Mədəniyyət və turizm Mündəricat

Azərbaycanın  dövlət  müstəqilliyi  bərpa  edildikdən 

---

139 
 
Oberhauzen (Almaniya) Beynəlxalq kino-festivalında (1999) bir neçə mükafat, Karlovı Varı festivalında (2000) 
"Azadlıq"  prizi,  O.Mirqasımovun  "Ovsunçu"  bədii  filmi  Kazan  şəhərində  keçirilən  I  Beynəlxalq  müsəlman 
kinosu festivalında (2005) "Ən yaxşı bədii film" nominasiyası üzrə mükafat almışlar. 
Ramiz Məmmədov 
 
Ədəbiyyat: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. “Az ərbaycan” cildi. Bakı, 2007, 
“Kino” məqaləsi, səh. 812-817. 
 

---

140 
 
Kitabxanalar 
 
Bəşər  mədəniyyətinin  beşiyi  olan  Şərqdə  ilk  kitabxanaçılıq  fikirləri  yarandığı  kimi,  gil  lövhələrdən 
ibarət kitabları saxlayan ilk kitabxanalar da burada meydana gəlmişdir. İlk kitabxana kataloqlarının burada tərtib 
olunması  da  həmin  fikri  təsdiq  edir.  Şərqlə  Qərbin  qovşağında  yerləşən  Azərbaycanın  zəngin  tarixi,  əsrlərlə 
formalaşan  mədəniyyəti  vardır.  Bu  mədəniyyətin  ayrılmaz  hissəsi  olan  Azərbaycan  kitabxanalarının  da  tarixi 
çox  qədimdir. Hələ V əsrdə Albaniyada əlifbanın meydana gəlməsi ilə əlaqədar kitablar yaranmış, məbəd və 
məktəblərdə kitabsaxlayıcılar təşkil edilmişdi. VII əsrdə Azərbaycanın Ərəb xilafətinin tərkibinə daxil olması və 
islam  dininin  yayılması  nəticəsində  məscidlərdə  Quranın  müxtəlif  əlyazmalarını  və  digər  dini  kitabları 
cəmləşdirən  kiçik  kitabxanalar,  sonralar  isə  din  xadimləri  hazırlayan  mədrəsələrdə  təlim-tədris  işinə  kömək 
məqsədilə  xüsusi  kitabxanalar  təşkil  olunurdu.  Azərbaycanda  ilk  məscid  və  mədrəsə  kitabxanaları  Bərdə, 
Gəncə,  Şamaxı,  Naxçıvan,  Ərdəbil,  Təbriz,  Beyləqan  və  s.  şəhərlərdə  yaradılmışdı.  Kitablar  ilk  dövrlərdə 
sandıqlarda  və  xüsusi  rəflərdə  saxlanılırdı.  Artıq  XI-XII  əsrlərdə  bəzi  böyük  məscid  kitabxanalarında  kitab 
saxlamağın,  onu  oxucuya  verməyin  özünəməxsus  sadə  üsulları  formalaşdı.  Məscid  kitabxanaları  başqa 
kitabxanaların  yaradılmasında,  kitabçılığın  inkişafında,  kitabxanaların  cəmiyyətdəki  rol  və  əhəmiyyətinin 
möhkəmlənməsində  mühüm  rol  oynadı.  Həm  kitabxana,  həm  də  kitabın  üzünü köçürüb yayan  dini  ocaqlar 
Azərbaycan  kitabçılığının  inkişafı,  kitabxanaların  və  kitabxana  işi  proseslərinin  təkmilləşdirilməsi  sahəsində 
xeyli  iş  görmüşlər.  Məscid  və  mədrəsə  kitabxanaları  həmçinin  kitabxanaçılıq  biliklərinin  rüşeym  halında 
meydana  gəlib  formalaşmasında  da  yaxından  iştirak  etmişdir.  Məscid  kitabxanalarında  ayrıca  kitabdar 
(kitabxanaçı)  vəzifəsi  var  idi.  Ən  savadlı  ruhanilər  bu  vəzifədə  çalışmış,  kitabxanaları  idarə  etmək, 
kitabxanaların quruluşuna, texniki təchizatına, kitab fondlarının zənginləşməsinə kömək göstərmək, kitabxana 
fondlarının  mühafizə  olunması,  düzgün saxlanma  və  düzülüş  sistemlərinin  yaradılması,  kitabların  oxuculara 
verilmə qaydalarının müəyyənləşdirilməsi, fondda olan kitabların siyahılarının tərtibi və s. kimi vəzifələri yerinə 
yetirmişlər.  Məscid  və  mədrəsə  kitabxanalarının  taxçaları  sonralar  kitab  dolablarına  (rəflərinə),  siyahılar  isə 
kitabxana kataloqlarına çevrildi.  
XI-XIII əsrlərdə Azərbaycanın iri mədəniyyət və təhsil mərkəzlərində saray kitabxanaları təşkil edildi. 
Belə kitabxanaların Gəncə, Şamaxı, Təbriz və s. şəhərlərdə olması barədə Nizaminin, Xaqaninin, digər alim və 
şairlərin əsərlərində məlumatlar vardır. XII əsrin II  yarısında Şirvanşahlar sarayında zəngin  kitabxana olmuş, 
minlərlə  kitabı  olan  bu  kitabxanadan  dövrün görkəmli  alim  və  şairlərindən  Əbül-Üla  Gəncəvi,  Əfzələddin 
Xaqani, Fələki Şirvani və başqaları istifadə etmişlər. Kitabxananın nəzdində şairlər məclisi olmuşdur. 
XII əsrdə Gəncədə "Darəl kitab" adlı böyük bir kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Bu kitabxana bir çox Şərq 
ölkələrindən ən qiymətli əlyazma kitabları alırdı. Kitabxananın özündə də kitabın üzü köçürülüb çoxaldılırdı. 
Orta əsrlərin məşhur saray kitabxanalarından biri də XII əsrin 90-cı illərində fəaliyyətə başlamış Qəzvin 
şəhərinin  şimalında  yerləşən  Ələmut  qalasındakı  "Seyyidanə"  kitabxanası  idi.  Qala  və  kitabxana  İsmaililər 
dövlətinin banisi Həsən Səbbah (1055-1124) tərəfindən yaradılmışdı. "Seyyidanə" kitabxanasının Azərbaycanla 
yanaşı, xarici ölkələrdə də oxucuları var idi. Nəsirəddin Tusi XIII əsrin 30-cu illərində Kuhistanda həbs olunub 
Ələmut qalasında saxlandığı dövrdə bu kitabxanada işləmiş, bir neçə il həmin kitabxananın müdiri olmuşdur. 
XIII  əsrdə  Təbrizdə  Qazan  xanın  sarayında  zəngin  kitabxana  yaradılmış,  bu  məqsədlə  xüsusi  bina 
tikilmişdir. Dövlət kitabxanası hüququna malik həmin kitabxanada qiymətli elmi və dini əsərlərlə yanaşı dövlət 
fərmanları, diplomatik məktublar və digər rəsmi sənədlər də toplanmışdır. Kitabxananın idarə olunması xüsusi 
kitabdarlar tərəfindən həyata keçirilmişdir. 
Təbrizin  Qazan  adlanan  hissəsində  daha  iki  böyük  dövlət  əhəmiyyətli  kitabxana  olmuşdur.  "Beytül-
kütüb" ("Kitab evi") və "Beytül-qanun" ("Qanun evi") adlanan bu kitabxanalarda müxtəlif elm sahələrinə dair 
zəngin əlyazmaları mühafizə edilmişdir. 
1300-cü ildə  görkəmli  alim  Fəzlullah  Rəşidəddin  tərəfindən  Təbrizin  şimal-şərqində  salınmış  "Rəbi-
Rəşidi"  şəhərciyindəki  7  minə  qədər  tələbənin  təhsil  aldığı  universitetin  zəngin  kitabxanası  olmuş,  bu 
kitabxanada  bir  çox  Şərq  ölkələrindən  gətirilmiş  müxtəlif  elm  sahələrinə  dair  60  mindən  artıq  ədəbiyyat 
saxlanılmışdır. 
Orta əsrlərdə Azərbaycanda məşhur elmi kitabxanalardan biri böyük alim Nəsirəddin Tusinin bilavasitə 
rəhbərliyi  və  iştirakı  ilə  1258-61-ci  illərdə  yaradılmış  Marağa  rəsədxanasının  kitabxanası  olmuşdur. 
Kitabxanada  İraqdan,  İrandan,  Suriyadan,  Mərkəzi  Asiyadan,  Anadoludan  gətirilmiş  riyaziyyat,  astronomiya, 
fəlsəfə, məntiq, tarix və s. elm sahələrinə dair kitablar, o cümlədən N.Tusinin özünün 100-dən artıq əsəri vardı. 
Kitabxana fondunun ümumi həcmi isə 400 min nüsxə idi. 
XIII-XIV əsrlərdə mədrəsə kitabxanaları öz fondlarının zənginliyi ilə fərqlənmiş, burada dini kitablarla 
yanaşı dünyəvi ədəbiyyat da saxlanılmışdır. 
XIV-XVI  əsrlərdə  Qaraqoyunlular,  Ağqoyunlular  və  Səfəvilər  dövründə  Azərbaycanın  bir  sıra 
hökmdarları  tərəfindən  zəngin  saray  kitabxanaları  yaradılmışdır.  Bu  kitabxanalar  içərisində  Cahanşahın 

---

141 
 
(Həqiqi),  Uzun  Həsənin,  Sultan  Xəlilin  və  Sultan  Yaqubun  təşkil  etdiyi  saray  kitabxanaları  xüsusilə  zəngin 
olmuş, onlarda dövrün bir çox alim, şair, xəttat, rəssam və digər görkəmli şəxsiyyətləri fəaliyyət göstərmişlər. 
Səfəvi hökmdarı I Şah İsmayıl (Xətai) tərəfindən yaradılmış Təbriz saray kitabxanasında Şərqin böyük 
klassiklərindən  Nizaminin,  Firdovsinin,  Sədinin,  Hafizin,  Əssar  Təbrizinin  qiymətli  əlyazmaları  vardı. 
Kitabxananın  nəzdində  həmçinin  əlyazma  kitablarım  hazırlayan,  köçürən,  miniatürlərlə  bəzəyən,  cildləyən, 
bədii tərtibatını təmin edən emalatxana da fəaliyyət göstərirdi. 
1522-ci  ildə  I  Şah  İsmayıl  tərəfindən  kitabxananın  fəaliyyətinə  dair  xüsusi  fərman  imzalanmış,  bu 
fərmanla  görkəmli  rəssam  Kəmaləddin  Behzad  kitabxananın  rəisi  vəzifəsinə  təyin  olunmuşdu.  I  Şah  İsmayıl 
tərəfindən ikinci kitabxana Ərdəbildə, babası Şeyx Səfinin şərəfinə tikdirdiyi məqbərənin nəzdində yaradılmış 
və  bu  elm-mədəniyyət  ocağı  kitabxana  işi  tarixində  Şeyx  Səfi  kitabxanası  kimi  məşhurlaşmışdır.  Səfəvilər 
sülaləsinin hakimiyyətdə olduğu 235 il ərzində fəaliyyət göstərən bu kitabxanaya I Şah İsmayıldan sonra bütün 
Səfəvi hökmdarları tərəfindən qiymətli kitabların hədiyyə edilməsi ənənəyə çevrilmişdir. 
XVII-XVIII  əsrlərdə  bu  kitabxanada  olmuş  bir  sıra  Avropa  alimləri,  səyyahlar  və  elçilər  orada 
saxlanılan qiymətli əlyazmalar haqqında məlumatlar vermişlər. 1852-ci ildə Ərdəbilə daxil olan rus qoşunlarının 
başçısı  general  Suxtelen  Şeyx  Səfi  kitabxanasının  bütün  kitablarmı  A.S.Qriboyedovun  köməyi  ilə  Sankt-
Peterburq  İmperator  Kitabxanasına  (indiki  Saltıkov-Şedrin  adına  Rusiya  Milli  Kitabxanası)  göndərmiş  və  bu 
kitablar  həmin  kitabxananın  Şərq  fondunun  əsasmı  təşkil  etmişdir  (əlyazmalarının  əksəriyyəti  indi  də  orada 
saxlanılmaqdadır). 
Orta  əsrlərdə  kitabxanaların  geniş  yayılmış  formalarından  biri  də  şəxsi  kitabxanalar  idi.  Bu  dövrdə 
Azərbaycanda Bəhmənyarın, Xətib Təbrizinin, Əbül-Üla Gəncəvinin, Xaqaninin, Nizaminin, Fələki Şirvaninin, 
Mücirəddin Beyləqaninin, Nəsirəddin Tusinin və başqaları böyük kitabxanaları olmuşdur. 
XVII  əsr  şəxsi  kitabxanaları  içərisində  Təbrizli  Şərəfəddinin,  Məmmədrza  Məcruhun,  18  əsrdə  isə 
Əbdülrəzzaq  Dünbilinin  kitabxanaları  öz  zənginlikləri  ilə  xüsusilə  fərqlənirdi.  Belə  kitabxanalarda,  əsasən, 
təzkirələr  saxlanılırdı.  Şəxsi  kitabxanalar  şəbəkəsinin  inkişaf  etməsinə  səbəb  ölkədə  təhsilin  inkişaf  edərək 
kütləviləşməsi, kitab hazırlayıb yayan müəssisələrin sayının artması, kitab nüsxələrinin çoxalması idi. 
XVIII əsrin şəxsi kitabxanaları arasında Qarabağ xanı Pənah xanın kitabxanası xüsusilə fərqlənmişdir. 
Pənah xanın (1747-1760) və onun oğlu İbrahimxəlil xanın (1760-1806) hakimiyyəti illərində Qarabağda böyük 
abadlıq, inşaat işlərinin aparılması faktı məlumdur. Şuşada tarixi qalalar tikdirməklə bərabər Pənah xan XVIII 
əsrin  2-ci  yarısında  özünün  saray  əyanlarının  və  eləcə  də  Qarabağa  gələn  hörmətli  qonaqların  istifadə  edə 
biləcəyi  Şərq  üslubunda  möhtəşəm  bir  kitabxana  binası  tikdirmişdir.  Kitabxananın  fondu,  əsasən,  Qarabağın 
məscid  və  mədrəsələrində  toplanmış,  üzü köçürülmüş  qiymətli  əlyazmalar  ilə  zəngin  olmuşdur.  İbrahimxəlil 
xanın hakimiyyəti dövründə kitabxananın fondu daha da zənginləşmiş, hətta uzaq Venesiyadan kitabxana üçün 
kitablar gətirilmişdir. Həmin dövrdə İbrahimxəlil xanın vəziri, dövrünün mütəfəkkir şairi Molla Pənah Vaqif də 
bu kitabxanadan bəhrələnmiş, sonralar burada üzünü köçürdüyü əlyazmalardan və bütün ömrü boyu topladığı 
əsərlərdən ibarət şəxsi kitabxanasını yaratmışdır. 
XIX  əsrin  tanınmış  ziyalılarından  Abbasqulu  ağa  Bakıxanov  uzun  illər  boyu  Şərq  ədəbiyyatına  və 
tarixinə dair topladığı əsərlərdən ibarət zəngin bir kitabxana təşkil etmişdi. Bu kitabxananın əksər hissəsi nadir 
əlyazmalardan ibarət idi. Professor İ.Brez həmin kitabxanada olan əlyazmaların kataloqunu hazırlayaraq 1849-
cu ildə Kazanda nəşr olunan "Dağıstana və Zaqafqaziyaya səyahət" əsərinin əlavələrinə daxil etmişdi. 
Azərbaycan dramaturgiyasının banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin (Axundov) də böyük şəxsi kitabxanası 
olmuşdur.  Onun  kitabxanasında  fəlsəfəyə,  siyasətə,  təbabətə,  iqtisadiyyata,  tarixə,  coğrafiyaya, 
ədəbiyyatşünaslığa, dilçiliyə, riyaziyyata, fizikaya və s. elmlərə aid kitablar olmuşdur. 
Ən  zəngin  şəxsi  kitabxanalardan  biri  də  1901-ci  ildə  qızlar  üçün  seminariya  açmış  Məmmədqulu 
Kəngərliyə məxsus olmuşdur. Üç bölmədən ibarət həmin kitabxanada, əsasən, hüquq və fəlsəfəyə aid 3041 adda 
kitab toplanmışdır. 
XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Azərbaycanda  ilk  ictimai-kütləvi  kitabxanalar  və  qiraətxanalar  meydana 
gəlməyə başladı. 1859-cu ildə Şuşada, 1868-ci ildə Gəncədə, 1887-ci ildə Bakıda ictimai kitabxanalar açıldı. 
1887-ci  ildə  Bakıda  üç kitabxana  var  idi.  1890-ci  ildə  bu  kitabxanalar  birləşdirilərək  Bakı  şəhər  bələdiyyə 
idarəsinə verildi. 1887-ci ildə Qubada, Lənkəranda və Naxçıvanda ictimai-kütləvi kitabxanalar yaradıldı. 
1894-cü ildə görkəmli yazıçı Nəriman Nərimanov tərəfindən yaradılmış ilk ictimai kitibxana-qiraətxana 
Azərbaycanın mədəni həyatında böyük hadisə oldu. Kitabxana 1898-ci ildə çar senzurası tərəfindən bağlandı. 
XIX əsrdə Azərbaycanda ümumi fondu 18 min nüsxə olan 25 kütləvi kitabxana fəaliyyət göstərirdi. 
1918-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti mədəniyyət və maarif sahəsində ciddi 
islahatlar  aparmağa  başlamış,  kitabxana  işinin  inkişafına  xüsusi  diqqət  yetirmişdir.  Həmin  dövrdə  ölkədə 
fəaliyyət göstərən bütün təhsil müəssisələrində - xalq məktəblərində, seminariyalarda, politexnik məktəblərdə, 
gimnaziyalarda, realni məktəblərində və s. kitabxanalar yaradılmışdır. 
Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanda kitabxana kollektoru və iki kitabxana – 1918-ci ildə Mirzə 
Ələkbər  Sabir  adına  Kütləvi  Kitabxana,  1919-cu  ildə  isə  Bakı  Dövlət  Universitetinin  elmi  kitabxanası  təşkil 

---

142 
 
edilmişdir. 1920-ci il aprel işğalına qədər Azərbaycanda 965 məktəb və 102 şəhər və kənd kitabxanası fəaliyyət 
göstərmişdir. 
M.Ə.Sabir adına Kütləvi Kitabxana universal xarakterli olub, o dövr üçün kifayət qədər böyük oxucu 
auditoriyasına malik idi. 1925-ci ildən etibarən bu kitabxana Azərbaycan Respublikasında nəşr olunan kitablarla 
komplektləşdirilməyə  başladı.  Fondu  rus  və  Azərbaycan  ədəbiyyatı  ilə  zəngin  olan  kitabxana  ilk  illər  3  min 
ədəbiyyat  toplaya  bilmişdi.  Sonralar  kitabxananın  fondu  200  minə  çatdı.  Hazırda  M.F.Axundov  adına  Milli 
Kitabxanadan sonra ölkədə fəaliyyət göstərən universal təmayüllü ən iri kitabxanadır. 
Azərbaycan Respublikasının ən böyük ali məktəb kitabxanalarından olan Bakı Dövlət Universitetinin 
Elmi Kitabxanasının əsası 1919-ci ildə Mixaylovski (indiki Məşədi Əzizbəyov adına) xəstəxanasının nəzdindəki 
kitabxananın universitetə verilməsi ilə qoyulmuşdur. Həmin ildə kitabxananın fondunda 250 nüsxə çap vahidi 
olmuşdur. 1920-ci ildə Sabunçu xəstəxanası nəzdindəki kitabxananın fondu da universitetə verilmiş və fondu 
212 çap vahidi olan tibb şöbəsi təşkil edilmişdir. Kitabxananın Şərq şöbəsi Şərq fakültəsinin dekanı professor 
Panteleymon  Kristoviç  Juzenin  təşəbbüsü  ilə  yaradılmışdır.  1922-ci  ildə  professorlar  F.N.İlyin  və  Pavel 
Yuryeviç  Rostovsev  Petroqrada  (Sankt-Peterburq)  ezam  olunmuş  və  onlar  oradan  pulsuz  olaraq  200  puddan 
artıq elmi ədəbiyyat, o cümlədən Rusiya Elmlər Akademiyasının bütün nəşrlərini alıb gətirmişlər. Kitabxananın 
kitab fondu 1924-cü ildə 24713 nüsxəyə çatmışdır. 1928-29 illərdə Bakı Fransız Cəmiyyətinin 1000 nüsxədən 
ibarət kitabı, Maarif İşçiləri Evi Kitabxanasının 2000 cilddən ibarət rus dilində jurnallar komplekti universitetin 
kitabxanasına verilmişdir. Həmin illərdə kitabxananın fonduna professorlardan Bəkir Çobanzadə, P.K.Juze və 
başqalarının şəxsi kitabları da daxil olmuşdur. 
1940-cı  ildə  kitabxananın  fondunda  204613,  1975-cı  ildə  1531769,  2006-cı  ildə  2500000  nüsxə  çap 
vahidi  olmuşdur.  Kitabxana  1971-ci  ildən  ölkənin  bütün ali  məktəb  kitabxanalarının  elmi-metodik  mərkəzi 
sayılır. Onun qızıl fondu nadir, qədim kitablardan, rus ədəbiyyatı fondunun əlyazmalarından, Avropa dillərində 
olan fonddan, eləcə də Azərbaycanşünaslıq və Şərqşünaslıq şöbələrinin ədəbiyyatından ibarətdir. Burada XIV-
XVIII  əsrlərə  aid  nadir  əlyazmaları  toplanmışdır.  Ən qədim  əlyazması  1308-ci  ilə aiddir.  Bu  zəngin  fonddan 
universitetin 15 mindən artıq müəllim və tələbə heyətindən əlavə, Azərbaycanın digər alim və mütəxəssisləri də 
istifadə edir. Onların xidmətinə elmi, tədris və bədii ədəbiyyatdan ibarət olan 5 abonement, 12 qiraət zalı və 30 
kafedra kitabxanası verilmişdir. 
XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda kütləvi kitabxanalar və eləcə də müxtəlif tipli sahə 
kitabxana şəbəkələri inkişaf etməyə başladı. 1920 ildə Politexnik İnstitutunun (indiki Neft 
Akademiyası)  kitabxanasının,  1921-ci  ildə  Azərneft  mərkəzi  elmi  kitabxanasının  (indiki  Respublika 
Elmi-Texniki Kitabxanası), 1923-cü ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin kitabxanasının (indiki 
AMEA  Mərkəzi  Elmi  Kitabxanası),  1923-cü  ildə  Azərbaycan  Respublika  Dövlət  Kitabxanasının  (indiki 
M.F.Axundov  adına  Azərbaycan  Milli  Kitabxanası)  və  1925-ci  ildə  Dövlət  Kitab  Palatasının  yaradılması 
Azərbaycanda kitabxana işinin inkişafına təkan verdi. 
1921-ci  ildə  yaradılan  Respublika  Elmi-Texniki  Kitabxanası  normativ-texniki  sənədlər,  patent 
ədəbiyyatı,  elm  və  texnika  sahəsində  ədəbiyyat  və  digər  sənədlərlə  Azərbaycan  Respublikasının 
Standartlaşdırma,  Metrologiya  və  Patent  üzrə  Dövlət  Agentliyinə  kitabxana-biblioqrafiya  və  informasiya 
xidmətini  həyata  keçirən  ixtisaslaşdırılmış  kitabxanadır.  Yarandığı  vaxtdan  indiyədək  onun  fondu  normativ-
texniki sənədlər, patent ədəbiyyatı, elm və texnika sahəsində ədəbiyyat və digər sənədlərlə komplektləşdirilir. 
Kitabxana respublikadakı bütün elmi-texniki kitabxanalara metodik rəhbərliyi həyata keçirir. Fonda daxil olan 
yeni  kitablar  barədə  oxuculara  məlumat  vermək,  oxucuların  sorğularmı  öyrənmək  üçün kitabxana  kütləvi 
tədbirlərin müxtəlif növlərindən, daimi sərgilərdən, mövzu sərgilərindən, informasiya günlərindən və normativ-
texniki sənədlərin sərgilərindən geniş istifadə edir. 
1921-ci  il  yanvarın  21-də  Azərbaycan  SSR  Xalq  Torpaq  Komissarlığının  nəzdində  respublika 
əhəmiyyətli ilk sahə kitabxanalarından biri olan Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitabxanası yaradıldı. 40-cı 
illərin əvvəllərində kitabxananın 13 mindən çox kitabı olmuşdur. 
1967-ci ildən Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi nəzdində Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı 
Kitabxanası  kimi  öz  fəaliyyətini  davam  etdirdi.  1967-ci  ildən  kənd  təsərrüfatı  ədəbiyyatına  dair  geniş  oxucu 
kütləsinə  məlumat  çatdırmaq  məqsədilə  məlumat-biblioqrafik  nəşrlər  çap  etdirir.  1973-cü ildən  başlayaraq, 
Azərbaycanda çıxan kənd təsərrüfatına dair bütün ədəbiyyatın məcburi pullu nüsxələrini alır. 
Kitabxananın  39  filialı,  51  şəbəkəsi  fəaliyyət  göstərir.  1982  ildən  kənd  təsərrüfatı  üzrə  depozitar 
mühafizə  mərkəzidir.  Kitabxananın  ümumi  fondunun  həcmi  1  milyon  nüsxəyə  yaxındır.  Kitab  fondu  39260 
nüsxədir (2006). 
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  Mərkəzi  Elmi  Kitabxanası  respublikada  ölkə  və  dünya 
əhəmiyyətli elmi nəşrlərin zəngin fondlarına malik olan ən iri, universal təmayüllü, aparıcı elmi kitabxanadır. 
Mərkəzi Elmi Kitabxana 1923-cü ildə görkəmli ziyalılar Nəriman Nərimanov,  Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, 
Tağı Şahbazi (Simurğ), Hənəfi Zeynallı və başqalarının təşəbbüsü və yaxından köməyi ilə Azərbaycanın təbii 
sərvətlərini,  iqtisadiyyatını,  tarixini,  fəlsəfəsini,  ədəbiyyat  və  incəsənətini  və  s.  öyrənmək  məqsədi  ilə 

---

143 
 
Azərbaycanı  Tədqiq  və  Tətəbbö  Cəmiyyəti  yanında  yaradılmışdır.  Azərbaycanın,  eləcə  də  qonşu  regionların 
tarixi,  arxeologiyası,  etnoqrafiyası,  təbii  sərvətləri,  elm  və  mədəniyyətinin  öyrənilməsində  mühüm  xidmətləri 
olmuş  həmin  Cəmiyyətin  nəzdində  görkəmli  ədəbiyyatşünas-biblioqraf  professor  A.V.Baqrinin  rəhbərliyi  ilə 
təsis edilmiş Biblioqrafiya bürosu kitabxananın təşəkkülü üçün ilkin baza olmuşdur. 
1925-ci  il  avqustun  9-da  Azərbaycanı  Tədqiq  və  Tətəbbö  Cəmiyyəti  Mərkəzi  Şurasının  iclasında 
Biblioqrafiya  bürosu  əvəzinə  Kitabxana-biblioqrafiya  bürosu  təsis  edilir.  Bu  dövrdə  Azərbaycan  ölkəşünaslıq 
materiallarının  toplanması  sahəsində  geniş  iş  aparılır.  Elmi  tədqiqat)
!
n31
2 !!
h mün ]
 
n  at
ı"
s 
d1
]=
 
E
ın  E o"
d1
- dA
-]"
M
Az

---

144 
 
Sürətlə  inkişaf  etməyə  başlayan  kitabxana  yarandığı  vaxtdan  əsas  diqqəti  fondun 
komplektləşdirilməsinə verdi. 1925-ci ildə onun fondunda 51000, 1928 il-də isə 300000 adda kitab, jurnal, qəzet 

---

145 
 
1958-ci  ildə  149  elmi,  elmi-texniki  və  xüsusi  kitabxana  fəaliyyət  göstərirdi.  Ali  və  orta  ixtisas 
məktəblərində 56 kitabxana, ümumtəhsil məktəblərində isə 2667 kitabxana var idi. 1965-ci ildə Azərbaycanda 
daha bir iri kitabxana - Firidun bəy Köçərli adına Dövlət Uşaq Kitabxanası yaradıldı. Kitabxana respublikada 
fəaliyyət  göstərən  bütün  uşaq  kitabxanaları  üzrə  elmi-metodik  mərkəzdir.  Kitabxananın  Bakının  müxtəlif 
rayonlarında  fəaliyyət  göstərən  5  filialı,  206  min  nüsxə  kitab  fondu,  7  min  200  dövri  mətbuat  fondu  var. 
Kitabxananın fondunda toplanmış tarix, ekologiya, kino, teatr və s. sahələri əhatə edən kitablar uşaqların elmi 
idrak səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kitabxananın 25 min oxucusu var 
(2006).  Bunlar  17  yaşa  qədər  olan  məktəblilər  və  uşaq  mütaliəsinə  rəhbərlik  edən  məktəb  müəllimləri, 
metodistlər, kitabxanaçılar, dərnək rəhbərləridir. 
1960-80-ci  illərdə  respublikada  kütləvi  kitabxanalar  şəbəkəsinin  mərkəzləşdirilməsi  və 
təkmilləşdirilməsi,  kitabxanaların  informasiya  fəaliyyətinin  inkişafı  ilə  əlaqədar  onların  funksiyalarının 
əhəmiyyətli  dərəcədə  genişləndirilməsi,  kitabxana  fondlarının  əsaslı  şəkildə  yaxşılaşdırılması,  depozitar  kitab 
fondlarının  yaradılması,  kitabxanaşünaslıq  və  biblioqrafiya  sahəsində  elmi-tədqiqat  işlərinin  genişləndirilməsi 
və s. diqqəti cəlb edir. 
60-cı  illərdə  köhnə  kitabxanaları  bərpa  etmək,  yeni 
kitabxanalar  açmaqla  yanaşı,  yüksəkixtisaslı  kitabxanaçı 
kadrlar  yetişdirmək  kimi  mühüm  işlər  həyata  keçirildi. 
Azərbaycanın kənd rayonlarını yüksəkixtisaslı kadrlarla təmin 
etmək  üçün  Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  filologiya 
fakültəsinin tərkibində fəaliyyət göstərən kitabxanaçılıq şöbəsi 
müstəqil fakültə kimi formalaşdırıldı və genişləndirildi. Onun 
maddi-texniki  bazası  möhkəmləndirildi  və  tələbə  qəbulu 
artırıldı.  7 -ci ]7llərdə
akı
övl
ət Univers7tetinin 
Kitabxanaçılıq  fakültəsi  Azərbay7
nın  k
ənd  rayonları  üçün 
xey7i kadr hazırladı. 
197 -8 -ci
ll
ərdə
əktəbdənkənar 
uşaq 
müəssisələrindəki  kitabxanaların  şəbəkəsi  genişləndirilərək 
onların sayı218e- ə, m
üstəqilu şaq kitabxanalarınınsayı is ə 118-ə çatmışdı. 
Bu dövrdə təhsi s7s7emində aparılan  7slahatlarla 
əlaqədar olaraq  ümumt
əhsilv ə
im
əktəb kitabxana 
şəbəkələrinin maddi-exniki bazasının  möhk əmləndirilməsi  ön  plana  çəkilmiş, təhsil kitabxanaları t əhsil
sisteminin  əsas  tərkib  his

---

146 
 
çox istifadə etdiyi yeni tipli elmi-informasiya müəssisəsinə çevrilmişdir. AMEA-nın kitabxanası keçmiş SSRİ 
miqyasında ilk dəfə olaraq akademiya kitabxana şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsi ideyasını irəli sürmüş və onu 
həyata keçirmişdir. 
1970-80-ci illər Azərbaycanda kitabxana işinin inkişafı, yenidən qurulması və kitabxana işi sahəsində 
böyük  islahatlar  dövrü  olmuşdur.  Məhz  bu  illərdə  kitabxana  işi  sahəsində  ilk  dəfə  olaraq  ölkədə  əhaliyə 
kitabxana  xidmətinin  forma  və  məzmununda,  təşkilati  prinsiplərində,  kitabxana  işinə  rəhbərliyin  təşkilati 
forması sahəsində islahatlar aparılmış, kitabxana işinin mərkəzləşdirilməsi həyata keçirilmişdir. Bir neçə böyük 
kitabxananın və rayon kitabxanalarının bütövlükdə mərkəzləşmə işi 1976-cı ildə başa çatdırıldı. Respublikada 
təhsil  müəssisələrinin  kitabxana  şəbəkəsi,  Elmlər  Akademiyasının  elmi  tədqiqat  institutlarının  kitabxana 
şəbəkəsi  və  s.  yaradıldı.  Həmin  illərdə  respublikada  kitabxanaların  avtomatlaşdırılması  prosesinə  başlanıldı. 
1976-cı  ildə  Mərkəzi  Elmi  Kitabxana  respublikada  ilk  dəfə  olaraq  kitabxana  sistemini  qismən  də  olsa 
avtomatlaşdırdı. 
Düzgün  olmayan  siyasət  nəticəsində  XX  əsrin  60-cı  illərinin  sonunadək  Azərbaycanda  500  kənd 
kitabxanası  ləğv  edilmişdir.  1969-cu  ildə  Heydər  Əliyev  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  bunun  ciddi  səhv 
olduğunu  bildirmiş  və  həmin  səhvi  düzəltmək  üçün göstəriş  vermişdi.  Bu  göstərişdən  sonra  Azərbaycan 
Respublikası Dövlət Plan Komitəsi hər il orta hesabla 100 kənd kitabxanasının bərpa edilməsi haqqında plan 
hazırladı. Ləğv edilmiş kitabxanaları təxminən 4-5 ilə bərpa etmək mümkün oldu. 
Həmin illərdə respublikanın 8 şəhərində 111 filialı olan mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi yaradıldı. 
Rayon kitabxanalarının mərkəzləşməsinin müvəffəqiyyətlə başa çatmasına baxmayaraq, şəhər kitabxanalarının, 
xüsusilə Bakı şəhər kütləvi kitabxanalarının mərkəzləşməsi prosesini müəyyən obyektiv və subyektiv çətinliklər 
üzündən tam başa çatdırmaq mümkün olmadı. Şəhər kitabxanalarında mərkəzləşmənin aparılması 80-ci illərin 
əvvəllərinə qədər davam etdi. 
Hazırlıq işi aparıldıqdan sonra, 1975-80 illər ərzində mərkəzləşmə, əsa-sən, həyata keçirildi. Əgər 1970 
ildə Azərbaycanda 25 mln. 400 min nüsxə kitab fonduna malik 2923 kütləvi kitab-xana var idisə, 1985 ildə 38 
mln.  800  min  kitab  fondu olan  4245  kütləvi  kitabxana  fəaliyyət  göstərirdi.  Son 15  ildə  daha  1322  kitabxana 
yaradılmış, kitab fondu isə 13 mln. 400 min nüsxə artmışdır. 1970-ci ildə kütləvi kitabxanalarda orta hesabla hər 
100  oxucuya  90  kita  düşürdüsə, son  15  ildə  hər  100 nəfərə  düşən  kitabların  miqdarı  488  nüsxə  artmışdı. Bu 
dövrün ən böyük nailiyyəti yeni kitabxanaların əksəriyyətinin yaşayış məntəqələrində açılması idi. Bu da əhalini 
kitabxana xidməti ilə təmin etməyə imkan verir, kitab mədəniyyətinin, informasiyanın geniş yayılmasını təmin 
edirdi. 
1970-80 illərdə Respublika Dövlət Kitabxanası, 6 sahə kitabxanası, 17 ali məktəb və Azərbaycan SSR 
Elmlər Akademiyasının 27 kitabxanadan ibarət kitabxana şəbəkəsi daha sürətlə inkişaf etməyə başladı. Xüsusi 
statusa və kadr potensialına malik olan bu kitabxanaların respublikada xalq təsərrüfatının, el-min, mədəniyyətin 
inkişafında  böyük  xidmətləri  olmuşdur.  Göstərilən  kitabxanalar  respublikada  kitabxanaların  metodik 
təminatında  mühüm  işlər  görməklə  yanaşı,  kitabxana  işinin  inkişaf  istiqamətinin  müəyyənləşdirilməsində, 
kitabxanaşünaslıq  və  biblioqrafiyaşünaslıq  sahəsində  elmi-tədqiqat  işinin  təşkilində  də  geniş  fəaliyyət 
göstərirdilər. 
80-ci  illərin  sonunda  Azərbaycanda  əhalinin  bütün təbəqələrinə  xidmət  edən  təkmilləşmiş  kitabxana 
sistemi  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu  sistemə  dövlət  kitabxanaları,  ayrı-ayrı  nazirliklərin,  idarə  və  müəssisələrin, 
ictimai-siyasi  təşkilatların  kitabxanalar  şəbəkəsi  daxil  idi.  Respublikada  geniş,  universal,  universal-elmi, 
universal-kütləvi, xüsusi, elmi-texniki və təhsil kitabxanası şəbəkələri meydana gəlib inkişaf etmişdi. 1980-ci 
illərin  əvvəllərin-də  Azərbaycanda  120  mln.-dan  artıq  kitab  fondu  olan  10000-ə  yaxın  kitabxana  fəaliyyət 
göstərirdi. Bu kitabxanalar 4 mln.-a yaxın oxucuya xidmət edirdi. 
1980-ci  illərin  ikinci  yarısından  başlayaraq  Sovetlər  İttifaqında  aparılan  yenidənqurma  işlərinin iflasa 
uğraması, ölkədə baş verən iqtisadi böhran öz təsirini Azərbaycana da göstərdi. Respublikada, bütün sahələrdə 
olduğu kimi, kitabxana işi sahəsində də ciddi problemlər yarandı. Kitabxana işinə ayrılan maliyyə vəsaiti xeyli 
azaldı və ayrılan vəsait öz təyinatı üzrə xərclənmədi. 1988-ci ildən respublikada iqtisadi və siyasi böhran daha 
da  kəskinləşdi.  İdarəetmədə  ciddi  hərc-mərclik,  xaos  yarandı.  1988-ci  ilin  axırlarından  başlayan  qondarma 
Dağlıq  Qarabağ  problemi  bu  böhranı  daha  da  dərinləşdirdi.  Ölkədə  mədəniyyət  müəssisələrinin,  o  cümlədən 
kitabxana  işinin  vəziyyəti olduqca  pisləşdi.  1993-cü ilə  qədər  davam  edən  bu  proses  kitabxana  işinə  olduqca 
böyük zərbə vurdu, bir çox mədəniyyət müəssisələrinin, o cümlədən kitabxanaların binası əlindən alındı, 100-ə 
yaxın texniki kitabxana bağlandı. Torpaqların erməni vandalları tərəfindən işğalı zamanı fondunda 4 mln. nüsxə 
kitab olan 982 kitabxana məhv edildi. 
Ümummilli lider Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə gəlişi və onun bilavasitə rəhbərliyi və qayğısı 
sayəsində  kitabxanalar  dağılmaqdan  xilas  oldu.  Kitabxanaların  özəlləşdirilməsi,  onların  binalarının  başqa 
məqsədlər  üçün  istifadə  olunması  ölkə  rəhbəri  tərəfindən  qadağan  edildi.  Mövcud  kitabxana  şəbəkələrinin 
qorunub  saxlanılması  uğrunda  mübarizə  başlandı  (1993-99).  Məhz  bu  illərdə  Azərbaycan  dövləti  keçid 
dövrünün çətinliklərinə  baxmayaraq,  kitabxana  şəbəkələrini  qorumağa  müvəffəq  oldu.  1996  ildə  Azərbaycan 

---

147 
 
Respublikası  Nazirlər  Kabineti  "Kitabxana  işi  haqqında"  qərar  qəbul  etdi.  Bu  qərarda  kitabxana  şəbəkələrini 
qoruyub  saxlamaq  və  əhaliyə  xidmət  işini  yaxşılaşdırmaq  üçün  Azərbaycan  Respublikasının  Mədəniyyət 
Nazirliyinin  qarşısında  ciddi  vəzifələr  qoyuldu.  Qərar  keçid  dövründə  kitabxanaların  qorunub  saxlanılmasına 
xeyli  kömək  göstərdi.  Bu  dövrdə  dövlətin  kitabxana  sahəsində  apardığı  siyasətin  mühüm  aspektlərindən  biri 
kitabxanaların maliyyələşdirilməsi oldu. Bütün çətinliklərə baxmayaraq dövlət kitabxanaların saxlanılmasına və 
kitabxana işçilərinin əməkhaqqının verilməsinə lazımı vəsaiti ayıra bildi. Bu, kitabxana şəbəkələrinin qorunub 
saxlanılmasını təmin etdi. 
1998-ci  ildən  başlayaraq  dövlət  büdcə-sində  kitabxanalara  yeni  kitablar  almaq  üçün vəsaitin  nəzərdə 
tutulması  və  onun  ilbəil  artırılması  əhaliyə  kitabxana  xidmətinin  təşkili  işini  xeyli  yaxşılaşdırdı.  Ölkədə  özəl 
müəssisələrin yaradılması ilə əlaqədar olaraq yeni özəl kitabxanalar təşkil edilməyə başladı. Xüsusilə özəl təhsil 
müəssisələrinin, ali və orta ixtisas məktəblərinin kitabxana şəbəkələri formalaşmağa başladı. 
Ayrı-ayrı  nazirliklərin,  idarə  və  müəssisələrin  kitabxanalarında  informasiya  texnologiyası  artmağa, 
kitabxanalar tədricən kompyuterləşdirilməyə, bir çox elmi kitabxanalar şəbəkəsinə internet qoşulmağa başlandı. 
1994-cü ildə ölkədəm S

---

148 
 
hədiyyə  olaraq  paylanılmasının  nəzərdə  tutulması  və  bundan  irəli  gələn  vəzifələrin  artıq  yüksək  səviyyədə 
yerinə  yetirilməsi  dövlət  başçısının  uzaqgörən  siyasətinin  və  Azərbaycan  dövlətinin  ölkədə  informasiya 
cəmiyyətinin qurulmasına verdiyi önəmin bariz nümunəsidir. 
2006-cı ilə olan məlumata görə Azərbaycanda ümumi kitab fondu 38,8 mln. nüsxə olan 4374 kütləvi 
kitabxana fəaliyyət göstərir. Bu kitabxanalar 298,4 min oxucuya xidmət edir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında 
2 respublika kitabxanası (M.S.Ordubadi adına Respublika Kitabxanası – 1922-ci ildə yaradılmışdır; A.Babayev 
adına Respublika Uşaq Kitabxanası - 1960 ildə yaradılmışdır) və 7 mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi fəaliyyət 
göstərir. Onlardan ən qədimi olan Ordubad rayon kitabxanası 1922-ci ildə yaradılmışdır. 
Hazırda respublikanın iri kitabxanalarında kompyuterləşdirmə işləri həyata keçirilir. 
Respublikada  kitabxanaların  fəaliyyətini  koordinasiya  etmək  məqsədilə  Azərbaycan  Kitabxana 
İnformasiya  Konsorsiumu,  Azərbaycan Kitabxana  İşinin  İnkişafı  Assosiasiyası və  Azərbaycan  Kitabxanaçılar 
Cəmiyyəti yaradılmışdır.