“Açıq söz”, 12 may 1917, JV®471
Ədna - aşağı, çox az
161
Nərəyə gediyoruz?
Özümüzünkübr, yaxud başqaları “müsəlmanlar (türklor) qabili-
tərəqqi degil, çalışqan degil, hürriyyətə layiq degil...” dedikdə gücə-
niyoruz, darılıyoruz. Fəqət azacıq düşünmoli, motərezlərimiz pək də
həqsizmi?
Hürriyyət elan edildi. Hərkəs, hər millət iş başına yügürdü. Vəzifəyə
şəncə qoşdu. Bin dürlü təsisat, təşkilat yapdı, hər növ maddi, mənəvi
dərdlərinə əlac aradı.
Fəqət bizimkilər?
Təbii bizimkilər də geri durmayıb bir iş yapmaq istədi. Lakin təbii
hiss ilə, mədəni tərbiyə ilə, həqiqi iqdamat degil, yalnız görənək üzə-
rinə, təqlid üzərinə hər kəs yerindən qımıldadı, qımıldamaq istədi.
Məsələn, qomşu bir millət bir təşəbbüsdə bulunur, çahşıb çabalar,
kəskin və sarsılmaz addımlarla bir həqiqəto, bir nura, bir ideala qoş-
maq istər. Baxırsan bizimkilər də qomşularmı yamsılayaraq dərhal
gurultulu seçkilərə başlandı. “Sən degilsən, bənəm” - deyə hər kəs
kəndini seçdirməgə müvəffəq oldu. Həm də bir cəmiyyətə, bir heyətə
degil, bir çox mühüm mövqelərə ihza intixab olunmaq şərəfinə nail
oldu. Fəqət iki gün sonra!?
İştə, məsələnin ən nazik, ən mühüm nöqtosi!...
Əvət, iki gün sonra bir də baxarsan ki, filan əfəndi, filan ağa özü-
nü seçdirmək üçün həftələrlə boğazmı yırtmış olduğu halda, artıq gözə
görünməyərək bin türlü bəhanələrlə ortadan sovuşdu. Bəzi yerlər bəlkə
müstəsna ola bilir. Fəqət bir çox şəhərlərdən alınan xüsusi məlumata
görə tamamilə eyni sönüklük, eyni gövşəklik, eyni vəzifəsizlik hökm-
fərma olmaqdadır.
Əcəba, bu təəssüf olunacaq halə səbəb nə?!
Təbii, səbəblər pək aydın... Əvvəla, hərif gecə-gündüz yalnız bir şey
sayıqlayordu, o da seçilmək, ad qazanmaq, bir çox yerlərdə sandaliyə
qapanmaq!
İştə, sandaliyəyi buldu, arzusuna nail oldu...
Təşəbbüs, fəaliyyət?!
Zatən o, sonraki bir məsələ!.. Yaparsan da olur, yapmazsan da olur.
İkinci səbəb: tərbiəyi-mədəniyyədən, cəsarəti-mədəniyyədən məhrum
bulunmamızdır. Çünki böylə işlərə öncədən hazırlığı olmayan bir
162
millət istədigi şeyə nail olsa belə təbii, böyük bir şaşqmlığa düçar
olur, nə yapacağını bilməz. Üçüncü səbəb - ki, ən mühüm də budur -
bir iş üçün bir həqq təyin edilməmək məsələsidir. Bir çox şəhərlərdə
icraiyyə heyətləri, bələdiyyə əzaları seçilir. Fəqət həpsi pulsuz, para-
sız... Çünki millət işidir. Millət yoludur. İştə, bu adət ata-babadan bi-
zim kəmiklərimizə işləmiş və bu dilənçilik təbiəti yalnız bizim dər-
vişlərdə, dilənçilərdə degil, hər sinfimizdə, hər fərdimizdə kökləşmiş
bir nəqisədir. Və bunun üçün də seçdigimiz əfəndiləri heç bir işdə
məsul tutamayız, xidmət edəməyiz. Çünki hərif pulsuz, parasız ola-
raq “fəxri” çalışıyor. Halbuki o dürlü məccani, fəxri, ən nəhayət ya
xəyanət, yaxud gövşəklik və etinasızlıqla nəticəpəzir olur. Fəqət bu
nəticələrdən - yarınki gün duyacağımız bir duyğu var isə, o da müdhiş
və acı bir fəryaddan başqa bir şey olmasa gərək...
Gələlim m əarif işlərimizə?!
Dövrani-istibdadm
pəncəyi-mənhusində
tırmalanıb
gedən
məktəblərimiz, daima hüquqsuzluq ruhundan gizli-gizli fəryadlar qo-
pararaq, nə yapacağını bilməyərək bütün-bütünə pusuləyi şaşırmışdı.
Fəqət şimdi?!...
Şimdi hürriyyətə nail olmaqla bərabər nə yapıyoruz? Nərəyə gedi-
yoruz?
Qafqasiya qurultayı yapıldı. “Milli lisan, milli məktəb” - deyə
qərarlar verildi.
Tələbələr qurultayı da eyni qərara gəldi və bütün Qafqasiyadakı türk
şəriət müəllimlərindən milli ruhu, milli hissiyyatı inkişaf etdirəcək
dərslər tələb olunacağı təhti-qərarə alındı. Lakin ya in: “kəndiniz nə is-
tiyorsunuz, yapınız” - denildikdə nasıl ki öylə də deniliyor və öylə də
olacaq. Əcəba, müəllim əfəndilər hanki proqram ilə dərs verəcəklər?
Və nasıl bir qərarə gəlmişlər?..
Əcəba, iştiraki-arayi ilə tənzim edilmiş proqramlarımız, seçilmiş ki-
tablarımız nərədə? Yoxsa yenə onlar da olduğu kibi müəllimlərimiz bir-
birindən bixəbər, hər kəs sapa bir yolu, əgri bir cığırı kəndi milləti üçün
bir şahrah tərəqqimi zənn edəcək?!.. Yenə də bir şəhər digər şəhərdən,
bir köy digər köydən xəbərsiz olaraq müxtəlif qayələr, müxtəlif ideallar
arxasxncamı qoşulacaq?!..
Hələ müəllimlərimiz, mütəllimələrimiz?..
163
İştə, onlarm halı daha fəna, daha acınacaq bir hal!..
Zavallı cocuqlarımız - intibah naminə olaraq - evbrindəki xort-
dan, damdabaca masallarından qurtulmaqda ikən, məktəbbrdə,
tərbiyə ocaqlarında pulkalara rast gəldilər
vd
o
kibi bir yığm mənasız,
münasibətsiz etibarlara düçar oldular. Gündon-günə milli adətlərdən
uzaqlaşaraq yabançı çərçivələrin, yabançı əlbrin qorxunc təzyiqbri
altmda sıxılmağa, əzilməgə başladılar. Təbii bu hallar, kokutmalar ilə
iftixar edən ailələr üçün pək də şayani-təəssüf olmaya bilər. Lakin bu
hal kəndi millətini, kəndi bənligini düşünənlər üçün, şübhəsiz ürəkləri
dağıdar edəcək müdhiş bir zərbə deməkdi. İştə, məzkur zərbələrdən,
o qorxunc nəsnələrdən hasil olacaq yaraları sağaltmaq üçün bəzən xü-
susi və səmimi fəryadlar qopurdu. Yeganə mane olaraq yalnız mühit,
mühitdəki gövşəklik və istibdad ortaya sürülüyordu. Şimdi artıq istib-
dad devrildi. Əcəba, yenəmi abdalca, şaşqmca bir nəzərlə durub ba-
xacağız?
Əcəba, “ana şəfqət qucağı” deyə porəstiş etdigimiz həmşirələrimizi
şappalaq və kokutluqdan başqa bir şey ögrənməyən zəif və sönük proq-
ramları izləməgəmi təşviq edəcəgiz? Halbuki qadm həyatı üçün, ana
yetişdirmək üçün yapılacaq proqramlar, yazılacaq kitablar daha başqa-
dır, daha əhəmiyyətlidir.
Fəqət o kitablar, o proqramlar nərədə?!..
Ruslar, fransızların örsəbnmış, çürük, münasıbətsiz, hoppaca tərbi-
yələri sayəsində kəndilərini unutdular, kəndi bənliklərini qeyb edəcək
bı'r halə gəldilər.
Rus alimləri, rus mütəfəkkirləri bu sui-təsirdən şikayətbnib də dai-
ma fəryadlar qopardılar, şimdi də qoparıyorlar. Ilalbuki biz əsla bunla-
rı duymuyoruq, düşünməyirik. Daima hissiyyatə qapılıyoruz, həm də
başqalarımn yuvarlanmaqda olduğu uçurumlarda məhv olub getmək
istiyoruz. Şübhəsiz bu qüsurları aramızda dərk edənlər az degil. Fəqət
çarə arayanlar yox hökmündədir, desək də xəta etməmiş oluruz.
Əvət, qadın həyatı son dərəcə dolanbaclı və kolay-kolay həll edilməz
bir məsələdir. Həm də son dərəcə diqqət edibeək bir məsələdir. Bunun
üçün də əsaslı mənbələr bularaq, gecəli-gündüzlü çalışmaq, alman-in-
gilis kibi ciddi millətlərin qadın tərbiyəsi həqqində yazmış olduqları bir
çox kitabları gözdən keçirərək və onlardan alacağımız fikri kəndi mil-
li ruh, miJJi adətimizlə aşılayaraq əsaslı proqramlar, istifadəli kitablar
164
vücudə gətirməliyiz. Yoxsa bu xüsusda azacıq müsamihə edocək olur-
saq, əmin olmalı ki, gələcəgimiz keçmişimizə nisbətlə daha əsəfnak,
daha qorxunc bir şəkil almış olur.
İştə, bugünki vəziyyət meydanda?!..
Bugünki zərbədən mütəəssir olmayanlar, yarm üçün kəndi əllərib
kəndi məzarlarım qazımış olurlar.
Əvət, bugünki seçki məsələsində qadınlarımızın bizdəki qa-
dm həyatının sönüklügü iyicə anlaşılsa gərək... Və onların həyati-
ictimaiyyəmizdə doğuracağı təhlükə, kəndi simasını, simai-zəif və
yetimanəsini göstərməgə başladı. İştə, həyati-mədəniyyəmizin nə hal-
da olduğunu şu ilk addımlar isbat etdi. Artıq gəbcəkdə bugünki kibi
gülünc təcrübələrə bir daha rast gəlməmək üçün ayılmalı, iləri atılma-
lı, həqiqətı aramalı, dörd gözlə aramalı, həm də yorulmadan, usanma-
dan qoşmalı və daima qoşmalıdır.
Millətimiz yarm bir fəlakətə uğrarsa, səbəb qadmlardır. Qadınlar-
dakı məarifsizlikdir. Türk övladı yarm cəval, fəal addımlarla şəhrahi-
tərəqqi və mədəniyyətdə ilərilərsə, yenə səbəb qadmlardır. Onlarda-
kı məarifpərvərlikdir. Milli və mədəni işbrimizdə hər hanki məsələyə
ətfi nəzər etsək - əmin olmalı ki, - ilk baxışda, ilk addımda analarımı-
zı görscəgiz. Onunçun hər şeydən əvvəl qadın məsələsinə, tərbiyəsinə,
qadın məarifinə baxmalı, xanım qızlarımızı ciddi, sabit, sarsılmaz bir
fəaliyyətlə m əarif və tərəqqi üfüqlərinə doğru sövq etməli, yüksəltməli
və hürriyyət günəşindən kəcbi-nur etmələrinə daima səy və qeyrət
etməlidir. Və bunu da əsla unutmamalı ki, pəriyi-hürriyyətin ruhəfza
tnbəssümləri, şəmsi-hürriyyətin həyatpərvər şölələri hər kəs üçün, əvət,
bütün insanlar üçün müsavidir. Yalnız üç firqə var ki, o hariqəmunis
nuri, o nuri-səadəti dərk edəmməz.
İştə, onlar da korlar, yatmışlar və sərxoşlardır?!.. Artıq düşünməli,
düşünməli ki: nə yapıyoruz? Nərəyə gediyoruz?!..
“Açıq söz”, 19 may 1917, JV«477
Motərez - tənqidçi
Ruhəfza - ruhlandıran, könül açan
Müsamihə - səhlənkarlıq, başısoyuqluq
Əsəfnak - heyfsilənmək, təəssüf etmək
Pulka - preferans və başqa qumar oyunlarında bir əl oynama
165
Bizim nöqteyi-nəzordon Rusiyada
cümhuriyyəti-ənam
Şərq ilo Qərb arasmdakı “Çin hasarı” uçuruldu. Rusiya istibdadı yı-
xıldı. Bu istibdadm sonuncu bədbəxt nümayəndəsi Nikolay bütün Rusi-
ya millətlərinin alqışları içində təxtindən düşürülüb arvadı ilə bərabər
həbsə almdı. Romanov sülaləsi getdi. Onunla bərabər qaba rus imperi-
alizmi də səhnəyi-siyasətdən çəkildi.
Bu vaqeə yalnız Rusiya təqdiratı degil, tarixi-ümumi nöqteyi-
nəzərindən dəxi son dərəcədə mühüm bir məsələdir.
Rusiya tarixi digər Avropa millətlərinə nisbət həmişə geridə qal-
mış, Rusiya kəndçilərinin azadlığı Avropadan tam yüz il sonra gəlmiş,
üsuli-idarədəki cəmaətçilik fikri dəxi burada o nisbətdə ağır yayılmış-
dır. Hər bir ağır kütləyə məxsus olan bu hərəkətsizlik yalnız Rusiyaya
degil, Rusiyaya mərbut olan Şərq aləminə də böyük zərərlər toxundur-
muşdur. Şərq aləmi deyincə, burada hər şeydən əvvəl müsəlman və türk
aləmindən bəhs etmək lazım gələcək.
İslam məmləkətlərinin axırıncı tarixləri daima Rusiya ilə çarpış-
maqdan ibarət olub türkl qismi-mühümmi bu dövlətin qələmrovuna da-
xil olmuşdur. Müsəlman təbəəsinin çoxluğuna nəzərən məcazi məna
ilə İngilis hökumətinə birinci islam hökuməti admı verənlər var. Bu
mülahizə ilə Rusiya hökumətinə də birinci türk və ikinci müsəlman
hökuməti demək olar. Sayı 60-70 milyona varan türk cinsinin 25-30
milyonu, təqribən yarısı Rusiya vətəndaşıdır. Ən böyük müsəlman
padşahiığı olan Türkiyə müsəlmanlarmın sayı 25 milyona varamaz.
Bütün İran 10 milyondan artıq degildir. Bu iki müstəqil islam məm-
ləkətlərindəki türklügün cəmi belə Rusiya türkləri qədər olamaz. Bir
o qədər türk və müsəlman təbəəyə malik olduğu halda əski Rusiyamn
siyasəti müsəlman məmləkətləri üzərinə icrayi-təzyiq etmokdən ibarət
olmuş, Rusiya istibdadı daxildə təmsil, xaricdə də istila politikasını ye-
ritmişdir. Bir vəqt bu istila politikası “müdafiə” ünvanmı almışsa da,
axırda haman qaba imperializmdən başqa bir şəkil almamışdır.
Rusiyanm ən iləri gələn namdar hürriyyətçiləri, rus millətinin
səlamət ruhuna inanan tərəqqipərvər pişrovları Rusiya səltənəti üçün
Qərb naminə Şərqdə bir mədəniyyət amalı olmaq vəzifəsini təsəvvür
166
edərlor. Azad Rusiyadan böylə bir vəzifo gözlonməkdədir. Müstəbid
Rusiya isə Şorqi-islamda göstərdigi siyasəti ilə qərb mədəniyyətino an-
caq ayı xidməti göstəro bilmişdir. “Debi-Əkbor” səmimi olmaq istədigi
zamanlarda belə məşhur Krılov əfsanəsindəki milçək qovan ayıdan o
tərəfə keçməmişdir.
Dini siyasət oyuncağı edən çarizm bütün Rusiyayı rəhbanxanoyə
döndormək, bütün rusiyalıları bir ikonaya ibadot etdirmək və bu geniş
ölkoyo daxil olan bütün millətləri dəxi bir cinsiyyətə qəlb etdirib var
qüvvəsilo ruslaşdlrmaq istiyordu. Bu məqsədlo hərəkət edən rus ça-
rizmi təmsil politikasında o qədər iləri gediyor, o qodər ğəllu ediyor-
du ki, başqa məzhəb və dil sahibi olmaq günahına batan insanlar hey-
vanların belo malik olduqları ən təbii hüquqdan - azadlıqla bir tərəfdən
0 tərəfə horəkot etmək həqqindon məhrum edilir, kəndi dindaşları ya-
nma buraxılmıyor və babaları yurdunda yer-yurd almaqdan belə mən
ediliyorlardı.1
Təmsil politikası yolundan bütün qeyri millotlərlo bərabər Rusiya
müsəlmanlarımn dini, milli və hüquqi nə kibi tozyiqat və təhqiratə uğ-
radıqları isə əyandır vo möhtaci-boyan degildir.
Daxilən böylə bir irtica ruhuna malik olan dövİətdən müsəlmanların
no kibi bir tərbiyəyi-modəniyyə ala biləcəkləri məlumdur. Vəqtilə
ocnəbilərdən məhfuz qalmaq üçün hətta məmləkəti, ölkəsini məşhur
“Çin hasarı” ilə sarmışdı. Bu hasarı cəbr ilə smdırıb çinlilərin “bəka-
rotini” zail edən avropalılar daha yaxındakı digər bir hasarı görməmiş,
yaxud görməgə meyl etməmişlərdi. Yaxındakı bu hasar uzaqdakı o
hasardan daha keçilməz, daha sarsılmazdı. Bu, Rusiya istibdadı idi.
Türküstan kibi geniş bir məmləkət sənələrcə bu hasar arxasında qa-
lıb modəniyyət aləmindon ayrılmış Vanperi kibi elm və fənn müş-
taqları belə ancaq qiyafolərini dəgişmək surətilə buralara nüfuz edə
bilmişlərdi.
Daxildəki türklərini böylə qara pərdo altmda saxlayan rus istibda-
dı xaricdəki müsəlmanlarla türkləro dəxi hər zaman əngəl olmuş, bu-
ralarda zühura gələn hürriyyət hərəkatını basdırmağa tolosmiş, can
atmışdır. Midhət Paşa moşrutiyyəti İqnatov intriqası, Aleksandr isti-
lası ilə qanlara qərq edilmiş, Müzəffərəddin məşrutiyyəti də Lyaxov
1 Bu tərsf türkləri Türküstanda yer ala bilməzlərdi.
167
I
idarəsindəki kazak topları ilə dağıdılmış və bu gün mehmammız olan
Məhəmmədəli şah məhbusumuz bulunan Nikolayın ən səmimi iltifat-
larına və ən ciddi təhriklərinə məzhər olmuşdur.
Şübhəsiz müasir Qərb ilə əski mədəniyyət sahibi Şərq arasmda bu-
lunan Rusiya bu iki aləmi yekdigərilə tamşdıracaq bir amili-mədəni ola
bilər. Fəqət o Şərq hər halda imperialist Rusiyaya, qanlı çarizmə degil,
demokrat və işıqlı Rusiyaya aiddir. O Rusiya ki, bu gün:
- Yaşasın cümhuriyyəti-ənam! - deyə bağırıyor və bu şüar ilə bütün
qövm və millətləri - hətta kəndisilə hali-hərbdə bulunan millətləri belə
- ittihada dəvət ediyor.
1905-ci ildə Rusiya ancaq təprənmiş və bu təprənişdən 17 oktyabr
fərmanmm kölgəsi ilə iyunun üçü cəzasma uğrayan bir Duma qalmışdı.
Bununla bərabər 1905 inqilabı daxilindəki millətlərin həyatırva təsirsiz
qalmadığı kibi xaricdə də Çin, İran və Osmanlı inqilablarmı törətmişdi.
)9)7-ci j) isqilab} bəm zamaa, həm də nəticə etibarı ilə 1905-ci ildən
binlərcə faiq və Iayiqdir. Şübhəsiz ki, böyük dünya müharibəsi qədər
əhəmiyyətli olan bu böyük vaqeənin böyük də təsirləri olacaq, bu
təsirlər indidən görünməkdə və yuxarıdan bəri mütaliə etdigimiz türk
və müsəlman baxışından nə qədər böyük faidələrə şamil olduğu dərk
olunmaqdadır.
Böyük vaqeələr böyük də nəticələr verir, dedik. Böyük Rusiya in-
qilabınm ən böyük nəticələrindən birisi, heç şübhəsiz ki, İsiam Şərqi
ilə Türk Asiyasınm intibahından və bu iki böyük aləmin bir an əvvəl
hərəkətə gəlib də müasir Avropa mədəniyyəti ilə ünsiyyət tapmaq üzrə
əl-qol açmalarından ibarət olacaqdır.
Fəqət təkrar ediyoruz, bu ancaq o zaman hasil olacaqdır ki, bu gün
elan olunan azadlıq əsasları bütün səmimiyyət və saffiyyəti ilə baqi qa-
lıb Rusiya dövlətinin əldəyməz əsaslarmı təşkil eləsia. Bunu təmin edə-
cək bir qüvvət varsa, o da qüvvəti-ənam və bir şəkli-idarə varsa, o da
cümhuriyyəti-ənamdır!
Var olsun cümhuriyyəti-ənam!
M.Ə.RəsuIzadə
“Qardaş köməgi”, may 1917, JVel
Ğəllu - riyakarlıq
Məhfuz - mühafizə edilmiş
168
•*
Umumrusiya müsəlman syezdi1
(Xatirat və təəssürat)
Hürriyyətdən sonra birinci Rusiya müsəlman ictimaini Moskva-
da yığan müəssislər buna nə nəduvə, nə qurultay deməyib syezd adı
vermişlərdi.
Maym əvvəlində yığışacaq bu syezdə müvəqqəti Rusiya mərkəzi bü-
rosunun təsəvvürünə görə ən çoxu beş yüz vəkil gəlməli imiş. Halbuki
həqiqət intizarın çox fövqünə çıxmış, beş degil doqquz yüzə qədər vəkil
gəlmişdi. Rusiyanın ən hücrə guşələrindən, Volqaboyunun böyük, ki-
çik şəhərləri degil, hətta kəndlərindən belə vəkillər göndərmiş. Həm də
bir degil, öylə kənd cəmaəti vardı ki, ikişər, üçər vəkil göndərmişlərdi.
Beş yüzə qədərlik adam göndərilənədək hazırlanan Əsədullayev bi-
nası bu qədər “izdihamı” sığışdıracaq hövsələdən məhrum. Fəqət baş-
qa bir bina bulmaq dəxi əngəlsiz degildir. Çünki burası hər cəhətcə
syezd ehtiyacına görə hazırlanmış, bu hazırlığa nəzarət edən Zahid Şa-
mil əfəndinin səyi və bacarığı ilə syezd adətən mükəmməl bir parlaman
kibi şöbələrə, bölmələrə, rəyasət otağı, katiblər bölməsi, qruplar yığma-
cağına bölünmüş, divarlara xəritələr, diaqramlar asılmış, böyük Rusiya
xəritəsi üzərinə qırmızı bayraqh sancaqlarla hanki tərəflərdən vəkillər
gəldigi göstərilmiş və bu lentalar (şəritlər) haman gətirilib də mərkəzə
rəbt olunmuşdur. Salonlardan birisində böyük Rusiya müsəlman mət-
buatma məxsus bir stol qoyulmuş, bir az aralı əlifba üsul və qaidəsilə
xanələrə bölünmüş iki qutu qoyulmuşdur ki, bunlardan biri kağız, o bi-
risi də teleqraflara məxsusdur.
Bunlardan əlavə yemək yeri, bufet, yataqxanalar dəxi hazırlan-
mış. Moskvada yer tapmaq müşkül bir məsələ olduğundan mehman-
xanələrdə yer bulamayan qonaqlar xüsusi evlərdə, məktəb binasmda və
sair məkanlarda yerləşdirilmişlər. Moskva müsəlmanlarmm mehman-
nəvazlıqlarından istifadə etmişlərdir. Xülasə tərtibat və təşkilatca
syezddə nöqsan yox. Görülüyor ki, təcrübəli və səykar bir əl hər şeyi
qabaqcadan görmüş, hazır eləmişdir. Yalnız ki, yapsın birdən bu qədər
1 Bu xiisusda iki müxabiro yazılmjşsa da bu vaqtədək idarəyə yetişməmişdir. - M.Ə.
169
vokil gəlocDgini bibmomişdir. Ona göro do vəkillordən qismi-mühümi
ayaq üsto qalıyor. Digor bir qismi do kalyorkada tamaşaçılar içində otu-
ruyordu.
Biz Bakı vokillori aprelin 29-da Moskvaya çatdıq. Geco saət 12 idi.
Kursk vağzalmda qollarında müsəlman syezdi yazılı cavanlar bizi istiq-
bal etdilər. “Syezdəmi gələmiz?” - deyo sordular. Yol göstərdilər, fay-
ton tutdular, adresi verib bizi yola saldılar. O gecə məscid cünbindoki
məktəb binasmda müəllimin odasmda dərvişanə sabah elədik. Bil-
dik ki, “xəlq” çox gəlmiş, yer yurd bulunmayır. Sabahkon müollim
əfəndiyə təşəkkür edərək Moskva çayı ötosindoki Əsədullayev yeni bi-
nasma, qurultayın qurulacağı məkana gəldik, bir həyatdır qaynayır, qa-
rışıyordu. Dörd qatlı binanm hamısında girintilər, çıxmtılar, qiylü qal.
Anladıq däha imdıdən syezd qruplara bölünmüş. Kəndçi, əməlo, soldat,
molla, qadın və ətraf qrupları. Qruplardakı mövzu hop yarınkı rəsmi
mociisln nə cür açdacağı və kimlərin rsyasoto keçacokhri hoqqindo,
müvəqqəti Büro odasma keçdik, təqdim olunduq. Tanış olduq. Burada
da bəhs, tə klif var kı', Əhməd bəy Salikov birinci rəis, Ayaz əfəndi İsha-
kov da ikinci rəis olsun. Bu təklif əleyhində bulunanlar da var. Hər iki
tərəf yek-digərini qane etmək meylində, fəqət nəticə alınmıyor.
Bu gün aym 30-da axşam saət 7-də görüş məclisi xüsusi iclası
təyin olunmuş. Görüş məclisi məktəb uşaqlarının tatarca marselyoz,
milli nəğməlor oxumasilə açıhyor. Sonra rus operası aktrisalarmdan
“müsolman” müğənnisi Xanım Muxtarova rus romansları oxuyaraq
hazirunə bir “zövqi-ədəbi” veriyor.
Sonra yarınkı məclisin əhomiyyəti sərkər natiqlər tərəfindən anlatı-
Iıyor. Əhməd boy Salikov cənabları diyorlar ki, imdi degil yalnız otuz
milyonluq Rusiya tnüsəlmanhq degil Rusiya cəmaoti, bütün dünya-
m n gözü bizdədir. Amcrika qozetolorinin müxbirlori öz idarələrindən
əmr almışlardır ki, müsəlman syezdi həqqində qəzetələrinə məlumat
versinlər. Demək müsəlmanlar böyük imtahan verməkdədirlər. Sabah-
kı gündən bu imtahana başlanacaqdır. Kömək ediniz ki, bu imtaham
yaxşılıqla verəlim.
Sabah çox söz və damşıq olmasm - deyə bu gündən sabah kimlərin
rəyasətə seçibcəkbrini təhti-qərara ahnması lüzumi ortaya gəliyor.
Nəzərlər çarpaşıyor. Əhməd bəy Ayazı siyahısı elan edilmiş kibi olu-
i t l '
170
yor. Protestolar gəliyor. Büro müxtəlif qrupların nümayəndəbri ilə
birlikdə xüsusi məşvərətə gediyorlar. İki-üç saət məşvərətdon sonra qə-
rar elan olunuyor. Qərar veriliyor ki, məclisin bir və ya iki sədri olma-
yıb rəislər özləri öz aralanndan günü-gününə rəis seçəcəklər ki, məclisi
idarə eləsin. Bıma razı oluyorlar.
***
Maym 1-dəməelisrəsmənaçıldı. Zalxmcaxıncdolmuş. Gözbaşqabir
mənzorə qarşısmda. Rusiya müsəlmanhğının hamısı burada. Müxtəlif
sima və qiyafəbr göstəron bu böyük məclis Rusiya müsə.lmanhğmı bü-
tün xüsusiyyət və şöbatilə təmsil etməkdə. Uzun cübbəli ağ ommaməli
türkmankənd papaqlı, geniş qurşaqlı qırğız, başqırd, qaraşinli, gözəl
boylu qafqazlı, yapon baxışlı işbk duruşlu tatar mülkdarı, kəndli, sa-
hibkar, omələ, molla, əvam, kişi, arvad hamısı hazır. Sanki bir qoloyə
çıxmışsan da böyük Rusiyanm böyük müsəlman vilayətbrino nazir bir
mövqedə oturmuşsan. İştə, sohralarda, dağlarda, ovalarda, istibrdə, so-
yuqlarda müxtəlif iqlim və şərait altmda yaşayan, fəqət bir qan və bir
ruhla canlanan türk tatarlığı, Rusiya müsəlmanhğım seyr ediyorsun.
Bu böyük mənzərəyi daha müvafiq bir surətdə seyr edə bilmək üçün
yəqin ki, Moskva qülləsino degil, başqa bir qülləyə çıxmaq daha mü-
vafiq olurdu. Ehtimal ki, Sevim Bikə minarəsi bu xüsusda da əlverişli
olurdu. Fəqət bu nöqsanı ilə bərabər Moskva qülləsi dəxi Rusiya
müsəlmanlığınm nə kibi mənazirə malik olduğunu bir dərocəyə qədər
göstormiş oldu.
' k i e i t
Büronun əvvəlcə elan elodiginə görə syezddə hər kəs türkcənin han-
ki şivəsi ilə və ya rusca istəsə danışa biləcək. Bu əsasa görə “Moskva
qülləsi” eyni zamanda bir növ “Babil qülləsi”no bənzəməkdo müxtolif
türk-tatar şivələri, kəndibrinə məxsus şivə və ahənglorb eşidilməkdə.
Fəqət bu ixtilaf-numa bir musiqi dəstgahındakı müxtəlif nəğamat
qəbilindən bir ixtilaf olduğu üçün türk sameəsini təxriş degil, oxşamaq-
da. Fəqət heyhat ki, rusca danışanlar ruseayı kəndi şivəbrinə, ümumi
türkcəyə tərcih verənlər bu ahəngi xəbldar etməkdədirlər. Bunlardan
daha ziyadə saməyi təxriş edən şey vardır ki, tatarca ilə ruscadan qarı-
şıq “Volqaboyu volepuki”dir.
Dostları ilə paylaş: |