Toro
h jih /ıp y r o r o HapoAa n p e * a e
Bcero
h jryMiue
Bcero
MO*eTb Bbipa
3
HTbca
b
$ o p M e c b o ö o ä h o to rocynapcT B a» H
3
a o k ji.
A.LJajiHKOBa.
200
alarla, “molla” zərdləri ilə nə işləri? Aşkardır ki, burada əmələ dər-
dindən də, burjua dərdindən də, molla ilə qadın qayğısmdan da baş-
qa birdərd, başqa bir qayğı vardır. Federasiya əsası üzərinə qurulmuş
xəlq cümhuriyyətindən kimsəyə qorxu yoxdur. Çünki dəfələrlə de-
dik, yenə təkrar ediyoruz. Zatən bəllidir ki, qanun əsası mucibincə hü-
quqi-bəşəriyyə ilə siyasiyyə bütün federasiyalarda təmin edilmiş ola-
caq. Diyorlar ki, “bu ançaq kağız üzərində olacaq”. Fəqət böylə bir irad
muxtariyyətsiz cümhuriyyət həqqində də mövcud olamazmı?
Topraq məsələsi bu günün məsələlorindəndir. Ehtimali ki, rus
Məclisi-Müəssisanı özü bu məsələni həll edəcək. Fəqət məsələ fede-
rasiyalarm həllino buraxılarsa ilk illərdə həll olunmayıb qalsa da son-
ralar haman demokratiyamn istədigi kibi həll olunacaq. Bu kürsüdən
dedilər ki, İdil boyundakı tatarlar yersizdirlər. Halbuki Türküstan
səhraları adamsızdır. Və dedilər ki, Türkistan ərazisi bölündükdə o
yerlər öz yersiz millətdaşlarına verilsin. Fəqət bu məsələ ümumi Ru-
siya məclisində həll olunursa kim təmin edə bilər ki, Türküstana İdil
boyundakı tatar degil, başqaları göndərilməyəcək və bu təmin han-
ki bir məntiqə istəniləcək. Şübhəsiz ki, yer onu əkənin əlinə keçməli.
Foqət hanki əkənin? Bunda heç bir fərq yoxmudur? Federasiya əmələ
məsələsi, əmələ hərəkətinin iləriləməsini təmin edən qanunları əngəl
edə bilir - dedilər. Bən birinci dokladımda bu iradı qatşılayaıaq Alma-
niya kpnfederasiyasım nişan vermiş, ən müvafiq işçi qanununun bura-
da tətbiq olunduğu ilə Almaniya əmələsinin ən müntəzəm təşkilata ma-
lik bir əmələ olduğunu göstərmişdim. Bir həftədən bəri davam edən
müzakirələri diqqətlə dinlədim. Arada syezd əzalarma dərs üçün gələn
“professor”a da qulaq verdim, bu dəqiqəyə qədər yuxarıdakı fikrimi
cərh edəcək bir şeyə təsadüf etmədim. Kimsə buna cavab verəmmədi.
Əfəndilər, sizi burada yalmz qorxutmaqla qalmadılar. Ən rəqiq his-
siyyatımza belə icrayi-təsir etmək istədilər. Məlum a, qadınlar bizcə
möhtərəmdir. Xatirləri sayılır. Onlar ağladıqda ürək davam edəmiyor,
mütəəssir oluyor.
Bir şəklə malik olan muxtariyyət məqsədi daha müvafiq görülməzmi?
Salim məntiqlə düşünülürsə əlbəttə ki, böylədir. Fəqət müarizim öylə
düşünəmiyor, diyor: “çünki milli hökumət şəkli mümkün degildir, ona
201
görə də mərkəziyyətə, muxtariyyətsiz cümhuriyyətə tərəfdar olmalı-
dır” - nərədə məntiq?
Fəqət məntiqsizlik bir bu degildir, mərkəziyyət nəzəriyyəsində
də müarizimiz muxtariyyət məsələsindəki tənaqüzü işlədiyor. Bizə
tarixlər, hekayələr, dəlillər, sübutlar, rəqəmlər, ədədlər nişan veri-
yor; sabit etmək istiyor ki, dünyanxn tərəqqisi dövlətlərin bir mər-
kəzdən i d a f olunmasxna müncərdir. Bugünki federativni hökumətlər
əvvəlcə konfederasyon imişlər. İmdi də tamamilə birləşib “unitarm”
olmaq meylində imişlər. Ən mükəmməl şəkli-idarə mərkəziyyət imiş.
Böylə ikən gözlənirdi ki, dokladçx Rusiya xəlqi bir cümhuriyyət olmaq-
la bərabər eyni zamanda mərkəziyyət üzərinə dəxi binalanacaq. Mə-
gərsə öylə gəlmiş bu cümhuriyyət ədəmi-mərkəziyyət üzərinə bina olu-
nub da vilayətlərə geniş surətdə idareyi-məhəlliyə ixtiyarları verilməli
imiş. Görünüyor ki, mərkəziyyət aşiqi olan müarizimiz idealxna yaxm-
*
laşdıqca özü dc qprxıjyor. Nabələd bir yolçu kibi uçurum kənarma ça-
tınca haman şəndələyib dayanır. Federasiya dünyanm tərəqqisinə mane
və mərkəzdən qaçmaq qüvvətıni artırxcx bir əsas ikən rədd edildikdən
sonra hanki məntiqlədir ki, başqa növdən bir “ədəmi-mərkəziyyət”
istəmiİT. Bu da b« təzad degilmidir?
Əgər bu “ədəmi-mərkəziyyət” mərkəziyətə getmək üçün bir “rəhlə”
isə onda nədən ftdcra ?iya əvvəlinci bir “mərhələ” kibi qəbul edilmiyor.
İştə, bir suat? Dokladın bundan başqa biri-digərini cərh edən maddələri
yenə də yox değil. Fəqət mətləbin kəşfi üçün bu ikisi də bəsdir, zənn
edirəm. Əsas mətləb yalnış və mütənaqis fıkirlər üzərinə qurulduğu ki-
bi müdafiəsi də haman mütənaqis dəlillərə istinad ediyor. Sizə təklif
olunan qətnamədə deniliyor ki, federasiya kəndçinin, əmələnin, mol-
lanm, tacirin, qadınların, xülasə bütün sünufi-millətin arzularma və
faidələrinə müzürrdür. Böylə ikən doğrusu bəndən ötrü qeyri-müntəzir
bir surətdə bağrılıyor ki, “federasiya zəhmətkeş xəlq əleyhində olub
ancaq varlılara və bir takım baylarla burjualara və mürtəce mollalara
faidəlidir”. Yenə haman sual - nərədə məntiq?
Burada o qədər də məntiq yox degil, var. Bütün sinifləri qorxut-
maq lazım. Kəndçilər, federalistlər sizi mülkdarlara satmaq, onlara qul
etmək istiyorlar. Əmələlər, sizi burjualara satıyorlar. Mollalar sizi alda-
dıyorlar.
III
202
İştə, sizi riqqətə gətirmək üçün şu cins lətif nümayəndələri kürsiyi-
xitabəyə çıxardılar. Fcderasiya bizi məhv edər, dedilər. Qırğızıstanda
qadınları satxyorlar, Qafqasiyada onlarx syezddən qovub xəncərlərlə
təhdidliyorlar - deyə ah-vay etdilər. Fəqət bir az düşününüz. Yenə
muxtariyyətli cümhuriyyətin demokratik əsaslar üzərinə qurulacağı-
nı unutmayımz. Nazik qəlbli olduqlarmdan qadmcığazlar bittəbii o biri
siniflərdən daha çox qorxmuşlar. Fəqət bica biz görüyoruz ki, qırğızlar
kəndi aralarmdan nümayəndə olaraq məclisimizə qadm göndərmişlər.
Həm bu, qadınlarm degil qırğız cəmaətinin nümayəndəsi, Qafqasiya
xanım vəkilləri də buradadırlar. Qafqasiya qurultaymdan qadmların
qovulduğu doğru degildir. Doğru, orada qadmlar əleyhində idareyi-
kəlam edildi. Fəqət bu idareyi-kəlam edən zat şəhərin ən möhtərəm bir
şəxsi ikən məclis parlaman admdan xaric olsa da kəndisinə damşmaq
imkanı vermədi və nəhayət iştə, bu qətnaməyi qəbul etdi: “Qafqasiya
müsəlman qurultayı müsəlman qadmımn imdiki əhvalmı nəzərə alaraq
və bu əhvalı olduqca qeyri-təbii bularaq müsəlman qadımnm hüquqi-
vətəniyyə, ictimaiyyə və siyasiyyədən istifadə edəcək bir hala qoyul-
masmı lazım bilir”.
Əgər köhnə Qırğızıstanda “qadınları satmaq” eybini muxtariyyətli
Qırğızıstan hesabına çıxmaq olarsa o zaman üçün Rasputin kibi bir
hərif der ki, köhnə mərkəzi Rusiyadakı rüsvayçılıqlarmı gələcək
mərkəziyyətli cümhuriyyət hesabına qoymaq olmasın?
Əfəndilər, görüyorsunuz ki, qorxuyu qüvvətləndirmək üçün vaqe-
ələr nə kibi rənglərlə sizə təqdim olunuyor. Fəqət qorxmaymız, bərfərz
qadmlarm halı muxtariyyətlərdə ibtidai halda fəna olsa da, getdikcə is-
lah olunacaq. Buna mütəhəmmil olmayıb kəndi evinin islahmı başqa-
larmdan gözləmək, öz övladmdan naümid olub da yad ellərə müraciət
etmək analarımızın şanına yaraşmaz. Bərfərz Türkiyə, İran qadm-
ları əhvalımız fənadır, deyə Avropa dövlətlərinə müraciət edib də
müdaxilələrini istəməyi vicdanlarına rəva görmədikləri kibi Rusi-
yadakı bacılarma dəxi sırf kəndi mənfəətlərini düşünərək federasiya
əleyhinə çıxamazlar. Bunu analıqlarma, qadmlıqlarmarəva görəməzlər.
M uxtariyyətə hazır degiliz, cəmaətimiz əvamdır, deyən əfəndilər
görüyorum ki, mərkəzdəki xəlqin idrakma çox güvəniyorlar. Hətta
bu kürsüdən dedilər ki, böyük Kerenskinin vicdanxna inanalım da
203
müqəddəratıımzı Rusiya demokratiyasma təslim edəlim. Kerenskiyə
bən də ehtiram edirəm. Bütün syezdə ehtiram edər. Bu ehtiramımı-
zı bateleqraf kəndisinə dəxi bildirdik. Yalnız bununla bərabər demək
istərəm ki, Kerenski vicdanma olduğu qədər millətin də vicdamna
inanmaq lazım. Onun özünü idarə edə biləcəginə dəxi ehtiram gərək.
kəndisindən naümid olub bütün diləklərini başqalarmdan gözləyən bir
millət, millat olaraq yaşayamaz.
Məlumi-alinizdir ki, burada islamiyyət bir din və bir beynəlmiləliyyət
(internasyonalizm) ikən onu bir millət yapdılar. Müsəlmanlar bir
millətdir - dedilər və bu milləti rahi-nicatə çıxarmaq üçün Rusiya
mərkəzində bir yer və topraq xaricində milli muxtariyyət əsası üzərində
binalanmış bir parlaman təsis etmək istədilər və dedilər ki, bu məclisdo
yanacaq “məşəli-mədəniyyət” bütün aləmi-islamı işıqlandıracaq. Buna
görə də istiyorlar ki, ayrı-ayrı islam millətləri və ayrı türk qövmləri
muxtariyyətli məclislərə malik olmayıb bu “mərkəzi-səadətə” tabe ol-
sunlar. Böylə ikən,3caba. bu xəyalçılar nədən islam aləminin hasarı-
nı Rusıya həddı'Iə çəfcmək istiyorlar. Məntiq icab etməzmi kı', İran da,
Türkiyə də bütün sair islam məmləkətləri də bu “mərkəzi-səadət”dən
feyziyab olsunlar. O halda nədən İstanbulun ilhaqmı istəmiyoruz?
Nədən islam məmləkətlərinin istiqlalına qarşı xəyanət bəsləyən Avropa
imperializmini protest ediyoruz? Nərədə məntiq?
Yox əfəndilər, islam admda bir millət yoxdur. İslam dinində
m ilh th r vardır. Bu millətlərin mərkəzi-səadətləri özlərində, öz mil-
li hökumətlərindodir. İslamı parladacaq bu şey məsud millətlər ara-
smda təmin etdigi irtibati-mədəniyyədir ki, o da bir millət degil -
beynəlmilliyyətdir.
Rusiya milli-məhəlli əsaslar üzrə muxtariyyətlərə bölününcə Rusi-
ya türk-tatarlığı Türküstan, Qazaxıstan, Başqırdıstan və Azərbaycan-
Dağıstan kibi bir neçə muxtariyyətlərə bölünəcək, bunlar birər türk sü-
tunu təşkil edib də onlar üzərində müəzzəm bir tağ qurulacaqdır ki, bu
da müştərək mədəni-milli və dini məsələlərin həlli ilə məşğul olacaq,
bir müəssisə halında bulunacaqdır.
Məhəlli muxtariyyət fikri Rusiya millətlərinin əksəri tərəfindən qal-
dırılmış bir şüardır (lozunqdur). Bu lozunqu Qafqasiya, Türküstan, Qa-
zaxıstan kibi böyük türk elləri də qalxızmışlar. Kazandakı müsəlman
204
müəllimlərinm syezdi ilə müsəlman tələbələrinin Moskvada bulunan
syezdi də bu şüarı qəbul eləmişlərdir. Əksər vilayətlərdən gələn dilək
dəftərləri dəxi bu tələbi qeyd ediyorlar. Böylə ikən muxtariyyət əsasını
müdafiə edənlərə müarizim çıxıb da siz kimsiniz? xitabını vermək
cəsarətində bulunuyorlar. Fəqət unudurlar ki, buna qarşı daha böyük
səlahiyyətlə həqlidir desələr ki:
- Siz kimsiniz?
Əfəndilər, vəqtim bundan artıq söyləşməgə müsaid degildir. Buna
görə daha çox söyləyəcəklərimdən sərf-nəzər edərək bu kürsüdən
getmədən əvvəl sizə demək istərəm ki: milli-şəxsi muxtariyyət
(HauHonajibHo-nepcoHajibHaa
aBTOHOMHa)
nəzəriyyəsini
müda-
fiə edərək burada “Şpinger-Bauer, Bauer-Şpinger” deyə bir kitabı
vərəqlədilər.
Bunların alim olduqlarma söz deməyərək burasını söyləməliyəm ki:
bu nəzəriyyə ilə təskin bulub da kəndi milli məsələsini həll edə biləcək
və o hala qane olacaq dünyada bir millət vardır ki, nə yeri var, nə yurdu.
Bu - yəhudi millətidir. İlahülhəmd bizim yerimiz də var, yurdumuz da!
Dəfələrlə şiddətli alqışlarla qət olunub sürəkli alqışlar içərisində ta-
mam olan bu nitqdən sonra biri məhəlli muxtariyyəti, digəri məhəlli
muxtariyyətsiz xəlq cümhuriyyətinə məxsus iki qutu qoyulub, gizli rəy
vasitəsilə səslər toplanmayabaşlanmış və səhər saət 4-də dan yeri ağar-
dığı zaman ümummüsəlman qurultayınm 271 rəyə qarşı 446 rəy əksə-
riyyətlə milli-məhəlli muxtariyyət üzərinə qurulu xəlq cümhuriyyəti
lehinə olduğu elan olunmuşdur.
Yeddinci məclis - 8 may
Bugünki qurultay saət 12-də açıhb Xocayev rəislik ediyor. Məclisin
proqramını, bu gün baxılacaq məsələləri elam ediyor. Məclis açıl-
dıqda doktor Cavad bəy Orucov növbətdən xaric söz alaraq əski
hökumətin müsəlmanlar həqqində tutduğu yollar barəsində mühüm
bir doklad oxuyur. Nikolay zamanında Rusiya müsəlmanları həqqində
icra edilən tədbirlərin nə yolda olduğunu və 1906-cı ildə hökumətin
müsəlmanlar arasında elm və m əarif nəşr etməgə nə cürə baxdığını
bəyan ediyor. 1906-cı ildə hökumət rəsmi surətdə verdigi əmrdə di-
205
yordu ki, müsəlmanlar içmədiklərinə görə onların bu işdən məmləkətə
təxminən ildə 70 milyon zərər oluyor. Bu isə onların arasında ülum
və məarifin nəşr olmasından iləri gəliyor. Ona görə bu gündən onla-
rm arasmdan ülum və fünunun götürülməsi lazımdır. Sonra imperator
Böyük Petronun məlumi vəsiyyətini oxuyur. Bu vəsiyyətə görə Rusi-
ya məmləkəti padşahlar padşahı olub bütün Şərqi istila etməlidir, de-
niliyordu ki, bütün İslam məmləkətləri və bütün İslam topraqları onun
əlində olub, İstanbul böyük Rusiyanm paytəxti olmalıdır. Ondan son-
ra Milyukovun siyasətindən, onun müsəlmanlara nə cürə baxmasın-
dan söyləyib alqışlanıyor.
Bundan sonra Zakir əfəndi Qadiri m əarif komissiyası tərəfindən
dokJad oxuyur. Dokladm maddələri bunlardır:
\) Mədəmyyət və m əarif işləxi hor millətin öz idarəsində olmalıdır.
2) Hər millətin mədəniyyət və m əarif işləri o millətin özü tərəfindən
təşkil edilmış müəssisələr əlində olmalıdır. 3) Rusiya müsəlmanlarmm
ibtidaı, orta və alı məktəblərı'ndə təlim ana dı’Iində olmalıdır. 4) Məlum
b'ır yaşa çatan bütün balalar üçün İbtidai məktəblərdə təlim ümu-
mi və məcburi olmalıdır. 5) İbtidai məktəblər bir tipdə olub dini və
dünyəvi deyə ayrılmazlar. 6) Məktəblərimiz öylə bir surətdə tərtib
ediləcəkdir ki, mütəəllimlər ibtidai məktəblərdən orta məktəblərə və
orta məktəblərdən ali məktəblərə imtahansız olaraq qəbul ediləcəkdir-
lər. 7) Məktəblərimizdə rus dili ancaq bir dil olaraq oxunacaqdır. 8) Ru-
siyada olan bütün mütəəllimlərin və müəllimlərin hüququ hər cəhətdən
bir olacaqdır. 9) Hər bir millətin mədəniyyət və m əarif üçün tutula-
caq məsrəfi dövlət və məhəlli idarələr tərəfindən təmin edilir. 10) Mil-
li orta məktəblərimizi tamam edən şagirdlər rus ali məktəblərinə imta-
hansız olaraq qəbul olunurlar. 11) Məktəblərin yamnda özünə moxsus
ən azı altı desyatin yer verilir. 12) Başqa millətlər məktəblərində oxu-
yan müsəlman balalarmm sam 8-ə çatdıqda xəzinə və məhəlli idarələr
tərəfindən onların özünə məxsus din və ana dili müəllimi təyin edi-
lir. 13) Dini mədrəsələr dini idarələr nəzarətində olurlar. 14) Məktəb
vəqtinə qədər və həm də məktəbdən xaric tərbiyə almaq üçün elmi
müəssisələr və müsəlman məktəblərinə müəllimlər yetişdirmək üçün
darülmüəllimin və darülmüəllimat, təlim və tərbiyə kursları açılır. 15)
Müsəlmanlar üçün açılan seminariyalar və kurslara təyin edilən bü-
206
[|
j
tün varidat bina və mülklərilə bərabər yerli müsəlmanlar əlinə alınır.
16) M ümkün olan yerlərdə bu ildən etibarən müsəlman orta məktəbləri
və həm ixtisas məktəbləri açılır. 17) O rta məktəblərimizə tiz oxucular
j
yetişdirmək üçün müvəqqəti ali kurslar və rus ali məktəblərində ka-
i
fedralar açılır. 18) 1917-18-ci dərs ilindən etibarən milli məktəblərin
hər növündə oxuyanlar öz dərəcələrində rus məktəblərində oxuyan-
lar ilə bir hüquqda olub, onlar ilə bir vəzifə alırlar. 19) Əcnəbi dövlət
təbəələrindən olan müəllimlərin müsəlman məktəblərində təlim
etmələrinə heç bir cəhətdən məmaniət edılməməlidir. 20) Məclisi-
Müəssisanda milli-mədəni muxtariyyət və həm federasiya məsələsi
həll edilincəyə qədər zemstvo və şəhər idarələri hüzurunda mədəniyyət
i
və m əarif işlərimizi idarə üçün jməhəlli heyətlər tərtib edilir. Bu iki
|
idarə olmayan yerlərdə mədəniyyət və m əarif işlərimizə baxmaq
'
üçün xüsusi heyətlər düzəliyor. 21) Müəllimlər yetişdirmək üçün açıl-
:
mış müəssisələrdən şəhadətnamə alanlar və ya ki məzkur üç müəssisə
:
xüsusunda açılmış ali heyətlər hüzurunda imtahan vermiş adamlar
i
məktəblərimizdə müəllimlik etməgə həqli oluyorlar. 22) Hərb xəttində
və mühafizə yerlərində olan müsəlman müəllimləri azad edilməlidirlər.
Burada tənəffüs elan edilir.
!
Tənəffüsdən sonra Topçubaşov cənabları növbədən xaric olaraq söz
alıb diyor ki: “Gecə Qafqasiyadan teleqram aldıq. Qafqasiya cəmaəti
arasında təşvişli hallar başlanmış, fəna nəticələr olacağı mümkündür.
Qafqasiya müsəlmanlarma heç bir vəqt hökumət etibar etmədi. Bizi
əsgərligə almadılar. İmdi də bizdən əskər yerinə bədəl alırlar. Bu bizim
üçün nöqsandır. Çünki müsəlmanlar əskəri təlimatdan məhrumdurlar.
Fəhlə və soldat şuralarında bizdən vəkil yoxdur. Başqa millətlər əskəri
xidmətdə olduqları üçün onların vəkilləri var. Bizdən əskər almamağm
səbəbləri böyük idi. Guya müsəlmanlar silahlansalar xristianlara hü-
cum edərlər, filan edərlər, deyə qorxuya düşüb bizi sıxıyorlardı. Milli
nöqteyi-nəzərdən ol qorxuya yer var idi. Çünki misyonerlər: müsəlman
qanını qaynadır, xəlqimiz isə səbrli və qorxaq edilər. İmdi İrəvan,
Bakı ətrafmdan və Türkiyədən alınan yerlərdə müsəlmanlara qarşı
hərəkət başlanmış; xristianlar və ələlxüsus xristian soldatlar firqəsi pək
müntəzəm qaidə ilə müsəlmanlara qarşı ayaqlanmışlar. Bunlara qarşı
nə tövr olsa da çarə etmək lazımdır. Xəbərdən anlaşıldığma görə xris-
207
tianların müsəlmanları qarət etməiəri göziəniyor. Efmənilər ayaqia-
nıb təhrikata başlamışiar. Ehtimal bu dəhşət bütün Qafqasiyayı istila
etsin. Bu xüsusda tez addımlar intixab edib Petroqrada hökumət ilə
danışmağa, hərbiyə vəzirinə xəbər verməgə, fəhlə və soldat şuraiarına
yetirməgə çalışmaq iazımdır”.
Topçubaşovun bu sözləri vəkiliərə artıq dərəcə təsir etdigindən ora-
daca qurultay adından Petroqrada göndərilmək üçün aşağıdakı adam-
lar seçildi: Əiimərdan bəy Topçubaşov, Mirzə Əsədullayev, Səlim
Gəray Canturin, Soltan bəy Mamliyev, polkovnik Hacı Mərdan əfəndi
bu vəkillər 9-u mayda Petroqrada azim olduiar.
Sokki/inci məclis - 9 may
Ayaz əfəndi İshakov rəislik ediyor. Bugünki iclasda idareyi-
ruhaniyyə, yer işləri, işçilər məsələsi müzakirə olunuyor. İdareyi-
ruhaniyyə həqqində Ufa vəkili Salehcan Qazturmanov pək uzun bir
məTuzə oxuyur. Bu məruzə xuhanilər komitəsində 5-6 gün müzakirə
edılib qayət diqqət ilə baxıldığmdan bir ağızdan qəbul ediliyor.
Məruzənin maddələri bunlardır:
1) Orenburq məhkəməyi-şəriyyəsinə tabe olmaq istəyən kazakla-
rın dini ehtiyaclarını təsviyə üçün Orenburq məhkəməyi-şəriyyəsində
müvəqqəti yeni heyət düzəltmoli və onlarm xidmətlərini nəzərə alma-
lıdır.
2) Gələcəkdə din hökumətdən ayrılsa da, ayrılmasa da dini
idarələrimizin nə qaidə üzrə və haralarda olmasının lazım olduğu-
nu nəzərdə tutmalıdır. (Bu xüsusdä komitəyə məxsus bir məruzə ha-
zırlıyor). Salehcan Urmanovun tnəhkəməyi-şəriyyənin hazırki işləri,
müvəqqəti heyət və xidmətləri həqqindəki məruzə və layihəsi komitə
məclislərində müzakirə edilib bəzi təbdillər ilə qəbul edilmişdir.
Məhkəməyi-şəriyyənin müvəqqəti işləri
1) Adi işlər. 2) Müsəlmanların bəzi dini işlərinə nəzarət: məsələn,
iniam və müəzzinləri təsdiq, onları əzl, məhəllə təşkil etmək və məscid
bina etmək işlərinə rüsxət vermək. 3) Vəqfləri təsdiq etmək. 4) İslam
208
dininə girənlər həqqində lazım olan tədbirlər görmək. 5) Məhkəməyi-
şəriyyələrdə tətil günlərini, cümə və başqa dini və milli bayram gün-
lərini tərtib etmək. 6) Məhkəməyi-şəriyyə öz arasında və həm onun ilə
müsəlmanlar arasında olan müxabirə və yazı işləri türk və tatar dilində
olmalıdır. 7) Məhəllə təşkilatı düzəltmək üçün imdidən başlamalıdır.
Məhkəməyi-şoriyyənin müvəqqəti heyəti
Bu vəqtə qədər müsəlman syezd və ictimailərinin verdikləri qərarlara
görə bu qaidə üzrə olmalıdır: 1) Bir müfti və altı qazidən ibarət olub
bunların bəzisi üiəmadan olur.
Qeyd: Qazilərdən birisi İçəri Orda kazaklarından bulunsun - deyə
kazak vəkilləri öz diləklərini bəyan etdilər. Bu dilək komisyə tərəfmdən
məqul görüldü. Müfti və qaziləri imdidən şyezd göstərməli. Heyət üçün
cümləsi 7 kişi seçiliyor. Onlar öz aralarından birisini rəis intixab edirlər.
Lakin bu fikir komisyə tərəfindən rədd edildi. 2) Dini məktəb və məd-
rəsələrə nəzarət etmək üçün müfti və qazilərin məsuliyyəti ilə mütə-
xəssis kişilər dəvət edilir. Dini məktəb və mədrəsələri idarə üçün məx-
susi bir m əarif heyəti təsis edilməlidir. Bunlar müftinin rəyasəti ilə məh-
kəməyi-şəriyyə hüzurində dini məktəb və mədrəsələri idarə ediliyorlar.
(Onlar syezd göstərsin deyə xahiş etdilərsə də, rədd edildi). Məhkəməyi-
şəriyyə məarif işlərində mütəxəssis zatlardan ibarət ictima düzəldib on-
iarın razılıqlarilə qərarlar veriyor və buna müvafiq əməl ediyor.
Yuxarıda sayılan xidmətlərin məhkəməyi-şəriyyə əlinə verilməgi
qərarlaşdırılmış və məhkəməyi-şəriyyə ilə məhəllə arasmda vasitə ol-
maq üçün yenə bir idarənin təsisinə lüzum görülmüşdür. Buna binaən
50 min nüfus idarənin imam və mütəvəlliləri tərəfindən bir möhtəsib
təyin ediliyor və məhkəməyi-şəriyyə tərəfindən təsdiq olunur. Hər
möhtəsibə bir sekretar veriliyor. Həmçinin iazım olursa möhtəsibə yar-
dım etmək üçün bir neçə adam intixab edilib təyin olunur.
Möhtəsibin xidmətləri
1)
Məhkəməyi-şəriyyənin hər bir əmr və tədbirlərini imam və
mütəvəllilərə yetirir, metrik dəftərlərini mollalar arasında dağıdar və
209
Ililr B.l II 11
onları yığıb məhkəməyi-şəriyyəyə göndərir, təsdiq edilmiş imam və
müəzzinlərə məhkəməyi-şəriyyə tərəfindən göndərilən əmrləri verər.
Dini məktəb və mədrəsələrə nəzarət kibi işlər, ailə nizailəri, təqsim,
tərkə məsələləri həqqində məhkəməyi-şəriyyə tərəfindən verilən
təlimat üzərinə əməl edər. 2) Vəqflərə nəzarət edib hesablarına baxar
və bunları məhkəməyi-şəriyyəyə göndərir. Dini məktəb və mədrəsələrə
və həmçinin rus məktəblərində və ümumən dünyəvi məlumat verən
məktəblərdə din dərslərinə nəzarət edər. Müsəlman əskərlərinin dini
ehtiyaclarını görüb əskəri imamlara nəzarət edər.
M əhkəməyi-şəriyyə üçün smcta
Sənəcfə müffiya 6.000 manat
Qazüara (cümtesmə) 8.000
Katib və m əarif işləri mütəxəssislərinə 14.000 manat.
Məhkəməyi-şəriyyənin xadimlərinə yanacaq, işıq, sığorta və başqa-
larına 65.000 manat.
M öhtəsibə maaş
Hər dairə üçüa bir möhtəsibs maaş m əhkəm əyi-şənyyə tərəfmdən
verilir (6.200), məhəlləyə təxminən 20 möhtəsib lazım olur, ildə 1.200
manatdan 7.200 manat (katib və möhtəsibə müavin təyin etsələr, onla-
ra o dairə zəlqi özləri maaş verir)
Bütün məxaric 185.000 manat
Hesabı tamamlatsaq 200.000 manat
***
İdareyi-ruhaniyyə məsələsindən sonra işçilər məsələsi müzakirəyə
qoyulur. Bu barədə qafqasiyalı Hacıyev rusca məruzə oxuyor.
İşçılər şöbəsi namindən oxuduğu bu məruzəsində Hacıyev işçilərin
tələbnaməsilə syezdi aşina edərək diyor ki, bu məclis bu məsələləri həll
etməgə səlahiyyətdar degildir. Bu məsələ əmələ syezdində həll olun-
malıdır. Məruzə oxunub tamam olduqdan sonra şiddətli surətdə alqış-
lanıyor. Bədə bu məruzə həqqində Ömər Terequlov səs alaraq diyor ki,
Dostları ilə paylaş: |