137
lı və nəcabotli - deyə tanman əyan və əşrəfin seçki hoqqi çox olur.
Xəlqə, onam sinfino, yoni qara comaəto, füqərayə seçki həqqi verilmi-
yor. İdarə cəmaətin əlində olursa da, hamısmm degil, ancaq bir qismi-
nin olindo olur.
Bəzən öylə olur ki, seçki həqqi zahirən cəmaətin hamısma verilir.
Fəqət o biri tərəfdən seçki nizamnaməsində öylə şeytan fikirli maddəlor,
cin düşüncəli fəsillər yazılır ki, yenə də seçilmiş siniflər aparıyor, qara
xəlq itirmiş oluyor. Buna görədir ki, əsl cəmaət tərəfindən olan firqələr,
hürriyyəti şərtsiz və qeydsiz istəyən partiyalarsa seçkini hər bir cəhətlə
ümumiləşdirməgə çalışıyorlar. Bunun çarəsini isə məşhur dörd əsasın
qəbulunda görüyorlar. Həqiqi cəmaət idarəsində seçkilər əvvəlcə ümu-
mi, sonra müsavi, sonra xəfi, axırda da müstəqim olmalıdır. Bu dörd
üsul imdiki inqilab hökuməti tərəfindən elan olunmuş və söz verilmiş-
dir ki, Məclisi-Müəssisan seçkiləri bu üsullarla icra olunacaq.
Bu dörd əsasm nədən ibarət olduğunu əksər oxuculardan ötrü,
bilxassə, müsəlman oxucusunun geniş dairəsi üçün çox aydın və aşkar
bir mətləb degildir.
Seçkilər ümumi olsun demək nə deməkdir? Ümum - ərəb sözüdür.
Ümumi olsun demək, hamısı üçün olsun deməkdir. Bizim köhnə idarə
zamanmda da seçkimiz vardı. Dumaya vəkillər seçirdik. Şəhər duma-
sına da qlasnılar seçilərdi. Fəqət bu seçkilər ümumi degildi. Cəmaətin
hamısı bu seçkilərə şərik degildi. Əvvəl, bilaəvvəl iyunun üçündə etdı-
gi əhdi-şikonligi ilə Nikolay hökuməti bütün Türkistam dumaya vəkil
göndərməkdən məhrum eləmişdi. Sonra arvadlar seçki həqqindən
məhrum edilmiş, sair siniflər və millətlər dəxi kökündən seçkidən
uzaqlaşdırılmışlardı. Demək Rusiya xəlqinin hamısı üçün dumaya vəkil
göndormək mümkün degildi. Halbuki bu dumada qoyulan qanunlar ha-
mısınm halına şamil idi. Haman bircə danə olsa da, vokili olmayan
Türkistan müsəlmanlarmın, qırğızların yerləri əllərindən alınır, suları
ədalətsizliklə paylanır, hoqləri tapdalanıyordu. Dərdlərini deyəcək bir
adamları, sözlərini bildirəcək bir vasitələri yoxdu.;
İmdi isə böylə degildir. Seçkilər ümumi olacaq, yəni 21 yaşma çat-
mış bütün rusiyalı votəndaşlar, sinif, silk, firqə, millət və məzhəb fərqi
olmadan arvad, kişi - hamısı seçki həqqinə malik olacaq.
138
Cəmaət seçkisinin ikinci əsası müsavi olmaqdır. Müsavi demək
bərabər deməkdir. Seçkidə hər kos bərabər olacaqdır. Bu nə deməkdir?
Necə bərabər olacaq. Böylo bərabər olacaq ki, hor bir adam ancaq bir
səs verə bilocəkdir. Bu mətləb zahirdə bir az qəribə görünə bilər, nə
demək? Bir adam necə ola bilər ki, artıq səs sahibi olsun. Bu təcrübədə
görülmüş şeylərdəndir. Seçki istehqaqi deyən bir qaidəyə görə məsələn,
evi olanın bir rəyi, zavodu olanın bir səsi, çiftligi olanm da ayrı səsi var-
dır. Seçki üçün seçkiçinin votəndaş olmasmdan əlavə başqa bir səbəb
və istehqaq mülahizə edilondə öylə olur ki, bir adam şəhərin birində
mülkədar, quberniyanm o birində zavod sahibi, digər tərofdə də çiftlik-
çidir. Hər üç tərəfdə də seçki hoqqi qazanıyor, birdən üç yerdə səs ver-
miş oluyor. Halbuki bu varlara malik olmayan vətəndaş ancaq bir sosə
sahib olacaq.
Demək ki, biri üç dəfo sos vermiş olacaqdır ki, bu ədalətdən xa-
ricdir, burada bəraborlik yoxdur. Böylə seçki vətəndaşm degil, zavo-
dun, çiftligin, evin seçkisidir. İngiltərə cəmaət idarosinin ən köhnə
vətənidir. Oradakı cəmaot məclisinin, parlamanm 600 ildən artıq ömrü
var. Qədimdə orada seçkilor mülkiyyət istehqaqına göro olmuşdur. O
istehqaq qısmən imdi də vardır. Gülməli işlərdəndir ki, hər kəsin bir atı
və ya bir eşşəgi varmışsa, seçkiyə iştirak edə bilərmiş. Bu il eşşəgi olub
da seçkiyə iştirak edən kəndçinin gələn il eşşəgi tələf olub malsız qal-
sa seçkidən də məhrum olarmış, Demək ki, seçki həqqi vətəndaşm de-
gil, eşşəgin imiş.
Seçkilər müsavi olsun demək, vətəndaşın eşşogi oldu-olmadımı
seçkiyə həqqi olub hər bir adamın ancaq bir səsi olsun deməkdir. İstər o
adam müxtəlif var sahibi olsun, diplomu olsun, elmli olsun hamısı bir-
dir. Bir adam - bir səsə malikdir.
Seçkinin üçüncü şərti gizli olmasıdır. Neçün gizli olsun, seç-
ki vətəndaşın müqəddəs hoqqidir. Bu həqdən faidələnmək gözəl şey-
dir. Gözəl şey də gizlədilərmi? Fəqət yaşayış məəttəəssüf şairanə de-
gildir. Dünya məişəti insanları tamamilə hər bir qeydi-qisvədən azad
edə bilməz, nə qədər siyasi azadlıq verilsə, nə qədər seçkiçinin həqqi
əmin altına almsa, əsrlərdon bəri davam edib də ikinci təbiət hökmünü
alan adətlər insam tamamilə azad olmaya buraxmaz, nə qədər iqtisa-
139
I
di, ticaroti ehtiyac var və insanlar cürbəcür olaqə və riştələrlə biri-birilə
bağlıdırlar. Bütün mənasilə siyasi bir azadlıq təsəvvür etmək olmaz.
Nə qədər cəsur olsa da, bir əmələ aşkara gəlib də öz sahibkarı əleyhinə
səs verə bilməz. Vəkilinin borcundan ehtiyat edən bir tacir bank rəisi
ilə aşkara mübarizəyə çıxa bilməz. Aralarmda “mən ölüm” rəsmi olan
“comərd”lər dostlarınm üzündən keçə bilməzlər. Seçki aşkara olursa,
bu ehtimallarm hamısı var, qorxuzmaq, utandırmaq, tovlamaq, nüfuz
işlətmək - bunların hamısı mümkündür. Halbuki məmləkətin faidəsi,
həqiqətin mənfəəti ondadır ki, vətəndaş öz rəyini azadlıqla versin,
kimsənin təzyiqində olmasm. Kimsə onu cəbrləməsin. Bunun üçün la-
zımdır ki, seçki gizli olsun.
Dördüncü şərt seçkinin müstəqim olmasını istiyor. Müstəqim demək,
düz deməkdir. Seçki necə düz ola bilər. Bu böylə olur ki, xəlq tərəfindən
seçiləcək vəkil birbaş seçildigi məclisə gedər. Müstəqim scçkiyə başqa
sözlə vasitəsiz seçki diyorlar. Vasitəsiz sözü müstəqim müqabilində bir
də qeyri-müstəqim seçki olduğunu göstərir. Vasitəsiz seçki o deməkdir
ki, xəlq tərəfindən seçilən vəkil bir başa seçildigi məclisə gedir. Halbu-
ki vasitəli seçkidə böylə degildir. Misal üçün, götürək ki, hər 200.000
adam Məclisi-Müəssisana bir vəkil göndərəcək, Bakıda da 200.000
can var. Demək ki, buradan bir vəkil göndəriləcək. Vasitəsiz seçkidə
şəhər əhli hamısı bir adam üçün səs verir, kim çox səs alarsa, o, Məc-
lisi-Müəssisana gedir. Halbuki vasitəli seçkidə böylə degildir. İdarədə
əvvəlcə seçkiçilər seçilir. Demək ki, əvvəlcə iki yüz mindən hər on min
adama bir vəkil seçilər ki, cəmən 20 adam eylər. Bu igirmi adam olur-
sa, seçkiçi sonra bu igirmi adam bir araya gəlib öz aralarmdan biri-
ni seçirlər ki, Məclisi-Müəssisana gedir. Hər iki surətdə də seçilənmiş
zat millət və cəmaət bərgüzidəsi hesab olunur. Fəqot burada nazik bir
nöqtə var ki, birinci üsulə üstünlük verir. İkinci üsul bir az asan olsa da,
naqisdir. Çünki ola bilər ki, seçilmiş 20 seçkiçilərdən öylə birisi vokil
keçsin ki, əvvəlinci seçkidə az səs almışdır. Demək ki, cəmaət çoxlu-
ğunun meyli ilə müvafiq degildir. Ondan əlavə 200.000 xəlqi tovlamaq,
nüfuz altına salmaq, utandırmaq, nəhayət satm almaq müşküldür. Hal-
buki igirmi adamla hər zaman anlaşmaq ehtimalı var.
140
ı
İştə, vətəndaş rəyinin saflığmı bakir saxlamaq və işə mümkün ol-
duğu qədər qərəz daxil etdirməmək üçün tələb olunur ki, millət məclisi
ilə millət arasında vasitə olmasın, seçkilər müstəqim və vasitəsiz olsun.
M.Ə.Rəsulzado
“Açıq söz”, 5 ,1 3 aprel 1917, JV»442,449
Mən - qadağan
Faili-muxtar - öz işində ixtiyar sahibi olan
Sərkeş - itaətsiz
Xəvas - xassələr
Xəfi - gizli, məxfi
İstehqaq - haqlı olma
Bərgüzidə - seçilmiş, bəyənilmiş
141
I
Qafqasiya müsəlman ictimai münasibətilə
Bütün Qafqasiya müsəlmanları tərofindən çağırılan ictima neçə
nəfərdən birini seçəcək. Qafqasiyanın hər tərəfindən nümayəndələr
cəlb ediləcək. Bu birinci Qafqasiya ictimai hanki məsələlərlə məşğul
olub ovzai-hazirə həqqindəki münasibatini nə surətlə təyin edəcək?...
İctimain dəvəti hər nə qədər Tiflisdəki icraiyə komitələrinin müsəl-
man nümayəndələri iclasmda seçilən komisyon əzası tərəfindən vaqc
olmuşsa da, təşkilat və tərtibatı Bakı müsəlman komitəsi tərəfindən
dəröhdə edilmişdir.
İctimain elan olunan proqrammda ovzai-hazirəyə münasibətimiz,
siyasi-milli idealımız, idareyi-ruhaniyyə islahatı, mövqufat, məktəb və
mədrəsə məsələləri, Qafqasiya müsəlmanlarmm təşkilati, milli fond
məsələsi kibi mühüm məsələlər vardır.
Məlum işdir ki, idareyi-ruhaniyyə islahatı, məktəb məsələsi kibi bö-
yük məsələləri üç günə çağırılan yığm bütün təfsilati ilə həll edəmiyə-
cəkdir. Bütün təfsilati ilə həll etməgə lüzum da yoxdur. Yetişər ki, yığm
bu xüsusda əsası və ümumi tələblərini bəyan eləsin.
Bilməlidir ki, tarixi və olduqca əhəmiyyətli bir zaman inqilabda
çağrılan bu birinci Qafqasiya müsəlman yığınım hər şeydən əvvəl si-
yasi olub bütün Qafqasiya müsəlmanlarmın hissiyyat və tələblərini,
zəmanəyə nə nəzərlə baxdıqlarmı nümayiş etdirməlidir. Bu nöqteyi-
nəzərdən ictimainin ovzai-hazirəyə münasibəti olduqca aydm və aşkar
bir surətdə meydanə çıxmalıdır.
Yığışmaq, danışmaq, azadlıqla öz qəsdlərini təyin edib o məqsədi
tərvic eləmək Qafqasiya müsəlmanlarınm sənələrdən bəri həsrətlə
gözlədikləri amallarıdır. O amallarma ancaq imdi nail ola bilərlər.
Bu azadlığin müsəlmanlardan ötrü nə dərəcədə əziz və qiymətdar bir
tərəqqi amalı olduğunu göstərməyə kafi dcgilmidir?
İştə, birinci müsəlman ictimai bütün Qafqasiya müsəlmanlarından
ötrü azadlığm nə dərəcədə mühüm və hava ilə su kibi lazım olduğunu
siyasi qərarlar ilə göstərilməlidir.
142
Yeni hökumətə tərəfdar olmağı elan elədigi proqramma sadiq qal-
dıqca onun tərəfini saxlamağa söz verməsi ilə bərabər yığın ovzai-
hazirəyə münasibətini təyin ilə müsəlmanların hanki siyasi və inqilab
qüvvətlərinə daha ziyadə əmin olduqlarmı da bildirməlidir. Bu xüsus-
da müsəlmanlarmm həqiqi mənfəətlərinə müvafiq olacaq qərarı həqiqi
demokratiya firqələrinin tərəfini saxlamaq həqqində almacaq qərardır.
Müsəlman fraksiyası yanındakı mərkəzi Büronun Məqsudov əzasma
miiqabil nəşr elədigi bəyannaməsində denildigi kibi müsəlmanlar Kadet
firqəsi kibi cahangirlik ruhu ilə pərvəriş tapan liberallarla gedəməzlər.
Onlar öylə firqələri iltizam edərlər, öylə siyasi firqələrə qoşuluyorlar ki,
bütün millətlərlə bərabər azadlıq istiyor və bu azadlığı Avropa ilə Asi-
ya üçün bir dərəcədə tələb ediyorlar.
Müsəlmanlarm faidəsi Rusiyanın həqiqi surətdə demokratik əsaslar
üzərinə qurulmasındadır. Bu isə ancaq o firqələrin qələbəsi ilə müm-
kün olar ki, təbiətlə cümhuriyyət və cəmaətçilik tərəfdarıdırlar. Bun-
lar o firqələrdir ki, xaricdə cahangirlik siyasətini, daxildə də təmsil
siyasətini yaxma buraxmazlar. Böyb bir qüvvət isə bu gün Fəhlə Və-
killəri Şurası ətrafmda toplaşmaqdadır. Bunu bütün müsəlmanlar dərk
etməli və müvəqqəti-hürriyyət hökumətinə bəyani-etimad etdikləri
əsnada inqilabm həqiqi amalı və hürriyyətin səmimi tərəfdarı olan in-
qilab təşkilatma nisbət dəxi dostluq istədikbrini bildirməlidirlər.
M.Ə.
“Açıq söz”, 7 aprel 1917, JVa444
Mövqufat - vəqf üçün ayrılmış mülk
143
Hürriyyət borcu
Tazə cəmaət qüvvəti çürük istibdad əlindən hökumət binasını dar-
madağm bir halda aldı. Yollar pozulmuş, məkulat məsələsi bərbad bir
halə düşmüşdür. Böylə dağıq, təbii cığırından çıxarılmış məmləkət
idarəsini islah eləmək üçün yeni müvəqqəti hökumət hər şeydən əvvəl
pula möhtacdır. Çünki bütün daxili islahatı əmələ gətirmək, üstümüzdə
olan ağır müharibəni qurtarmaq, müharibə üzündən olan pərişanlıqları
düzəltmək ancaq pul ilə ola bilər. Bu məqsədlə köhnə hökumət də
cəmaətə müraciət edib istiqrazlar buraxıyor və bu istiqrazlara yazılma-
yı təklif ediyordu.
Ancaq o zaman istiqrazlara verilən pullar ehtiyatla titrəyə-titrəyə ve-
rilir, inamlmıyordu ki, bu pullar yerinə sərf olunacaq, millətin, vətənin
dərdinə, cövrinə sərf olunacaq, rüşvətxorların cibinə getmiyəcək.
Odur ki, o zaman elan olunan borcları cəmaət arasında tərvic və təşviq
eləmək bir əmri-müşkül olub, hər kəs insafın əmrilə, vicdanının buyru-
ğu ilə degil, qorxu ilə hərəkət ediyor, məcburiyyətlə iş görüyordu.
İmdi elan olunan istiqraz isə öylə degildir. Dövri-hürriyyətdə elan
olunan borc hürriyyət borcudur. Bu borcu elan edən hökuməti-müvəq-
qətə cəmaətin etimadma məzhər bir hökumətdir. Hökumətin bütün
işləri cəmaət və inqilab müəssisələri tərəfindən təftiş olunuyor. Buna
görə xəlq ümidvar ola bilər ki, hürriyyət borcuna verdigi pullara ha-
man hürriyyətin, xəlq hökumətinin qüvvətlənməsinə, əbədiləşməsinə,
cəmaətin faidəsinə sərf olunacaq. İsraf edilməyəcək. Buna görə də bü-
tün Rusiya vətəndaşlarına, əzcümlə biz müsəlmanlara lazım və vacib-
dir ki, bu zamanda vətənə yardım edək. Dövlət Duması rəisi Rodzyan-
konun dünki sayımızda nəşr elədigi xitabnaməsini can qulağımızla
dinləyəlim.
Bu vəqtə qədər verdigimiz pullar ruhən bizə özgə, düşmən bir idarə
əlinə düşüyordu, mənafeimiz əleyhinə sərf olunuyordu. İmdi isə öylə
degildir. Rusiya hökuməti Rusiya millətlərinin şərikli bir idarəsidir.
Bir şirkətdən müsavi surətdə pay aparmaq həqqinə malik olmaq üçün
144
şirkətdəki mayaya da şərik olmalıyız. Qoy bu hürriyyət borcuna iştira-
kımızla biz özümüzün az mayalı degil, ç.ox mayalı şəriklər olduğumu-
zu göstərəlim. Haydı, vətəndaşlar, hürriyyət borcuna iştirak etməklə
borcumuzu ödəyəlim!
M.Ə.
“Açıq söz”, 10 aprel 1917, JVe446
145
Mühitimizdəki hərokətlər münasibətilə
Hürriyyət günoş kibi bir şeydir. Bahar günəşi hər növ cücülərin,
hor cür bitkilərin göyərib baş qalxızmasma nə cür meydan verirsə,
hürriyyət günəşi də hər növ fikirlər, hər cür cəmiyyətlər, hər qism
qərəzlərin meydana çıxıb rəngarəng bir mənzərə təşkilinə o dərəcədə
səbəb oluyor.
Bahar günəşi ləzzətli şəhd ilə, dadlı balı ilə damağlarımızı şirinlədən
bal arısını cana gətirdigi kibi qulaqlarımızı boş vızıltısı ilə dolduran
kəlləbaş eşşək arısmı da cana gətiriyor, ona da vızıltı salmaq imka-
nı veriyor, həmçinin baxçalarda göyərən müxtəlif rəng - bolu güllər,
bu güllər üstündə uçuşan sevimli kəpənəklərlə bərabər peyinliklərdə
sürünən fısıltılı dozanlar, qara qurdlar, zərərli əqrəblər vücuduna da
səbəb oluyor.
Hürriyyət günəşi də öylədir. Hürriyyət elan olununca hər kəsə da-
mşmaq, yazmaq, cəmiyyətlər təşkil etmək imkanı veriliyor, saleh
ünsürlər meydana çıxıb millətin istiqbalma xidmət edən fikirlər, məq-
sədlər təqib elədikləri zaman, fasid ünsürlər də boş qalmıyor. Onlar da
hürriyyətdən istifadə edib köhnə qərəzlərini tazə qəliblərə geyindiriyor.
Bir “rəngi-novin” ilə meydani-siyasətə atılıyorlar.
Feyzi-hürriyyət feyzi-bahar kibi hər yer üçün birdir. Bütün cə-
madat, nəbatat və heyvanat bahar havasmdan cana gəldigi kibi təş-
kilati-ictimaiyyənin hamısı dəxi hürriyyəti dərk ediyor və qabiliyyəti
əndazəsində ondan faidələniyor.
Feyzində şübhə olmayan bahar günəşi bağda lalə, şurəzarda tikan
gögərtdigi kibi, hürriyyət də bəzi yerdə həqiqi cəmaət təşkilatına, bəzi
yerlərdə də tikanlı qərəz müəssisələrinə can vermiş oluyor.
Bahar feyzi ilə gögərən müxtəlif rəngli güllər və cüfbəcür yuca
güllər arasında faidəliləri olduğu kibi zərərliləri də var.
Hürriyyət günəşi ilə isinən cəmiyyətlər azadlıq ruhilə canlanan fi-
kirlər və bunların təqib elədigi qərəzlər dəxi haman faidəli, zərərli olaraq
başlıca iki qismə ayrıla bilir ki, bunlardan birisi səmimi bir etiqad və si-
yasi bir iman nəticəsində vücuda gələn güllər, digəri də şəxsi qərəzlərə
146
bina olunub da tazə qəliblərə salınan köhnə fikirli cəmiyyətlərdir ki, ti-
kanlardır.
Bən millətimə, mühitimə iman edənlərdənəm. İnamyorum ki, üstü-
müzə axan hürriyyət işığı tikan degil, mühitimizdə lalələr gögərdəcək.
Ümidvaram ki, zəminimiz lalə gögərtmək imkanındadır. Fəqət bunun-
la bərabər geniş türk elində şurəzarlıqlar olmadığmı danacaq qədər bə-
sirətsiz də olmaq istəməm. Gül tikanlı lalələr gögərdəcək baxçalarımız
olduğu kibi qılçıxlı tikanlar becərən şurəzarlıqlarımız da yox degildir.
Cəmaət hər zaman iki cənbədən ibarət olmuş, xəlq arasmda hər
məkanda şeytan ilə rəhman cəhətləri üz-üzə gəlib vuruşmuşlardır.
Hürriyyət yağışmın bərəkəti ilə göbələk kibi artmaqda olan komitələr,
cəmiyyətlər arasında şübhə yoxdur ki, rəhmaniləri olduğu kibi
şeytaniləri də tapılacaqdır.
Fəqət şurəzar degil də laləzar olmaq istəyən mühit bu göbələklə-
rə diqqət etməli, yaxşı ilə yamam araya bilməlidir. Bunun üçün ara-
ya bilmək istedadma malik olmalı, əldə öylə bir ölçü bulundurmalıdır
ki, onunla yaxşı ilə yaman, faidə ilə ziyan seçilə bilsin. Bu mizan hər
şeydən əvvəl təşkil olunan cəmiyyətlərin elan elədikləri məqsədlərinə
baxmaq və təşkilata başlarkən şəxsi dövrəsinə degil, məqsəd və niyət
başma yığışmaqdır. Bununla bərabər diqqət etməlidir ki, həqq sözlərlə
batil niyətlər güdülməsin. Bununüçün diqqət etməlidir, yeni cəmiyyətin
banilərinə, banilərın keçmişinə, elan elədikləri məqsədlərlə öz işləri
arasmdakı rabitə və məntiqə bunlardan sonra nəzərə almalıdır o cəmiy-
yətlərin tərzi-hərəkətlərini, çünki bir cəmiyyətin nə olduğunu məram-
naməsi ilə əşxasmdan ziyadə tanıtdıran onun hərəkəti, gördügi işləridir.
Millət, əksəriyyət etibarilə fasid ünsürlərdən ibarət olamaz, salehlik
hər millətdə əsldir. Bu əksəriyyət təşkil edən saleh ünsür idraklı olur
və səmimı hərəkət edən ürəfa bacarıqlı və tədbirli olursa qələbə onla-
rın, salehlərindir.
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 11 aprel 1917, JY®447
Şəhd - şan balı
Fasid - pozuq, fəsad törədən
Cəmadat - cansız təbiət
Şurəzar - şoranlıq
Cənbə - tərəf, yan
147
Buxara ilə Xivədə
Rusiya çarizmi (yəni padşah istibdadı) Avropada istibdad jandarmı
idisə, Asiyada da hürriyyət cəlladı idi. İran məşrutəsi bu cəllad əlində
qanlara boyanmış və nəticə etibarilə əqim buraxılmışdı. Midhət Paşa
hürriyyəti də yenə Moskov istibdadına qurban cdilmişdi.
Fəqət köhnə istibdadın ən böyük cəlladlığı Türkistan həqqində vaqe
olmuşdu. Türkistan tarimar edilmiş, Avropa mədəniyyəti naminə qan-
lara, atəşlərə tutulmuş, istiqlalından, hürriyyətindən uzaqlaşdırılmış-
dı. Rusiya təhti-tabeiyyətinə keçən Türkistan vilayətlərindən ötrü Ru-
siya istibdadmm tərəqqi və mədəniyyət naminə heç bir şeyi etmədi-
gi məlum. Fəqət çarizm bununla qalmıyor, yanm müstəqil halında bu-
lundurduğu Buxara ilə Xivədə qəsdən çürük Asiya istibdadmı himayə
edərək həşəmətli Türkistamn bu iki bəqiyyətül-sifətini öylə fəlc və fa-
sid bir halda saxlatdırıyordu ki, Rusiya istibdadı altmda inləyən sair
Türkistan oraya baxınca özünü məsud ədd ediyor, halına sənaxan olu-
yordu. İstibdad türkistanlıları yaxşı və mətlub bir halə qoymaqla degil,
gözləri qabağmda daha bərbad, daha fəna və rüsva bir idarə bulundur-
maqta razı salmaq siyasətini iltı’zam ediyordu. Bir növ zəbani-hal ilə di-
yordu ki, “bax, azad olsanız, özünüz-özünüzo buraxılsamz Buxara kibi
olacaq, Xivədən o yana keçə bilməyəcəksiniz”. I-Ialbu Xivə ilə Buxa-
ram islah etmək fikrində olan “cədid”lər daima Rusiya istibdad agenti
tərəfindən təzyiq olunuyor vo hər növ islahat mon olunaraq əski çürük
fikirli adamlar təşviq olunuyordu.
Hürriyyət günəşinin doğması ilə gündoğuş ikən qaranhqlara örtülən
Şərq, o qəhrəman Türkistan da işıqlandı. Şobi-yeldai-zülm səhərə
bədəl olaraq dan yeri ağarmış oldu. “Cədid”çilərə bir ruh və ümid
gələrək səslərini yüksək qaldırdılar. Cəlladın aradafi götürüldügünü
görən Buxara və Xivə məhkumları dar ağaclarım yığmaqa başladı-
lar. “Hürriyyət istəriz!” sədası bülənd oldu. Türkistandan Kuropatki-
nin əzli xəbərini gətirən simlər bir gün sonra Buxara ilə Xivədə tam
mənası ilə məşrutiyyət elan olunduğunu bildirdilər. Bu xəbər Rusi-
ya inqilabi-əzimənin həqiqi qiymətini dərk cdənlərcə qeyri-müntəzər
148
degildi. Böylə olacaqdı. Çünki bütün dünyaya təsiri-hotmi olacaq bu
böyük hərəkət şübhəsiz hər şeydən əvvol himayosində bulunan istib-
dadları yıxacaqdı. Çünki molum işdir ki, cümhuriyyət binasına daya-
nan bir momləkət qüruni-vüsta dərəbogligindən ibarət rüsva bir istib-
dada himayot edəmiyəcəkdi. Bunu Buxara ilə Xivə xanları haman dərk
etdilər. Cədidçilərin tələbi üzərinə Əmir Buxaraya məşrutiyyot verdi.
Köhnə vəzirlər dəgişdi. Tazələri təyin olundu. Fəqət gözlərinə girən
həqiqəti görəməz Buxara “mollalan” bu qaranlıq gecəyə ögrənmiş
şəbporələr başlarmın ağrısım bilmiyorlar. Müsəlləh olaraq xan qapısı-
na gəlib də hürriyyət degil, “şəriət” istiyorlar. Zavallı şəriət, nə qanmaz,
nə müfsid hamilərin var. Hər yanda qaragüruh taqımı səni oldə alot edi-
yor. Qara məqsədlər ardmdan gedərkən ayrı şey degil, “şəriət istəriz!”
- deyirlər. Teleqraf diyor ki, Buxaraya qoşun gotirilmişdir. Molum işdir
ki, bu qoşun rus qoşunudur. Bugünki rus qoşunu artıq ağ padşahm de-
gil, qırmızı hürriyyətin qoşunudur. Bunu Buxara üləması əvvolcə dərk
edə bilməmişsə bu idraksızlığı kəndisinə bahaya otura bilər.
Dünki sayımızda cədidçilər naminə Buxara əskilərinə xitabla bir
məqalə vardı. Bu məqalə nə yanıqlı bir lisanla yazılmışdı. Bu yamq-
lı ürəklə ortaya çıxan millotçiləri qara qəlbli əskilər bilməlidirlər ki,
təroqqini məğlub edəmozlor. Əsl şəriət tərəfdan olanlar cədidçilərdir.
Həqiqət do onlar tərofindədir.
Şəbpərələr günəşə baxa bilməzlərsə, günah günəşdə degildir.
Şəbporələr, özünüzə yazığınız gəlsin, yanar, yaxılarsımz. Cədidlər,
naümid olmayımz, qeyrət və himmotinizi artırınız, osr cədidlorindir.
M .Ə.Rasulzadə
“Açıq söz”, 13 aprel 1917, JVfi449
Əqim - səmərəsiz
Bəqiyyə - qalıq, dağılmış
Fasid - pozuq
Sənaxan - mədh edən, tərifləyən
Şəbi-yəlda - ilin ən uzun gecəsi
Qüruni-vüsta - orta əsrlər
Şobpərə - gecəquşu, yarasa
Dostları ilə paylaş: |