“Açıq söz”, 12 iyul 1917, JY2517
259
Tazə Şurayi-Milli
Tazə təşki\at üsu\ı ı\ə təsis oiunan Şurayi-Milli əmə\ə gə\di. İyulun
12-də bu Şura ilə üz-üzə gəldik: üzünə baxılır, kəndisilə anlaşıljr, vic-
dan və idrakına inanıhr bir Şura!
Millətin hər bir təbəqə və sinfınin burada nümayəndəsi var. Məhəllə,
həmkar, məarifmənd, üləma, sinif və məslək hamısı burada, millət eti-
mad elədigi, kəndisindən iş istədigi adamlarmm hamısını, heç olmasa
çoxusunu burada görə bilər.
Şuranın sayı 200 adama qədər çıxa biləcək bir halda. Hazırda 150-
yə qədər adam mövcud. Bu Şura qabaqkı şuraya bənzəmiyor. İnqi-
lab zamanının 3-4 ayı təsirsiz keçməmiş, fikirlərdə, təsəvvürlərdə bir
növ kamal hasil olmuş. Hər kəs bir mşsləki-siyasiyə doğru getməkdə,
cəmaətdə siyasət axımları seçilməkdədir. Burada bu axımlardan hamı-
sxnın nümayəndələri var.
Komitəyə seçilmiş 33 adam eynilə Şuranın kiçik bir nümunəsi.
Komitə seçkisi əsnasxnda Şura bütün sürətlə toplanmasxna rəğmən
təşkilata istedad əsəri göstərdi. “Müsavat”çılardan bir heyətin
təşəbbüsilə hazirlanmış olan namizədlər siyahısınm layihəsi seçkiləri
nəticəli bir hala qoydu. 60 ilə 80 arasında sabit bir əksəriyyətlə heyətin
siyahısı keçdi. Anlaşıldı ki, Şura əzası arasmda müxtəlif cəmiyyət və
heyətlərin nümayəndəsi olmaq üzrə qüvvətli və disiplinə tabe müsavat -
çxlar vardxr. İştə, bu hal Şurayı işlək bir hala qoydu.
Şübhəsiz ki, işin ibtidası olduğundan və firqə həyatma biz tazə
girdigimizdən “Müsavat” firqəsinin bu ilk təcrübəsində nöqsanlar yox
degildi. Fəqət nöqsanlı da olsa bu hal özü bir kamaldır.
Şura tərəfindən seçilən komitə bu günə qədər iki iclas etmiş. Bu ic-
lasların da sədrini, müavinlərini, katibini intixab eləmişdir, Bu günlər
dəxi 5 şöbəyə bölünüb öz işinə başlayacacj.
Əvət, işə başlayacaq. Fəqət olduqca ağır, məsuliyyətli, zəhmətli bir
işə başlayacaq.
\5 üzv\ük bixinci komitə təşkil olunduğu zaman inqilabm i\k gün-
ləri, ballı günləridi. Hər kəsdə böyük ümidlər və könüllərdə həyəcanlı
260
fərəhlər vardı. Fəqət bununla bərabər təşkilat naminə heç bir şey yox idi.
Öylə bir zaıpanda njüsolman cəmaət işini idarəyə təşəbbüs edən komitə
qüvvəti yetdigi qədər çahşdı. Nəhayət, xəlqimizin təşkilat və özünü ida-
rəya olan istedadı kəndisini göstərib dairəsinin genişlənməsini istədi.
Bu istəyiş iştə, bugünki Şura ilə Komitəyi vücuda gətirdi.
Fəqət yeni vücuda golən bu komitə bir şeyi dəxi göstərdi ki, cəmaət
öz işini öz əlinə almaq istəməsi ilə bərabər bu günş qədər kəndisinə
xidmət edən qüvvələrə hala etimad bəsləməkdə və onlardan bundan
sonra xidmətlər də gözləməkdədir. Köhnə komitə ərkanmm eyni ilə ha-
man yeni komıtəyə də seçildikləri bunu göstərməkdədir. Bu hal şübhəsiz
ki, xadimlərimizj təşviq edər, ağır vəzifələrini ifa etdikdə kəndilərinə
sühulət verər. Böylə bir sühulətə heç şübhəsiz ki, bu günlərdə iş başm-
da bulunmaq vəzifəsilə vəzifələnən millət xadiıpləri yerdən göyə qədər
möhtacdırlar.
İnqilab böhran keçiriyor. Məmləkət təhlükə içərisindədir. Anarxiya
gözünü ağardıyor. Bütün Rusiya ilə bərabər millətimizin, əzcümlə Qaf-
qasiya müsəlmanlarınm halı da qorxular içindədir. Bu zaman inqila-
bm ilk günlərindəki zamandan daha məsuliyyətli, daha ciddiyyətlidir.
Böylə bif zamanda cəmaət işinə məşğul olanlarm fikri şübhəsiz ki, hər
cəhətcə əmin olmalıdır,
Şuranın, cəmaətin etimadma əmin olan Komitə əlbəttə ki, cəsarətlə
öz yolunu gedə bilər və xəlqin etimadı sayəsində məqsədlərinə irişib,
milləti də saxlar.
Bu etimad hazırda var. Lazımdır ki, bu etimad davam etsin. Lazım-
dır ki, bu etimadın həqli olduğu anlaşılsm. Bunun üçün də lazımdır ki,
tazə seçilmiş Komitə əzaları gecə-gündüz işləsinlər.
İşləsinlər... Müvəffəqiyyətlər!
“Açıq söz”, 16 iyul 1917, Ks520
Sühulət - qsanlıq, əlverişlilik
261
Bələdiyyə seçkiləri həqqində
Bələdiyyə seçkilərinin siyahısı hazırlanıyor. Siyahılar əl yazı ma-
şinası ilə yazılıb, sonra daş basmasında çoxlaşdırılacaqdır. İki seçki
uçastokunun siyahısı hazırlanıb bu günlərdə məhəllə siyahı mərkəzində
qoyulacaqdır.
SiyahıJarın təxmini hesabından anlaşılmjşdır ki, seçki həqqi olmaq
üzrə 90 min adam siyahıya daxil edilmişdir. Bu sıyahılar müsəlman ar-
vadları həqqində ayrı saxlamb, yerdə qalan əhali üçün kişi-arvad bir
yerdə ümumi surətdə hazırlanmışdır.
Sıyabıya öaxı\ edı\miş müsəlman arvadlanm n sayı 14.000-dən
ziyadədir. Molumdur ki, müsəlmanlardan bir çoxu arvadlarmm adını
siyahıya saldırmamışlar. Bundaa əlavə evlərin çoxu bağda olduğundan,
bağda da əksərən evin arvad-uşağı bulunduğundan yəqin vardır ki, ar-
vadların kişilərə nisbətlə çoxu qələmdən düşmüşdür. Bu mülahizə ilə
təxmin edə bilmək olar ki, ümumi siyahıda olan müsəlman kişilərinin
əqəllən 20.000-i siyahıya daxil edilməmiş olsun ki, bu surətlə tamam
hesabla 35 min müsəlman seçkiçi var deməkdir. 3 5 ,90-a nisbətlə yüzdə
37 təşkil ediyor. Fəqət bu 90 min üstünə şəhərimizdə mövcud olan 15
min qarnizon dəxi əlavə edilsə, o zaman siyahı 105 minə qədər varı-
yor ki, bu ədədə nisbətiə müsəlman seçkiçilərin qüvvəti yüzdə 30-u
təşkil ediyor.
Halbuki müsəlman cəmaətinin ədədi bu nisbətin fövqündədir.
Müsəlman seçkiçilər heç olmasa yüzdə 40-ı təşkil etməlidirlər.
Məlum işdir ki, ətalət göstərmiş olanlar siyahıdan qalmışlardır. Fəqət
siyahıdan düşmüş olanlar üçün hələ əldə fürsət vardır. Bunlar edə
bilərlər ki, özlərinə səmt olan məhəllə siyahı mərkəzlərinə müraciət
edib özlərini yazdırtsınlar. İyulun 10-na qədər bu mərkəzlərdəki vəqtilə
adresləri qəzetələr vasitəsilə nəşr olunmuşdu - məxsus adamlar vardır
ki, xəbər verildigi kibi gedib siyahı kartoçkası aparıb qələmdən qalan-
ları yazlyorlardı. İmdi artıq ona imkan bu qədər. Fəqət onunla bərabər
hər kəs istərsə özünü siyahıya yazdıra bilər. Bundan ötrü lazımdır ki,
gedib haman məhəllə siyahı mərkəzinə xəbər verib özünü yazdırtsın.
262
Siyahıların hamısı çap edilib elan olunandan 5 gün sonraya qədər buna
imkan vardır. Demək ki, hələ iyulun axırma qədər hər kəs qələmdən
düşmüşsə özünü yazdırta bilər.
Bundan əlavə vətəndaşlardan bir qismləri ki mədənlərdə çalışı-
yor, fəqət şəhərdə oluyorlar, yainki kəndlidirlərsə də şəhərdə oluyor-
lar, burada məşğələləri vardır və ələlümum şəhər ilə daimi surətdə
münasibətdədirlər, onların bələdiyyə seçkilərində həqqi vardır, Onlara
da lazımdır ki, özlərini yazdırsınlar. Qələmdən düşməgə qoymasınlar.
Bəli, hər kəs həqqini bilər, vətəndaş isə hər kəs istiyorsa, doğma
şəhər işlərində ögey olmasm. Hər kəs dərk ediyorsa ki, bütün cəmaətlə
bərabər öz ailəsinin həyatı da bu bələdiyyə seçkilərinə bağlıdır, o halda
qeydsizlik, başısoyuqluq etməyib çalışmalı, getməli, bilməli, özünü si-
yahıya qeyd etdirməlidir. Yoxsa adı qələmdən düşər. Adınm qələmdən
düşməsi ilə həqqi də əlindən almar. Bir həqq ki, qanlar bahasma alın-
mış, bir bəqq ki, qanlı mübarizə ilə əldə edilmişdir. Millətdaşlar, çalı-
şınız, həqqiniz itməsin!
M.Ə.
“Açıq söz”, 17 iyul 1917, JV«521
Əqəllən - ən azı, heç olmazsa
263
Soldan sağa
İnqilabçı Rusiya bütün cahan demokratiyasına Rusiyamn kimsənin
toprağmda gözü bulunmadığxm elan etdigi və kimsədən müharibə
xəsarəti almadan sülhə hazxr olduğunu elan elədigi zaman ən həqiqi və
ən m ətinbir əsas üzərinə dayanmxşdı. Hələ millətlərin öz müqəddəratxnı
özləri təyinə həqqi olduqlarım şanlı bir surətdə qəbul və elan etməsilə
Rusiya demokratiyası mövqeini polad qədər möhkəmlətmişdi.
Demokratiyanın bu qərarı şübhəsiz ki, imperialist kadetlərə xoş
degildi. Onlar Rusiya ordusunun böylə beynəlmiləl və sülhpərvər
mətləblərə uymasım Rusiyadan (daha doğrusu, Rusiya cəngavərlik və
cahangirligindən) ötrü bir ölüm hesab ediyorlardı. Buna görə də on-
lar cahangirlik nəzəriyyəsinin ən qüvvətli nümayəndəsi Milyukovun
məqami-vəzarətdən çəkilməsinə baxmayaraq bütün nüfuzlarx ilə çalı-
şıb sosialist firqələrini bir dərəcəyə qədər özlərilə həm fikir etdilər. Ke-
renski hərbiyyə vəzarətinə gələrək hücum əmrini verdi.
Kerenskinin hücumu inqilabda ikinci bir dövrün başlanmasına
səbəb oldu. Soldan sağa bir hərəkət başlandı.
Bir tərəfdən hürriyyət və sosializm əsaslarının safıyyətini, digər tə-
rəfdən də hücumdan həqiqi heç bir faidə hasil olamıyacağını dərk edən
idealistlər Kerenskinin bu əmrini “şumh” - deyə elan etdilər.
M əəttəəssüf öylə də oldu. Distiplin degil, sözlə ölümə göndərilmək
istənilən yorğun ordu yürüyə bilmədi. “Ölmək öldürmək lazxm degil!”
təşviqi “Vətən üçün ölümə!” əmrindəfi qüvvətli çıxdı. Ordu basıldı,
səflər yarıldı. Tarixdə misli görülməyən bir faciə, bir fəlakət hasil oldu,
Səfi-hərbdəki bu məğlubiyyət Petroqrad küçələrində əsəfli hadisələr
doğurdu. Bir əqidə saiqəsilə nümayişə çıxan əməlpərvərlərə qara qəsdli
adamlar qoşulub qəsdən fıtnə törətdilər. Nahaq qanlar axıtdılar.
Hürriyyət hökuməti bu kibi qara təhlükələr qarşısmda sağdan sola
dönmək məcburiyyətində qaldı. Şanlı surətdə elan olunan hürriyyət
əsasları birər-birər fəsx olunmağa başladı. Edam cəzası qaytarıldı. Sen-
zor bərpa edilməgə başladı. Ordu içində ictimalar, ittifaqlar əqdi qada-
264
ğan edildi. Ordu içindən gedən distiplin təkrar qayxtmah oldu. Uzaq de-
gildir ki, bütün əskər şuralarmdakı soldatlarla zabitlər səfı-hərbiyə apa-
rılsmlar.
“Bütün qüvvət Əmələ və Soldat Vəkillərinə!” tələbi hər tərəfdən
qüvvətlə söyləndigi halda, daxilindəki kadetlərin çıxmasilə hökumət
artıq özünü zəif hiss ediyor və mütləq burjuaziyanı siniflərlə bərabər
çalışmaq lazım olduğu həqqində qərarlar çıxarıyor. Kerenski baş vəzir
ikən qapı-qapx gəziyor, vozir bulamıyor. Kadet fırqəsi zamamn ruhu
bir nöqtədə olduğunu ölçərək öz şərtlərini təklif ediyor. Şərtlərin ba-
şında isə xwici siyasətdə sosialistlik prinsiplərindən əl götürməkdən,
Məclisi-Müəssisan yığılmaymca əsaslı heç bir məsələnin həllinə yanaş-
mamaqdan, Əmələ və Soldat Vəkilləri Şuralarının ilqası duruyor. İnqi-
lab hökuməti bir olub, ordu hər növ siyasətdən uzaqlaşmalıdır, denilir.
Son günlərdə varid olan xəbərlər hökumət ilə Moskva kadetləri ara-
smda etilaf vaqe olamayıb, Kerenskinin qəti surətdə istefa verdigini bil-
diriyor.
Demək ki, böhrani-hökumət bir az da şiddətli bir hal alıyor. Bundan
iki ay əvvəl Milyukov hökumotdən getdigi zaman hasil olan böhran in-
qilabçı demokratiyamn qələbəsi ilə qurtarmışdı. Bu gün Kerenskinin
getməsi ilə qatılaşan böhran əcəba, kimin qələbəsini mucib olacaq?
Hər halda bu qələbə solda degil, sağ tərəfdə bulunacaq. Çünki “hü-
cum” əmrilə artan anarxiya cəbhə yarılması fəlakətini doğurmasına
səbəb olmuşdur. İştə, ruhlara təsir edən bu mühüm zamanı hesaba ala-
raq burjuaziyah partiyalar, bilxassə kadetlər fürsəti fövt etməyib höku-
məti ələ almaq istiyorlar. Buna müvəffəq ola biləcəklərmi?
Rusiya demokratiyası və bu demokratiyanxn mənafeini müdafiə
üçün meydani-siyasətə atılan firqələrə lazımdır ki, bu babda gözüaçıq
tərpənib bu qədər qanlar bahasına ələ keçən mövqei əldən verməsinlər.
Bununla biz, əlbəttə, daxili müharibəyi təşviq etmək istəmiyoruz. Haşa,
vətən, hürriyyət xətərdə ikən firqə mənfəətlori nəzərə alınmaz. Fəqət bu
o zaman olar ki, güzəşt hər iki tərəfdən olub tərəfi-müqabil dəxi “ruhi-
zamandan” birtərəfli faidəlanmək istəməsin. Halbuki Dövlət Duması-
nm xüsusi şurasında eşidilən Milyukov ilə Rodziyanko ağzından çıxan
sözlər iştə, burjuaların böylə ruhi bir dəqiqəyi gözləməkdə olduqlarını
265
göstəriyor. Öylə bir dəqiqə ki, 3 aym duması inqilab hökumətini çağı-
rıb izahat istəsin, öylə bir duma ki, Rodziyanko ilə Milyukov fıkrincə
M ixayıl Aleksandroviç ali hökumət ixtiyarım tac və təxtindən ayrılmış
Nikolaydan təhvil aldıqdan sonra müvəqqəti hökumətə degil, ona ver-
mişdir.
Əvət, qorxulu bir cərəyandayız. Soldan sağa axan bır cərəyan. Bura-
da səbat istər ki, ayaqlar büdrəməsin!
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 24 iyul 1917, JV®527
Şum - uğursuz
Ə sə f-tə ə s s ü f etmə
Saiqə - səbəb
266
Federalizm və demokratizm
Biz türk və ya müsəlman federalistləri ilk dofo Qafqasiya və ya
Moskva qurultaylannda Rusiyada yaşayan türk və ya müsəlman
millətlərindən ötrü məhəlli muxtariyyət istədigimiz və Rusiyanın milli-
məhəlli muxtariyyətlər üzərinə qurulu qoşma xəlq cümhuriyyətilə idarə
olunmasını tələb elədigimiz zaman millətdaşlanmızdan bəziləri bizim
bu fikrimizə qarşı çıxdılar. Federalizmi bilxassə demokratizm nöqteyi-
nəzərindən cərh və tənqid etmək istədilər. Onlar sosializm və bilxassə
guya sosial-demokratizm nöqteyi-nəzərindən məsələyə baxıb diyorlar-
dı ki, əmələ qisminin faidəsi hökumətin mərkəzləşməsindədir. Çünki
böylə olunca sərmayənin morkəzləşməsi tezləşər və bu nisbətdə dəxi
əmələ qisminin ittihadı və qüvvəti güclü olub özündən faidələnənlərlə
bacanqlı bir surətdə mübarizə edər.
Buna qarşı biz Avropa dövlətlərini nişan veriyor, göstərirdik ki, fe-
deralizm heç yanda, nə Amerikada, nə İsveçrədə, nə də Almaniyada
əmələ sinfinin tərəqqisinə, təşkilatma mane olmamışdır. Biləks Altna-
niyada olan qüvvətli əmələ təşkilatı və yararlı əmələ qanunu heç yan-
da yoxdur.
Moskva qurultaymda “federasiya istəyən yalnız biz degiliz, Rusiya-
dakı məhkum millətlərin əksəri bu tələbdədir” - dedigimiz zaman fe-
derasiyanın düşməni Əhməd bəy Salikov cənabları bu millətlərdə fe-
derasiya istəyənlərin demokratiya degil, burjua sinifləri olduğunu id-
dia ediyorlardı.
Moskva qurultayından iki ay keçmədi. Həyat müarizlərimizin
no qədər vahi iddialarda olduğunu göstərdi. Finlandiya demokrati-
yası əksəriyyətlə sosial demokratiyaya mənsub olduğu halda kəndi
vətəninin istiqlalını elana qədər getdi. Ukrayna demokratiyası dəxi
muxtariyyətini bilfeil almağa və Rusiya Məclisi-Müəssisanmı əmri-
vaqe qarşısında bulundurmağa çalışdı. “Rada” məclisi sair demokratik
firqələrlə bərabər Ukrayna sosial demokratiyasmı dəxi özü ilə bərabər
gördü.
267
Kadet firqəsi kibi firqəbr millətlərin bu surətlə öz həqlərini almağa
təlaş göstərdiklərini Rusiya demokratiyasma qarşı bir növ etimadsızlıq
və ehtiramsızlıq kibi tələqqi etdilər. Hətta “Russkoye vedomosti” kibi
mətin bir qəzetə belə velikoruslann həyatmı, vətənpərəstliklərini qıcıq-
ladı. “Rusiyayı bölüyorlar” - deyə bağırdı.
Əcəba, həqiqət halda millətlərin bu surətlə kəndi həqlərini əldə
etməgə çalışmaları və Rusiyanm muxtariyyətlərin ittifaqmdan ibarət
bir federasiya halında qurulmasmı tələb etmələri demokratizmin, de-
mokratiyanm əleyhindəmidi?
Qətiyyən yox,
Ən mütəəssib demokratlar şübhəsiz ki, (Simmcrvald)a yığışıb
beynəlmiləlligi tazədən əhya etmək istəyən sosialistlər, Rusiyada isə
bolşeviklərdir. Bolşeviklərcə millətlərin nəinki muxtariyyət, istə-
sələr tamamilə Rusiyadan ayrılmağa belə ixtiyarları vardır. Bir mil-
lət əksəriyyətlə, cəmaətin xahişilə üsuli-idarəsini nasıl qurmaq istərsə
həqlidir. Və mədəniyyətcə daha yüksəkdə olan millətlərin demok-
ratiyasına borcdur ki, zəif millətlərə bilaəvəz kömək etsinlər.
Başqa qəzetələr bu cəhəti başıörtülü bir surətdə, təfsirə möhtac
cümlələrlə söylədikləri halda Fəhlə və Əskər Vəkilləri Şuralarınm
keçəndə vaqe olan ictimalarmdan biri məsələyi aydın bir surətdə həll
eləmiş, Rusiya daxilində yaşayan hər millət üçün muxtariyyət degil, is-
tiqlal həqqini belə caiz görmüşdü.
Həyati-siyasiyyənin göstərişi böylə olduğu halda siyasi proqram-
larm maddələri dəxi federasiya əleyhdarlarım degil, tərəfdarlarını
həqləndiriyor. Kadet firqəsindən solda olan nə ki firqələr varsa hamısx
bu ya o surətlə Rusiyadakx millətlərə milliyyət və topraqlarx daxilində
muxtariyyət həqqini rəva görüb, bu və ya o surətlə Rusiyanxn federa-
siya əsası üzərinə qurulmasma təhəmmül ediyor və ya onu tələb edi-
yorlar.
Baxalım Rusiyadakı sol firqələrin bu xüsusdakı proqram tələbləri
nədən ibarətdir:
Kadetlərdən sola başlayaraq əvvəlcə alalım “Radikalnı-demokra-
tiçeskaya partiya” - denilən firqəyi. Buı firqənin proqramında geniş
surətdə milli-siyasi muxtariyyət əsasınm bərqərar olması lazım görü-
lüyor. Muxtariyyət idarə ilə bərabər xırda ərazi vahidlərinə varmca-
268
ya qədər siyasi muxtariyyət verilməsində dəxi Rusiya tamamiyyəti-
mülkiyyəsi üçün heç bir zərər təsəvvür etmiyor. Çünki bu firqənin
mülahizəsincə “xırda muxtariyyətlərin ittifaqından hasil olan federa-
siya və yaxud Rusiya ştatları bütün millətlərə imkan verər ki, yaşasm-
lar və öz topraqları daxilində kəndilərindən ötrü qiymətdar olan milli-
mədəni xüsusiyyətlərini geniş surətdə mühafizə və müdafiə etsinlər”.
Bunlardaıl əlavə firqə düşünüyor ki, “ancaq vase surətdə məhəlli idarə
və qanun qoymaq səlahiyyətinə malik olan muxtariyyətlər üzrədir ki,
Rusiya tamamiyyəti-nlülkiyyəsini saxlamaq mümkün olar”. Federasi-
ya üsulu ilə bərabər firqə tələb ediyor ki, bütün ştatlarda “referendum”
(rəyi-aləm) üsulu dəxi keçirilsin. Çünki həqiqi cəmaət idarəsinin bina-
sı ancaq rəyi-aləmdir.
Bu firqədən keçdikdən sonraNarodm sosialist (xəlq sosialisti) firqəsi
gəliyor. Xəlq sosialisti firqəsi dəxi Rusiyayı federasiya əsası üzrə milli
və məhəlli muxtariyyətlərdən mütəşəkkil bir demokratik cümhuriyyət
şəklində təsəvvür ediyor.
Bundan keçdikdən sonra bu gün Rusiyada ən böyük qüvvətə ma-
lik olan ictimaiyyun-inqilabiyyun firqəsi dəxi şəkli-idarə həqqindəki
proqram maddəsini böylə ifadə eləmişdir:
“Gərək şəhər və gərək kənd cəmiyyətlərinə mümkün olduğu
qədər geniş muxtariyyət vermək surətiiə xəlq cümhuriyyəti ayrı-ay-
rı millətlərin münasibətini mümkün olduğu qədər geniş bir federasiya
üsuluna rəbt etməli, millətlərdən ötrü bilaşərt və qeyd nə cür olmaları-
nı təyin etmək həqqi”: (pravo samoupravleniya).
Proqram həsbilə sosialist firqələrindən federasiya sözünü dilinə
gətirməyən bir firqə vardırsa, o da sosial-demokrat (ictimaiyyun-amiy-
yun) firqəsidir. Fəqət bu ictimaiyyun-amiyyun firqəsi belə millətlərə
həqq veriyor ki, özləri öz təqdirlərini həll etsinlər. Doğrudur ki, proq-
ramda bu özləri öz təqdirlərini həll etsinlər cümləsi aydın degildir.
Fəqət firqəyə mənsub olan bəzi şəxslərlə fırqə ictimalarmda alınan bəzi
qərarlara nəzərən əgər rəyi-aləm vasitəsilə bir millət muxtariyyət degil,
istiqlal belə istəsə, Rusiya ictimaiyyun-amiyyun əmələ fırqəsi bu rəy
ilə hesablaşmaq tərəfdarıdır. Demək ki, sosial-demokrat (ictimaiyyun-
amiyyun) firqəsi millətlərdən ötrü muxtariyyət və Rusiyadan ötrü fede-
rasiyayı bizzat tələb etmiyorsa da bu tələbə təhəmmül göstəriyor. Na-
269
sıl ki, Petroqrad sosial-demokrat konferensiyası şəkli-idarə həqqindəki
qətnaməsində yalnız muxtariyyət degil, tamamilə Rusiyadan ayrılma-
yı belə caiz görmüşdür. Nasıl ki, Lehistan istiqlalına Rusiya demokra-
tiyası əgri gözü ilə baxmamış. Nasıl ki, Finlandiya sosial-demokratla-
rınm Rusiyadan ayrılmaya verdikləri qərar Rusiya sosial-demokratları
tərəfındən qeyri-təbii görülməmiş. Nasıl ki, Ukrayna “rada”sı (məclisi-
millisi) ilə damşığa girişən Sereteli ilə skoblevlər olmuşdur.
Həyat ilə bərabər həyata tətbiq üçün yazılan sol demokratik proq-
ramlarda federasiya ilə muxtariyyət məsələsi bu halda ikən sosialist
nəzəriyyəçiləri arasmda dəxi milli-siyasi muxtariyyət əsasma tərəfdar
olanlar çoxdur.
Məşhur filosof Karl Marks ilə sairləri tərəfindən kapitalm (sərvətin)
milliyyət dairəsindən atlayıb beynəlmiləl bir hal almış nəzəriyyəsinə
dayanaraq Orta Avropa hökuməti düzəltmək xəyalmı bəsliyordu. Bu
xəyalı qövldən-fclə keçirmək üçün sosial demokratiyanm digər piş-
rovlarmdan Karl Kautski bütün dünya federasiyası fikrini ortaya qoy-
du. Karl Kautskicə dünyadakı millətlər sənaye, ticarət və kapitalın
tərəqqisilə biri-birindən tamamilə ayrı və mücərrəd bir surətdə yaşaya
bilməyəcəklər, fəqət bu ədəmi-imkan bütün dünyanm bir mərkəzdən
idarə olunmasmı mucib olacaqmı? Kautskicə dünya bir federasi-
ya şəklini alacaq, millətlər öz içlərində muxtar olub yekdigərlərilə
münasibətə gəlincə müttəfiq olacaqlardır. Nasıl ki, ittifaq zatən poçta,
teleqraf kibi xüsuslarda bir dərəcəyə qədər hasil belə olmuşdur. Kauts-
kinin rəyincə: “dünyadakı ən kiçik millotlor bclə daimi surətdə müstəqil
bir həyata malik olmahdırlar”. “Azad millətlərin muxtar ikən ittifaqları
(federasiyaları) dəxi vüsətpərdar olmalı. Çünki sənaye və ticarətin bir
qismi getdikcə daha çox millətləri ittifaqa məcbur ediyor”. Federalizm
fikri hər zaman demokratiyanm meylini cəlb etmişdir və bu fikir imdi
pək həqli olaraq ən məqbul bir fikir halım almışdır.
Bizim federalistligimizə müariz çıxan millətdaşlara Avstriya sosial-
demokratı Şpingeri iqtibas edib diyorlardı ki: “Şpirengircə millət yerə
bağlı olmayıb bir cameəti-şəxsiyyətdir. Ona görə də millətin hüququ
muxtariyyəti-şəxsiyyə (şaxsiyyəti-təbiyyə) ilə təmin oluna bilər”. Fəqət
rəyi-federalizm əleyhində iqtibas olunan bu aləmi sosial-demokrat belə
federalizm əleyhində degil, tam lehindədir. Baxınız nə diyor: “gülməli
270
degilmidir ki, Almaniya kibi bir növdən olan cameət (Kalifkinyev)
müttəfiq dövlət olsun da, heyəti-daxiliyyəsi ilə bu qədər müxtəlif növ
və cinslərdən təşəkkül edən Avstriya müttəhid bir dövlət təşkil etsin?
Məgər Avstriyaya nisbətlə bir millətdən olub da şivələr arasındakı fərqi
Avstriyaya nisbətlə heç mənziləsində olan İtaliyada federasiya tərəf-
darlığı gündən-günə artmıyormu? Fransada gündən-günə federasi-
ya lehinə qalxan səslər yüksəlmiyormu? Digər tərəfdən dünyanm hər
tərəfində təcrübələr edildikdən sonra aya, həqiqətən də adamlar tapıla
bilərmi desin ki, federasiya zəifdən ibarətdir”.
Doğrudur ki, dünyamn böyük amillərindən birisi iqtisaddır. Doğru-
dur ki, iqtisad tərəqqi etdikcə millətlər arasmda uzaqlıq götürülüb, itti-
faq və ittihad häsil oluyor. Bu ittihad mədəni cəmaət daxilindəki əfrad
arasındakı ittihäd və ittifaqdan artıq degildir. Cəmiyyət bədəvi ikən
əfradı o qədər də özünü biri-birinə mərbut hiss etmiyor. Bunun üçün
də taifələrlə illər arasında sülh bərpa olmayıb daima daxili vuruşma-
larla məşğul oluyorlar. Halbuki mədəni bir cəmiyyətdə bu toqquşma
yox. Fəqət bununla bərabər kim iddia eliyər ki, mədəni bir insan nəfsən
və fərdən bədəvi bir insandan daha ziyadə müstəqil, daha ziyadə mux-
tar degildir. Millətlərin ittifaqı da böylədir. Federasiya dəxi bu məna-
yamalikdir.
Doğrudur ki, iqtisad millətləri yaxınlaşdırıyor. Fəqət bu da doğru-
dur ki, iqtisadiyyät millətlərin muxtariyyət və istiqlalı sayəsində tərəqqi
ediyor.
Hər millətin özünəməxsus sosial-demokrat firqəsi var. Bu fırqələrin
hamısı iqtisadi məqsəddə bir ikən tərzi-hərəkətdə ayrıhyorlar. Hətta
Rusiya daxilində yaşayan bütün məhkum millətlərin özlərinə məxsus
müstəqil əmələ firqələri vardır. Bunlar sinfi mübarizələrini davam
etdırdikləri zaman milli intereslərini də tutamıyorlar. “Palevensi-
yon” namində bir yəhudi sosial-demokrat firqəsi vardır. Bu firqənin
məramı bilirsinizmi nədir? Bütün yəhudiləri dünya üzüündən yığıb da
Fələstində bir yəhudi hökuməti vücuda gətirmək - sionizm tərəfdalığı,
əcəba, proqramının başında “Bütün yəhüdi füqərayi-kasibəsi birləşin!”
şüarıhı yazan bu əmələ firqəsinə nə lazım olmuşdur ki, əsatirlər içində
yox olub getmiş yəhud hökuməti tazədən ehya etməgə çalışıyor? Sosi-
271
alist ikən “vətəni ruyi-zəmin, miltati növi-bəşər degilmidir?” Görünü-
yor ki, degildir. Neçün?
Baxalım bu suala “Palevensiyon” özü nə diyor. Ö diyor ki: kapita-
lın xasiyyətində mərkəzləşmək vardır. Fəqət hər milli kapital istər ki,
bu mərkəz onun vətənində olsun. Bütün dünya əmələləri kapitaia qarşı
mübarizə edirlər. Fəqət milli kapital ilə mübarizə etmək və əmələnin bir
məhəll daxilində, bir vətəndə olması sərmayə ilə mübarizəni yüngül-
lətiyor. Bu gün yersiz, yurdsuz olan yəhudi əmələsi daimən gəzmək,
səyahət etmək, qaraçı kibi buradän-ora getmək məcburiyyətindədir.
Yəhudi əmələsinin bu səyyarlığı kəndisini məcbur ediyor ki, gəlginli
olduğundan yerli əmələ ilə rəqabət etsin. Zəhmətini ucuz satsın. Çün-
ki böyh etməzsə müşkülat çəkər, bununla yəhudi əmələsi həm özünü
müşkülata salır, həm də yerli əmələnin mübarizəsini çətinləşdirir. Bun-
dan isə ümumdünya əmələlərinin kapitala qarşı mübarizəsi mütəzərrər
oluyor. Halbuki xüsusi bir yəhudı hökuməti və milli bir daİrə olürsa, o
zam anyəhudi əmələsinin hah daha yaxşı olub mədəniyyət və sosializm
yolundakı mübarizəsi də müvəffəqiyyətli olar.
Görüyorsunuz ki, heç bir yeri-yurdu olmayan yəhudi ətnələsi belə
ali sosializm fikri naminə yurd arıyor. Süni bir surətdə olsa da yəhudi
səltənəti vücuda gətirmək arzusunu bəsliyor. Görünüyor ki, milli-
mədəni muxtariyyət üsulu yəhudi millətini, yəhudi külliyyətini (massa-
sını) belə qane etmiyor. Yəhudi demokratiyası ərzi-mövudini hala ara-
yıb duruyor.
Əcəba, biz nə cür adamlarız ki, dünyanın ən böyük bir millətinə
mənsub ikən, Rusiyanm ərazicə ən böyük bir qisminə malik ikən
yer, yurd qədrini biləməz bir hala göliyoruz. Yoxsa bollUq içində
böyüdügümüzdən ərköyün uşaqlar kibi nemətin qədrini bilmiyoruz.
Yoxsa gözlüyoruz ki, “mövcud”umuzu itirib də sonradan “mövud”lar
arxasınamı düşəlim?!
Yəqin ki, böylə olmaz. Rusiyada yaşayan bütün türk əqvamı federa-
siya lehində olduqlarını elam ilə muxtariyyət istədiklərini elan etdilər.
Bu elanlar ilə şübhəsiz ki, onlar öz qıəqsədlərini qandıqlarını isbat
etdilər. Həm bütünlüklə mədəniyyətə, tərəqqiyə, demokratizmə də qar-
şı getmədilər.
Dostları ilə paylaş: |