234
sun. Halbuki burasına diqqət edilməyib bugünki “demokratlar” dün-
ki “bürokratlar”m dililə danışıyor. Demokrat müəssisələri müsəlman
xəlqi nəzərində etibarlı edəcək vəsilələro yapışmaq əvəzində təhdidə
başlıyor. Qılınc şaqqırdadıyorlar.
İyunun birində Bakı qradonaçalniki müsəlman komitəsinə te-
lefon edib əhalinin iskatı üçün adam istəmişdi. Bənimlə doktor
Məhəmmədrza Ağa Vəkilov getdik. Əvvəlcə ərzaq komitəsi ilə gö-
rüşdük. Mümkün degilmi ki, orucluq münasibətilə müstəsna surətdə
. müsəlman xəlqi üçüri bir tədbir görülsün, dedik. Stopani bizə rəqəmlər,
hesablar göstərdi. Mümkün olmadığım anlatdı. Məəmafiə bir ay daha
qəndi 2 girvənkə yarıtn miqdarmda vermək mümkün olduğunu söylədi.
Fəqət bu bəya.ndan sonra rəftari-kəlamını dəgişib “bilmiyorum Bakı
əhalisinin nəyə gərək xatiri əziz olsun” dedi. “Halbuki bu xəlq müha-
ribəyə iştirak eləmiyor. Dər surətki Rusiyamn başqa böyük şəhərləri
çörək böhranı keçiriyor, aclıq çəkiyorlar, ordu acdır. Sinqa naxoşluğu-
na tutulüyor”. Doktor əfəndi Stopani conablarımn bu goftarından nara-
zı olduğunu, siyasətdən bəhs eləmək lazım gələrsə o zaman bu bəhsin
daha uzaqlara çəkəcəgini söylədi.
Sonra xəlqi sakit edib də məclisə qayıtmış olan Behbüd Ağa Cavan-
şir soldatların tüfəngləri patronladığı az qala fəsad və bədbəxtlik çıxar-
dığmı, soldatlara yalvardığını, onların İsə “biz qətiyyən cəmaətə əl qal-
dırmayız” dediklərini söylədi. Əlavə etdi ki, şübhəsiz burada “biri sizə
aid olub da, o biri sizə aid olmayan iki səbəb vardır”. Sizə aid olmayan
səbəbdə əlbəttə ki, siz günahkar degilsiniz, fəqət sizə aid olanı həqqində
günahkar tapılmalı, cəzaları verilməlidir. Yox əgər, işi idarədən acizsi-
niz isə o zaman istefa verməlisiniz. Xanın öz nəfsinə söylədigi bu sözü
Stopani, Bekzadyan və sairlərini təkrar damşdırıb bu dəfə damşıqlar
“nahaq qan”, “ştık”, “fəhlə və soldat vəkilləri” ətrafında dolaşıb mü-
hib bir şəkil almış, Stopani “xəlq rahət olmazsa o zaman onunla başqa
surətlə danışılır” deyə bir növ təhdiddə bulunmuşdur.
Buna cavab olaraq o məclisdə dedim ki, cəmaət ilə rabitənizi saxla-
maq üçün təşkilatmız daxilinə müsəlman nümayəndələri də salınız və
o zaman artıq iğtişaşı sakit etməgo, müsolman nümayəndosi çağırmağa
ehtiyac qalmaz. Qərarlarınız əvvəlcədən əhalinin hər qisminə məlum
olar. Şikayət elədiginiz etimadsızlıq da ortadan qalxar. Bizim işin xati-
235
ri üçün söybdigimiz bu təklifə nədənsə təhdidlərlə cavab verilir. “Na-
haq qandan” bəhs olunub da qüvvətdən bəhs etdilər. Fəqət böylə rəsmi
bir lisan, lisani-təhdid hor halda demokratik bir müəssisəyə yaraşmaz.
Bu dil ilə köhnə hökumət danışa bilərdi.
Həm həqiqətən də böylədir. Demokratik müəssisələr bir dəfə
bilməlidirlər ki, həqiqi demokratik müəssisə ola bilmək üçün yerli
cəmaətinmənafeinə, onun əhvali-ruhiyyəsinə, xüsusiyyatma əhəmiyyət
verib o yolda hərəkət eləsinlər və hər zaman cəmaət və əhali ilə üzvi (or-
qaniçeski) münasibətdə bulunsunlar. Yoxsa nə qədər qüvvətli təşkilat
olsa da, xəlq etimadım qazanmayınca müvəffəq olamaz.
Günahkarların təhqiq olunub eəzalanması tələb olunur. Bu şübhəsiz
ki, olmalı, fəqət işin təbii yolda getməsi üçün təhdidata girişmədən
əvvəl əsl demokratik vasitələrə müraciət eləməli, bunun üçün yerli
xəlqin mənafei ehmal olunmamahdır.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 9 iyun 1917, Ka493
İskat - sakitləşdirmə, susdurma
Təhmil - yükləmə; vergi, mükəlləfıyyət
Goftar - söhbət, söz; mövzu
Ehmal - əhəmiyyət verməmə
Məəmafiə - təəssüf ki
n ı i ü ,
'
236
Tazə dum seçkiləri münasibətilə
Dumu tazələyəcəklər. Bu tazə dum seçkiləri üçün imdidən tədbirlər
görülmüşdür. Xəlqi siyahıya başlamışlar.
Tazə dumun əhəmiyyəti nədir? Bu günlərdə evlərə paylanan siyahı
vərəqlərinə lazım olan məna və əhəmiyyəti verə bilmək üçün bu suala
aydın bir cavab verməlidir.
Şəhər duması məlum etmişdir ki, bu şəhərin təmizliginə, abadlı-
ğına hər növ tərtibatə baxmaq üçündür. Ancaq bu vəqtə qədər Rusi-
yada olan şəhər dumaları köhnə Rusiyamn bütün başqa idarələri kibi
həqiqi cəmaət idarəsi, xəlq duması degildi. Burada oturan qlasnıları
cəmaət degil, pullar sahibləri mülkədarlar, ağalar, xozeynlər seçirdilər.
Məlum işdir ki, bunlar da ancaq özlərinin, öz taylarınm dərdinə qa-
lır. Ancaq şəhərin ağalar oturan məhəllələrini düşünüyor. Şəhərin
kənar bucaqlarındakı füqəra məhəllələrinin hayına qalmıyor, mərkəzi
küçələr döşənib, süpürülüb sulandıqda, onlarm payı ancaq yazda toz,
qışda da palçıq qalıyordu. Halbuki şəhər vergisinə gəldikdə cürbəcür
qeyri-müstəqim vergilərlə şəhər xərcinin böyük qismi yenə bu bədbəxt
xəlqdən, bu öz şəhərinin idarəsində səsi olmayan demokratiyadan alı-
myordu. Bunun nəticəsində idi ki, həmişə dumadan şikayət olunuyor,
buna görə idi ki, daima füqəranm ahu-zarı eşidilirdi.
Böyük Rusiya inqilabı hər şeyi dəgişdirdigi kibi şəhər idarələrini də
dəgişdirdi. Müvəqqəti hökumətin qərarına görə şəhər dumaları dəgişib,
tazə nizam və qaidə ilə seçilməlidir. Bu tazə qaydaya görə artıq duma
şəhərin bir qisminə mal olmayıb əhalinin hamısı əlində olacaq. İgirmi
yaşına çatan nə qədər vətəndaş varsa, hamısı dumaya adam seçəcək və
özü də seçilə biləcəkdir. Arvad-kişi hamınm, hamı millətlərin həqqi
olacaq ki, seçkilərdə iştirak eləsin. Bundan əvvəl xəlq məcbur idi ki,
dum iclaslarında mütləq rus dilində danışsın, ərizəsini rusca versin.
İmdi böylə olmayıb hər kəs öz dilində danışa biləcək və ərizəsini öz
dilində verə biləcəkdir.
Demək bundan sonra tazə qaidə ilə qurulacaq şəhər duması bir növ
şəhər xəlq cümhuriyyəti vücudə gətirib şəhərə aid nə kibi məhəlli işlər
237
varsa, hamısı onun ixtiyarmda olacaq. Şohordə ümumin səhhətinə aid
nə kibi müəssisələr varsa, hamısı onun idarəsində olacaq. Xəlq üçün
lazım miqdarda xəstəxanələr, məktəblər, aptcklər açılacaq, bulvarlar,
təfərrüçgahlar yalnız şəhərin ağalar oturan məhəllələrinə məxsus olma-
yıb kənar bucaqlar üçün də düşünüləcəkdir.
Bunlardan başqa şəhərin polis idarəsi imdiki təbirlə milisiya təşkili
şəhər idarəsinin öhdəsində olub, bu surətlə vücudə gələn demokratik
duma icra komitəsinin işlərini də öz əlinə alacaq və şəhərin həqiqi sa-
hib və hakimi olacaqdır.
Tazə şəhər dumasınm əsası bir növ odomi-morkəziyyət əsasına qu-
rulmuşdur. Şəhərə məxsus mərkəzi duma və idarə olmäqla bərabər
şəhər müəyyən məhəllələrə bölünəcək, hər məhəllənin özünəməxsus
məhəllə dumaları olacaqdır ki, bu məhəllə dumaları öz məhəllələrinə
aid olan işlərdə muxtar olacaqlar. Qeyri-ümumi işlərdə isə mərkəzi
şəhər idarəsinə tabe bulunacaqlardır.
Şəhər əhli arasmda sinif ayrılığmdan başqa şübhəsiz ki, bu sinif
ayrılığmm müxtəlif rəngli mənfəətləri arasmda bəzi qövmi və milli
təfavütlər də vardır. Duma seçkilərindən varlılıq istehqaqmı götürməklə
biz sinif ədalətsizligini bir növ yumşaltmış oluyoruz. Fəqət qövmiyyət
və milliyyət təsiri üzündən hasil olan ədalətsizligi dəxi qaldırmaq üçün
lazımdır ki, seçkilər nisbət qaidəsinə mərbut olsun. Bu nisbət qaidəsi
olmazsa, o zaman yaxşı təşkil olunmuş bir firqə nisbi bir əksəriyyətə
malik olursa, bu zaman bütün şəhər işlərini öz əlinə ala bilər ki, bu
surətlə bir sinif o birisinə və yaxud bir millət digərinə və yainki bir
firqə ikincisinə qələbə edib də milliyyətin hüquqini paymal edə bilər.
İştə, bu şeylərin heç birinə imkan verməmək üçün vətəndaşlara la-
zımdır ki, böyük Rusiya vətəndaşlığı üçün təcrübə meydanı olan şəhər
seçkilərində özlərini göstərsinlər. Seçkilərə idrakla əlaqədar olduqları-
nı isbat eləsinlər. Bundan ötrü hər şeydən əvvəl lazımdır ki, siyahılara
əhəmiyyət verib özlərini qələmdən saldırmasınlar.
Buna bilxassə müsəlman cəmaəti diqqət etməlidir. Müsəlman
cəmaəti müvəqqəti müsəlman komitəsinin dəvətini eşidib, əlbəttə, bu si-
yahılardan ürkməməlidir. 1913-cü il siyahısmda xəlq arasına fitnəəngiz
xəbərlər nəşr edib ayrı vergi qoyacaqlar, soldat aparacaqlar - deyə
cəmaətimizi qorxutmaq, bunun nəticəsində dəxi bir çoxları özlərini
238
gizlətmişlərdi. Bu əvamlığın nəticəsində şəhər müsəlman şəhəri ikən
siyahılarda az görünmüşlərdi. Haman yanlış siyahıyı dəstavüz edərək
imdi Bakını heç bir cəhətlə müsəlman şəhəri görmək istəməyənlər di-
yorlar ki, “nə səs-küy salmısınız, burası hardan müsəlman şəhəri oldu.
Budur, statistika ilə yüzdə 30 ancaq varsımz”.
İştə, vətəndaşlar, ayıq olunuz, bu siyahılar ancaq duma seçkilərində
nə qədər adamın və kimin həqli olduğunu bilmək üçündür. Başqa heç
bir şey üçün degildir. Özünüzü yazdmmz. Yoxsa sonrakı peşimançılıq
faidə verməz. Həqqinizi, buna görə də doğru şəhər işlərinə qarışmaq
səlahiyyətinizi itirərsiniz.
M.Ə.
“Açıq söz”, 12 iyun 1917, JVa495
Təfərrüçgah - gəzinti yeri, seyrangah
239
Sosializm həqqində
Sosial demokrat, sosial revolyusioner - iştə, Rusiya meydani-in-
qilabmda cövlan edən siyasi firqələr ki, nüfuz bu gün- onlardadır. Bu
firqəb r sosialistdirbr. Sosialist demək - sosializm tərəfdarı deməkdir.
Sosiatizm nədir?
Sosializm ictimai bir məsbkdir. Buna göro də tərcümədə bu məsləkə
ictimaiyyət və tərəfdarlarına ictimaiyyun denilir. İctimaiyyun xüsu-
si mülk qüdsiyyətini münkər olub bütün istehsal vasitə və abtbrinin,
məsələn: yer, zavod, fabrika, mədən və sairənin xüsusi əllərdən alınıb
da ümumi cəmaət idarəsinə, başqa sözlə, hökumət əlində olmasma ça-
lışıyor. İctimaiyyunlarca dünya bir mübarizədən ibarətdir. Təbiətlə in-
sanlar arasında vaqe olan bu mübarizə bəşər mədəniyyətini doğurmuş-
dur. Mədəniyyət və mədəniyyət aləmindəki sərvət və saman insan öv-
ladının təbiətə çaldığı qələbənin səmərəsidir. Fəqət insan bir tərəfdən
təbiətlə mübarizə elədigi halda, o biri tərəfdən dəxi bu mübarizə
nəticəsində hasil olan sərvətin bölüşməsi üstündə rəqabət etmişdir. Ya-
radılışda daha qüvvətli olanlar özbrindən daha zəif olanlarım istifadə
edib çalışdırmış, buna görə də insanlar siniflərə bölünmüşlərdir.
Qədim Hürmüzd ilə Əhrimən əqidəsi, rəhmən-şeytan təsəvvürü. Adil
və zülm binaları həmin bu varlı və yersi/, qüvvətli-qüvvətsiz, hakim-
məhkum, tabe-mətbu keyfiyyətinin bir növ şairanə rəmzidir. Bu ictimai
mübarizə vəqtilə qulluq və sonra kəndçibr əsarəti, daha sonra üçüncü
silk denilən burjua məzlumahi, nəhayət - ticarət və sənaye tərəqqi edib,
burjua azad və sərmayədarlıq üsuli paydar olunca - füqərayi-kasibə
(proletari) təzyiqini mucib olmuş, tainki məzkur sinfin əsli olmaq üzrə
sosializm məsləki zühur etmişdir.
Sosializm insanların məişət və güzəranca müsavi olmalarmdan və
müsavatə meyl edib də onu təhsil eləməkdən ibarət ictimai bir məslək
olmaq üzrə bəşəriyyətə çoxdan məlumdur. Dinlərin bir çoxundakı bəs
bədəlmövt və mövtdən sonra həyati-cavidani babındakı təsəvvürbr
bəşəriyyətin sosializm həqqindəki düşüncəsindən başqa bir şey degil-
dir. Bu sosializm əhli-dincə və dünyada bərpa olacaqsa da, onun bu
240
dünyada bərpa olacağına inanıb da o yolda cihadlar etmiş, təcrübələr
eləmiş qəhrəmanlar vardır.
Fəqət məşhur Marksa qədər sosializm bir növ həyatpərvər və ha-
yati binalar üzərinə qurulu şairanə bir təsəvvür kibi tələqqi oluna
bilər isə də, Marksdan sonra sosializm əqidəsi elmi bir nəzəriyyə ha-
lını almışdır. Marksizm məsləki bütün sərmayədarlıq üsuli ilə yaşa-
yan məmləkətbri varlı-varsız sinfindən ibarət bilib bu iki sinif ara-
sında əbədi bir mübarizə təsəvvür edər. Bu mübarizə marksizmcə
sərmayədarlıq üsulunda ən böyük amil və mühərrikdir. Bu mübarizə
başqa nə kibi mədəni, milli, hüquqi, hətta fənni cəhətlər varsa, hamı-
sına icrayi-təsir ediyor. Ədəbiyyat özünü bu sinif mübarizəsinin təsiri
xaricində bulunduramıyor.
Kapitalizm (sərmayədarlıq) geri qalmış məmləkətlərdə, o yerlərdə
ki, hələ dərəbəglik (feodalizm) vardır, tərəqqipərvər bir rola malikdir.
Bilnisbə, hürriyyət istər elm və fənnə tərəfdar olur, məmləkətin abad-
lığmı, yollar çəkilməsini, mədəniyyətin irəliləməsini tələb eylər. Fəqət
hər sikkənin iki üzü olduğu kibi kapitalizmin də ikinci üzü vardır. Bu üz
ondan ibarətdir ki, kapitalizm sayəsində vücuda gələn dövlət və sərvətlə
bərabər, füqəra ilə səfalət də tərəqqi ediyor. Xırda sərvət sahibləri aza-
lıb kiçik sənətkarlar əmələligə gediyor, bunun əvəzində isə sərmayə
mərkəzbşib milyonlar böyüyür. Halbuki milyonlarla xəlq vardan-yox-
dan çıxıb fabrikada çahşmaq və zəhmətini satmaq məcburiyyətində
qalıyor. Kapitalizm ilə idarə olunan məmləkətlər zahirdə abad, məmur,
xoşbəxt görünüyorlarsa da, batində təzadlarla dolu səfalətə məhkum,
həyatından naməmnun əmələ sinfi və demokratiyadan ibarətdirlər.
Kapitalizmin tərəqqisi Marksm təsəvvürüncə bir tərəfdən sərma-
yənin mərkəzbşməsinə, digər tərəfdən cəmaətin əmələligə getməsinə
səbəb olub, nəhayət, bu hal bir dərəcəyə gələcək ki, istehsal aləti xüsu-
si maliklərin əlindən çıxıb müstəhsallarm öz əlinə keçəcək. Demək ki,
istehsalat cəmaətin öz malı olub mədəniyyətin səmərəsi xəlq arasında
müsavi surətdə paylanacaq. Böylə olunca dünyada artıq xüsusi mülk
qalmayıb üsuli-məişət başqa bir əsas üzrə həqiqi qardaşhq üstünə bina
olunacaq. Xüsusi mülkün qalxması ilə bugünki ailə, din, milliyyət və
sair məfhumların da hamısı başqa bir məna və rəng alacaqdır. Bu əsri-
səadət təbii surətdə, sənaye və sərmayədarhğın təkamülü nəticəsində
241
istər-istəməz gələcək isə də, bu gəlişi asanlaşdırmaq zəhmətkeş cəma-
ətin öz işi və öz borcudur. Sosialist əmələ firqələri iştə, bu borcu-
nu ifa etmək üçün təşkil olunmuşlardır. Bu firqələr bütün dünyanm
sərmayədarhq üsuli-məişətindən qurtarıb sosializm üsulinə keçməsinə
çalışmaqla bərabər hər məmləkətdə olduqları yerin iqtizasına görə siya-
si həddi-əql məramnaməsi tərtib edib bu məramnamənin qövldən-felə
gətirilməsinə çalışıyorlar. Bu məramnamələrin tətbiqində onlar sinif
mübarizəsi tərəfdarı olub əmələ sinfinin, zəhmətkeş xəlqin mənafeini
gözliyor, onların əhvali-iqtisadilərini asanlaşdırmağa çalışıyorlar. Bu
fırqələr təbiətlərinə görə bir sinif firqəsi isələr də, niyyətlərinə görə
ümumbəşəriyyətə xidmət ediyor və dünyanm ən böyük əqsai-amalı
olan sosializmə irməklə yalnız zəhmətdəki əmələ qismini degil, bü-
tün bəşəriyyəti səfalətdən qurtarmaq istiyorlar. Çünki əməİə yoxsul-
luq məşəqqətindən tənkdə isə, varlı da israf üzündən zəhmətdədir. Bi-
lisi toxVuq, o birisi də ac\ıq üzündən azariıyoT. Hər ikisi də qeyri-təbii
bir haJ keçirməkdədir.
İştə, bu gün hər tərəfdən eşitməkdə olduğumuz “Yaşasın sosializm”
şüarı bu xüsusi mülk tanımayan o dövri-səadəti qəsd ediyor.
Kapitalizmin gördügümüz bu surətli tərəqqisi nəticəsində heç
şübhəsiz ki, bəşəriyyət bu böyük səadəti dərk edəcək. Bu dərki-səadət
tezmı o/acaq, gecmı ofacaq - o bır başqa məsoiə. Vazeh olan bir məsələ
varsa, o da budur ki, bu inqilab birdən olmayıb, tədriclə vaqe.olacaq
və sosializm tamamilə yetişməyincə bəşəriyyət ağacmdan dərilməyə-
cəkdir.
Dünyanm bir gün gələcək də sosializm üsuli-ictimaisi üzərinə idarə
olunacağına qənaət yetirməmək bəncə mümkün degildir. Fəqət bu
irişmək yolları müxtəlifdir. Bu ixtilaflı yollar üstündə damşıq yeri də
var. Sosialist partiyalarmın biri-birlərindən ayrılması da iştə, bu yollar
üstündədir.
Sosializm həddi-zalında bir sinif məsləki olduğundan beynəlmiləldir.
Fəqət böylə olmaqla da bir milliyyəti inkar etməz, ona təhəmmül
edər. Sosialistlər əksərən mərkəziyyətçidirlər. Bilxassə milli-məhəlli
muxtariyyətlərə hüsni-təvəccöh bəsləmiyorlar. Fəqət bununla bərabər
mütəkamil bir şəkli-idarə olmaq üzrə də federasyon üsuli-idarəsini,
milli-məhəlli muxtariyyətləri qəbul edən sosialistlər də vardır. Bilxassə
242
rəyi-aləm üzərinə bir millət özünün istiqlalım belə istəsə sosialistin ona
heç bir sözü ola bilməz, biləks demokratik əsaslar nöqteyi-nəzərindən
öylə bir qərarı müdafiə belə edər.
Məişət və mədəniyyətimizin xüsusiyyəti ilə, sənayeyi-milliyyə ilə
əhvali-iqtisadiyyəmizin xüsusi şərait altında bulunduğuna nəzərən so-
sializmin mühitimizdən ötrü ərkən olduğuna hökm verilə bilərsə də,
bu məslək tərəfdarlarının mənafei-milliyəmiz üçün zərərli olduğunu
kimsə iddia edəməz.
Biz milliyyət və millətin muxtariyyətini iləri çəkdikdə bəzilərinin
düşündügi kibi sosializmə zidd getmiyoruz. Biləks sosializmi azad
millətlərin azad ittifaqından ibarət bildigimizdən geniş surətdə tələqqi
etdigimiz milliyyətpərvərligi, bütün millətlərə bir gözlə baxan sosializ-
mi hazırlaşdıran vasitələrdən birisi və birincisi ədd ediyoruz.
M.Ə.RəsuIzadə
“Açıq söz”, 25 Iyun 1917, JV«506
Əqsa - uzaqda olan
243
Fitnələr həqqində
Həqiqi sosialist qəzetəsi bolşevik “B:Raboçi”nin pək doğru bir
təbirincə tazə hürriyyət zamanmda müsəlmanlarm halı köhnə istibdad
zamanındakı yəhudilərin halına döndü. Heç şübhə etmiyoruz ki, bolşe-
vik qəzetəsi yuxarıdakı cümləsini həmdərdinin hissilə yazmışdır. Fəqət
mətləbə başqa bir nöqtədən baxılarsa, bu sözdən başqa bir məna dəxi
sezilir. Yəhudilər hürriyyətpərvər olduqlan üçün müstəbid Rusiyada
fəlakətlərə uğrayorlardı. Azad Rusiyada müsəlmanlarm fəlakətlərə uğ-
raması əcəba, necün? Hürriyyət əleyhinə olduqları üçünmü?
Bir dəqiqə başqalarınm nöqteyi-nəzərində dayamb müsəlmanları
şiddətli din təəssübi ilə ruhlanmış bir xəlq - deyə təsəvvür etsək belə,
onlarm hürriyyət əleyhində degil, bütün varlıqları ilə azadlıq lehində
olmalarma hökm vermək gərək. Çünki köhnə üsuli-idarənin ən çox sı-
xışdırdığı şey məhkum millətlərin, bilxassə müsəlmanlarm hissiyyati-
diniyyələri idi. Halbuki yalmz dincə degil, müsəlmanlar hər cəhətcə
məhkum və məzlum idilər.
O halda nədən müsəlmanlara qarşı bir növ məhəbbətsizlik, daha
doğrusu bir növ ədavət görülüyor.
Hamımızca məlumdur ki, İkinci Nikolay təxtindən uçuruldu-
ğu günə qədər Rusiyada bir çox qara qüvvələr, soyuzniklər, rasputin
becərən xuliqanlar vardı. Hürriyyət elan olunması ilə artıq Rusiyada
ıstibdadpərəst bir kəs qalmadı. Bir növ möcüzə oldu. Adamlar bir göz
qırpımında birər inqilabçı, birər sosialist kəsildilər.
Bəsirət əhlləri heç şübhəsiz bilərlər ki, bir din bizə böylə bir təbdili-
vaqe olamaz. Çox yaxşı dərk ediyorlar ki, köhnə idarənin adamları
rahət durmayıb işləyəcəklərdi. Və aşkar işdir ki, bunlar xəlqi qəlbən tazə
hökumət əleyhinə çağıra bilməyəcəklərdi. O halda əllərində bir vasitə
qalıyordu. Ortaya fəsad salmaq, millətləri çalışdırmaq. Bundan ötrü hər
şeydən əvvəl bu günün həqiqi qüvvəsini təşkil edən ordunu zəhərləmək
lazım idi. Bundan ötrü də slavafil əskərlərdən istifadə etmək mümkün
idi. Fəqət ordu daxilində hamı millətlərin nümayəndələri mövcud ol-
duğundan bittəbii müftinlər ən az müqavimət göstərmək imkanmda
244
olan tərəfi - müsəlmanları - aldılar. Bu xüsusda Qafqasiya gözəl bir zə-
minə idi. Çünki Qafqasiya müharib Türkiyə ilə sərhəd olub əhalisinin
də çoxu türk idi. Əlavə olaraq burada milli hirs və mənfəətlər də fitnəyə
müsaid idi. O halda niyə durmalı: “Bu hiyləkar türklər Rusiya əleyhinə
hazırlanıyorlar” - deyə şayiə buraxmalı. Bu şayiəyi qüvvətləndirmək
üçün dəxi “İştə, silahlamyorlar” - deyə göstərməli. Yalan-yalmş də-
lillər iqamə etməlidir.
İştə, irtica tərəfdarlarımn eninə-uzununa istifadə elədikləri mate-
rial.
Böylə bir fitnə əlbəttə ki, yəhudilər, gürcülər, maloruslar həqqində
də edilə bilərdi, edilər də. Fəqət faidə vermiyor. Haman dəf və rəf olu-
nuyor. Çünki ordu içində gürcü var, yəhudi var. Fitnə başlandığı kibi
yatırılır. Halbuki müsəlmanlar bu vəziyyətdə degiidirlər. Onlar ordu
içində bulunmadıqlarmdan bu fitnələrdən ancaq müəssif vaqeələr ha-
lına yendikdən sonra xəbər tutuyorlar. Məlum işdir ki, bu surətlə onlar
fitnə ilə əsaslı surətdə mübarizə edəmiyorlar.
Çox yerdə fitnələrə səbəb olmaq üzrə müəyyən bir taifəyə mənsub
adamlardan bəhs olunuyor. Şübhəsiz ki, müsəlmanlar həqqində möv-
cud olan fitnədə bu adamlarm da iştirakı var. bundan ötrü cəhət də,
səbəb də vardır. Keçirdigimiz əhvali-tarixiyyə öylə bir takım şərait
meydanə gətirmişdir ki, bu şərait daxilində müsəlmanlar əleyhinə olan
fitnədə əksəriyyətlə bir qism əhali nümayəndələri fəzlə qeyrət göstərə
bilərlər. Fəqət bu fitnələrin mütləq bir cəmaət və bir millət tərəfindən
vaqe olduğunu güman etmək dəxi doğru olamaz. Çünki dünyada heç
bir millət yoxdur ki, başdan-ayağa fitnəkar və müfsid olsun.
Əvvəldən bəri söylədiklərimizdən görülüyor ki, müsəlmanlar
əleyhiə vaqe olub da bütün Qafqasiya müsəlmanlarmı bir növ “asma
qılınc” altında bulunduran fitnə irtica qüvvətinin zəif bir nöqtə tapıb da
oradan baş qaldırmaq istəməsindən başqa bir şey degildir. Bu nöqtədən
müsəlmanlar həqqində xüsusi bir kin və ədavəti olan şəxslərlə bərabər
müsəlmanlara məxsus bir kin olmuyub, onların fəlakətilə əlindən acıq-
h və yamqlı olan, hürriyyətə zərbə vurmaq istəyən xain mürtəcelər də
az degildir. Bu mürtəcelər ermənilərdə olduğu kibi ruslarda da çoxdur.
F-htimal müsəlmanlarm öz aralarında da vardır.
245
İştə, fitnədən bəhs olunduğu zaman burasmı daima nəzərdə tutmalı,
ona görə də hərəkət eləməlidir. Bu xüsusda heç şübhəsiz ki, ən faidəli
çarə müdafiəyi-hissə mühəyya olmaq, bundan ötrü də bu gün inqilab
və əskəri müəssisələr ilə həqiqəti-əhvalı anlatmaq lazım. Zənn olun-
masın ki, bu xüsusda müsəlmanların səsi eşidilməz. Zənn olunmasm
ki, çoxmilyonlu xəlq bir kaç müfəttin məqsəd mürtəcenin bazıcəyi-
həvəsati olub qərəzkar bir takım adamların sözünə böyük bir millət
suyi-zənn altma alınar da fəlakətlərə məruz buraxılar.
Milli komitənin rəisi Məhəmməd Həsən Hacmskinin Milli Şura ic-
lasmda dedigi söz, yerində söylənilmiş sözdür. Qeyri millətlər arasmda
həqiqi sosialistlər vardır ki, onlar öz təşəbbüslərilə, bizim tərəfimizdən
heç bir xahiş vaqe olmadan müsəlmanlar həqqində olunan fitnələrə
diqqət edib səslərini onlarm müdafiəsinə qalxızmışlardır.
Əvət, min dürlü fitnələrə məruz olduğumuza baxmayaraq Bakı
Əmələ və Əskər Vəkilləri Şurasınm nəşri-əfkarı “sərkeş başımız”m
Rusiya inqilabı qarşısmda əgilməsini tələb edib durduğu zaman ancaq
“B.Raboçi” qəzetəsi idi ki, rəfiqinin bu hərəkətinə “yabançı sosialist-
lik” namı verərək protesto eləmişdi.
Fəqət təəssüf olunuyor ki, bizi Fıtnələrə qarşı müdafiə edən həqıqı
sosialistlər özləri dəxi az fitnələrə məruz degildirlər.
M.Ə.RəsuIzadə
“Açıq söz”, 30 iyun 1917, JY«509
Bazicə - oyuncaq
Suyi-zənn - pis xəyal
M üəssif - təəssüf doğuran
246
Dostları ilə paylaş: |