám túrli mashinalar haqqında birpara maǵlıwmatlardı yoritgan bolsalar -de, mashinalardı esaplaw hám proektlestiriw pánine tek XIX asirde tiykar solindi.
Rossiyada mashinasozlik teoriyasına tiykar salǵan alım “Mashinalar haqqında ǵalabalıq leksiyalar» (1859 y) hám «Kóteriw mashinaları stul» (1872 y) atlı dóretpeler avtorı prof. I. A. vushnegradskiy bolıp tabıladı.
«Mashina detallari» dep atalǵan birinshi kitapın prof. v. L. Kirnuchev 1881 jılda Peterburg qalasında baspa ettirdi. Sol waqıttan rawajlana baslanǵan bul pánni bayıtıwda watanımız ilimpazlarınan P. K. Xudyakov, A. I. Sidorov, M. A. Saverin, N. S. Acherkan, N. I. Kolchin, v. A. Dorrovol'skiy, A. I. Petrusevuch, N. B. Kudryavcev, L. B. Chasovnikov, B. N. Reshetov hám M. N. Ivanov dóretpeleri áhmiyetli rol' oynaydı. Sırt el ilimpazlarınan K. Bax, F. Retsher, O. Reynol'ds,

1. 
   Zammerfel'd, v. L'yus, E. Bakungem hám D. Shigleynung mashina detallari pánine tiyisli dóretpeleri da tınıshlandırıwǵa ılayıq. _
   

1-Modul. Mashinalar isenimliligi haqqında túsinikler.

Leksiya №1
Tema : Mashina detallarini esaplaw hám proektlestiriwge tiyisli ulıwma máseleler
Joba :
1. Detalning konstruksiyasına salıstırǵanda qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar.
2. Detallarning islew uqıpı jáne onı támiyinlew.
3. Ruxsat etilgen kernewin anıqlaw.
4. Mashinasozlikda isletiletuǵın tiykarǵı materiallar hám olardı tańlaw.

Bul temanı ózlestiriwden maqset: Detallar haqqında maǵlıwmatqa ıyelew, detallarning túrleri hám olardıń parametrleri haqqında túsinikke ıyelew, detallar parametrlerin esaplaw jolların hám detallarni proektlestiriwge tiyisli tiykarǵı túsiniklerge ıyelew.

Tayansh sóz dizbegiler: Detal, tazalıq, bekkemlik, detallarni proektlestiriw, ıssıbardoshlik, detallarni jeyiliwge hám titirewge shıdamlılıǵı, ruxsat etilgen kernew, bekkemlik shegarası, oquvchanlik shegarası, tolıqıw shegarası, shıdamlılıq shegarası, kontakt kernew, asimmetrik koeffisient, metallmas, qara metallar, reńli metallar, metallmas materiallar, plastmassalar, termoplastlar, reaktoplastlar hám basqalar.
Detalning konstruksiyasına salıstırǵanda qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar
Joybarlanatuǵın detal, birinshiden, áyne sharayatta islew uqıpına iye, yaǵnıy málim waqıt dawamında óz bekkemligin tolıq saqlaytuǵın, artıqsha remont talap etpeytuǵın bolıwı, ekinshiden, tuwrı islewi, úshinshiden, mashinadan paydalanıwda adam ushın qáwip tuwdırmaydigan bolıwı, tórtinshiden, tayarlanishi texnologiyalıq kózqarastan qolay hám qolaylı, yaǵnıy bekkemligin saqlaǵanı halda ólshemleri kishi, múmkinshiligi barınsha jeńil bolıwı hám arzan túsiwi kerek.
Sonlıqtan hár bir konstruktor joybarlaǵan ónim joqarı sapalı bolıwı ushın joqarıda aytılǵan barlıq talaplardı esapqa olmog'i zárúr.
Detallarning islew uqıpı jáne onı támiyinlew
Bekkemlik, tazalıq, ıssıbardoshlik, titirewge hám jeyiliwge shıdamlılıq detalning islew uqıpın anıqlaytuǵın tiykarǵı belgiler bolıp tabıladı.
Detalning islew uqıpın qaysı belgine qaray anıqlaw kerekligi sol detalning islew sharayatına baylanıslı. Mısalı, sirpanib súykelisiw podshipnigining islew uqıpın anıqlaw ushın tiykarǵı belgi jeyiliwge shıdamlılıq bolsa, boltlar ushın, bekkemlik, vallar ushın bolsa tazalıq, bekkemlik hám titirewge shıdamlılıq bolıp tabıladı.
Bekkemlik. Islew sharayatında detalning deformasiyalanıwı normaında bolǵanı halda, sinmay hám kemshilik isley alıw ózgesheligi onıń bekkemligi dep ataladı.
Tazalıq. Birpara detallar, ásirese kúsh tásirinde isleytuǵın detallar ushın bekkemliktiń ózi jetkilikli bolmaydı. Mısalı, málim kúsh hám moment tásirinde sheńberip atırǵan val bekkem bolıwına qaramay, ruxsat etilgeninen artıq iymeyiwi múmkin. Bunday val isletilmasligi kerek, sebebi valga ornatılǵan detallar, mısalı tishli dóńgelekler arasındaǵı aralıq shegaralanǵan boladı. valning ruxsat etilgeninen artıq iymeyiwi bul detallarning móljeldagidan ilgeri isten shıǵıwına sebep boladı. Sol sebepli bunday detallarning bekkemliginen tısqarı, qattılıǵı da ta'-minlanishi kerek. Onıń ushın detalning qaysı biri kóbirek iymeyiwi múmkin bolsa, sol jerindegi deformatsiyaning ma`nisi anıqlanadı hám ruxsat etilgen ma`nisi menen salıstırıwlanadı. Eger esaplaw nátiyjesinde tabılǵan ma`nisi ruxsat etilgeninen kishi yamasa oǵan teń bolsa, detalning qattılıǵı qanaatlanǵan dep tabıladı.
Sonı názerde tutıw kerek, birpara detallarning hádden tıs taza bolıwı olardıń shıdamlılıǵına unamsız tásir kórsetedi. Mısalı, polattan tayarlanǵan tishli dóngelek tisleriniń artıq dárejede taza bolıwı islew waqtında dinamikalıq kúshlerdiń payda bolıwına hám shawqımınıń kusheytiwine alıp keledi. Sonday eken, zárúr jaǵdaylarda detallarning málim dárejede beriluvchan bolıwı talap etiledi. Detallarning beriluvchanligi materiallar qarsılıǵı stulda keltirilgen usıllar menen anıqlanadı.
Titirewge shıdamlılıq. Mashinalar islew tezliginiń barǵan sayın asırılıwı hám detallar salmaǵınıń kemeytiriliwi hár túrlı titirewlerdiń payda bolıwı ushın múmkinshilik tuwdırıp atır. Ekenin aytıw kerek, titirewler mashinanıń islewine unamsız tásir kórsetip, detallarning tolıqıw áqibetinde isten shıǵıwın tezlatadi. Buǵan baylanıslı rezonans hádiysesi ásirese qáwipli bolıp tabıladı. Ádetde, detallarning titirewge shıdamlılıǵın támiyinlew ushın rezonans hádiysesin keltirip shıǵaratuǵın faktorlardı joytıw kerek. Ekenin aytıw kerek, rezonans hádiysesi detalning ózinde payda bolatuǵın menshikli terbelis chastotası sırtqı kúsh tásirinde bolatuǵın terbelis chastotası menen birdey bolıp qalǵanda júz beredi. Sol sebepli, bul eki chastotanı esaplab, bir-birine teń bolıp qalmawın támiyinlew kerek. Bunnan tısqarı, mashinalarda titirew hádiysesin kemeytiw ushın qaltıratpa so'ndirgichlardan, yaǵnıy arnawlı elastik elementlerden de paydalanıladı.
Íssıqa shıdamlılıq. Quramında bir-biri menen ishqalanuvchi detallar bolǵan mashinalarda temperaturanıń málim dárejeden artıp ketiwi kópshilik detallarning jumisına unamsız tásir kórse-tadi. Sol sebepli bunday mashinalar proektlestiriwde olarda payda bolatuǵın ıssılıq normaınan artıp ketpewine, yaǵnıy

Q ≤ Q₁

Bolıwına jetiw zárúr, bul jerde Q - mashinada payda bolatuǵın ıssılıq muǵdarı ; Q1 - mashinadan tısqarına tarqalatuǵın ıssılıq muǵdarı.

Jeyiliwge shıdamlılıq. Islew waqtında ishqalanuvchi detallarning islew dáwiri jeyiliw dárejesine qaray belgilenedi. Jeyiliw nátiyjesinde detalning ólshemleri ózgeredi, bul bolsa óz gezeginde jeyilgen detalning tegis emes islewine sebep boladı ; metall kesiw stanogining detallari jeyilgende bolsa bul stanokda tayarlanǵan ónim uǵımsız shıǵadı. Sol sebepli detalning jeyiliwi málim dárejege jetkennen keyin onı almastırıw usınıs etiledi. Detalning tez yamasa aste jeyiliwi onıń islew sharayatına, moylanish dárejesine, kontakt kernewdiń ma`nisine hám basqa faktorlarǵa baylanıslı. Usınıń sebepinen jeyiliwge shıdamlılıqtı támiyinleytuǵın anıq bir esaplaw usılın usınıs etiw qıyın. Lekin, ámelde qollanılatuǵın bir qansha usıl bar. Usılardan eń kóp tarqalǵanı salıstırma basım p hám shártli koeffisient pv ni aniqlab, olardı ruxsat etilgen shamalar menen salıstırıw usılı bolıp tabıladı: