Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild

125

\
Rusiyamn hürriyyoti  i b  amali-milliyyomizin tomininə Rusiya hür- 
riyyət  firqəbrindon  hansılarının  daha  ziyado  ümidli  olduğunu  kəs- 
dirmək  lazım  gəlirsə,  bunun  üçün  hər  halda  sabiq  moşrutəli  padşah 
ftrqəsindən sola baxmahdır.
M.Ə.Rəsulzada 
“Açiıq söz”, 31  m a rt 1917, JVe438
Qalübəla -  lap əvvoldon, köhnədən 
Hadis -  baş verən, üz veron 
Müctəmeə -  birləşmiş
Müaxizə -  məzəmmot etmə, töhmətləndirmə 
Müariz -  etiraz edən, qarşı çıxän 
Ş iə-tərəfd ar
Təliq -  təxir etmək, yubatmaq 
Müvərric -  yayan, rəvac verən,  intişar edən
126
Kadet firqəsi və müsəlmanlar
Keçəndə Məqsudovun1 Kadet fırqəsi syezdində bütün müsəlmanların 
Kadet  fırqəsi  tərəfındə  olduqları  həqqində  bir  bəyanda  bulunmuş  idi. 
“Açıq  söz”  Məqsudovun  bu  cəsarətinə  heyrət  edərək  müsəlmanların 
mənafeyini “imperialist” kadetlərlə bərabər getməkdə degil, tobiətlorilo 
demokrat və hürriyyətpərvər olan firqələrdə olduğunU söyləmişdi.
Bu dəfə alınan “Utro Rossii” qəzetəsində müsəlman  fraksiyası nəz- 
dindəki  müsəlman  Bürosunun  bu  xüsusda  nəşr  elədigi  bəyannaməsi 
gəlmişdir.  Bəyannamə “Açıq söz”də izhar olunan fıkirləri daha kəskin 
və  daha  mətin  bir  surətdə  ortaya  ataraq  müsəlmanların  Kadet  firqəsi 
ilə bərabər olamıyacağım qüvvətli ibarələrlə elan ediyor. Bəyännamədə 
denilirki:
“Biz Rusiyanm hər tərəfindən gəlmiş və aşağıda imza atmış müsəl- 
man  Bürosu  əzası  bütün  Rusiya  cəmaətinə  elan  etmək  məcburiy- 
yətindəyiz ki,  vətəndaş Məqsudovun kadetlər syezdində bütün  müsəl- 
manlarm keçmişdə kadetlərlə getdikləri  və gələcəkdə də onlarla gedə- 
cəkləri həqqində ölan bəyanından ancaq o özü məsuldur.
Biz inandırıyoruz ki, naqis seçki nizamnaməsi bütün Dövlət Duma- 
sı  nümayəndəligindən  məhrum  olunan demokrat müsəlmanlar heç  bir 
zaman  Kadet  firqəsinə öz siyasi  nəzəriyyələrinin  tərcümanı  kibi  bax- 
mamışlardır. Əlavə bərin cəsarətlə deyə biləriz ki, hal-hazırda degil, de- 
mokratlar müsəlman burjua və feodal siniflərinin başçıları belə nə qə- 
dər ustalıq və əcələ ilə başqa rənglərə boyanmış olsa da Kadet bayrağı 
altına yığılmaq  meylində  olmazlar.  Böyük  aləm  müharibəsi  zamanın- 
da, gərək qara istibdad zamanmda və gərək işıqh hürriyyət günlərində 
Kadet firqəsinin namidar fəalları ağzından eşidılən cahangiranə (impe- 
rialist) sözlər ucundan bu firqənin müsəlmanlar nəzərində  heç bir ixti- 
yarı olmamışdır.
Əksərən  məmləkətin  kənar  bucaqlannda  yaşayan  müsəlmanlar 
dövlətin təqib etdigi cahangirlik politikasından hamıdan çox zərər gör-
1 Teleqraflar əwaJcə Mənsurov deyə xəbər vermişlərdi.
127

miiş  və  ona görə də hər kəsdən az hazırdırlar ki, nə  şəkildə  olsa da bu 
cahangirlik siyasətinə tərəfdar olsunlar.  Kadet firqəsinin dəstə başçısı, 
imdiki  müvəqqəti  hökumətin xariciyyə  vəziri  olan  Milyukov keçəndə 
müharibənin  məqsədləri  həqqində  elan  etmiş  olduğu  bəyannaməsi 
müsəlmanlarm  protestosunu  mucib  buluyor.  Biz  cəsarət  edib  söyləyə 
biləriz  ki,  müsəlmanlar  İstanbul  ilə boğazları  alacaq bir  qələbə  ardm- 
dan  gedə  bilməzlər.  Millətlərin  müqəddəs  azadlığı  ilə  böylə  bir  şüar 
qətiyyən  düz  gəlməz.  Bu  şüar  göstəriyor  ki,  kadet  Avropa  millətləri 
üçün  bir,  Asiya  millətlərini  və  bilxassə  Türkiyəni  ölçmək  üçün  digər 
bir ölçü istəniyor.
Rusiya  müsəlmanları  böyük  Rusiya  milləti  ilə  qardaş  olaraq 
müharibə meydanlarmda vətən müdafiəsində qanlarmı axıtdılar.  Bun- 
dan  sonra  ümumi  azadhqlarını  müdafiə  etmək  üçün  yenə  qanları- 
nı  müzayiqə  etməzlör.  Azad  millətlərin  azad  Rusiyası  müsəlmanlara 
bir  ruh  veriyor  və  gələcəkdə  işıqlı  istiqlal  uğrunda  qəhrəmanlıqları 
göstərməyə  susadıyor.  Fəqət  Rusiyanın  hürriyyətini  müdafiə  etdikləri 
halda müsəlmanlar başqa millətlərə -  bu millətlər Asiyada olsun, Afri- 
kada olsun, həqarət və məğlubiyyət gətirmək istəməzlər.  Buna görə də 
biz cəsarət edib  deyə  biləriz  ki,  bizim  fikrimiz  haman  Rusiya  müsəl- 
manlarının  fikridir.  Rusiya  müsəlmanları  gərək  xarici  və  gərək  daxi- 
li  məsələlərdə  ancaq o  firqələrlə  bərabər  gedərlər  ki,  onlar  həqiqı  de- 
mokrat  fıkirlərinin  sahibi  ölub  Avropada  olsun,  Asiyada və  Afrikada 
olsun, bilafərq milliyyət, din, cins, rəng və irq bütün qövm və millətlə- 
rin azadlığını gözlər, hamı millətlorin izzəti-nəfsinə ehtiram edərlər”.
“Açıq söz”, 3 aprel  1917, JVe440
Müzıayiqə -  əsirğəmə
128
Milyukov həqqində
Yeni  hökumətdə  xariciyyə  vəziri  mənsəbini  tutan  Milyuko- 
vun  siyasəti  və  tərzi-hərəkəti  Rusiyada  cəmaət  və  mətbuat  arasxn- 
da  bəzilərinin  narazılığına  bais  oluyor.  Milyukov  məlum  olduğu üzrə 
məşrutəçi  demokrat  Kadet  firqəsinin,  yəni  Rusiyada  ən  böyük  siya- 
si  partinin rəisi  olub  onun  sözü və  fikrinə böyük  əhəmiyyət veriliyor. 
Ona görədir  ki,  Milyukovdan  hər  çıxışxnm  firqə  tərəfindən  olması  və 
özünün degil,  firqəsinin fikrini söyləməsi tələb olunuyor.  Fəqət məlum 
oluyor  ki,  Milyukov  bəzi  vəqt  partinin  degil,  özünün  şəxsi  fikir  və 
mülahizəsini bəyan ediyormuş.
İştə, bu münasibətlə “Den” qəzetəsi böylə bir məqalə yazıyor:
“Diyorlar  ki,  bizdə  əfkari-ümumiyyə  Əskər və  Fəhlə  Vəkilləri  Şu- 
rası -  vəzarəti  var.  Fəqət heç  şübhəsiz bizdə  əfkari-şəxsiyyə  vəzarəti, 
daha  doğrusu,  vəziri  var.  Milyukov  özünəməxsus  siyasi  taktika  ilə 
naibüssəltənəlik  məsələsi  qaldırdıqda  sonradan  məlum  oldu  kis  onun 
təsəvvür  etdigi  üsuli-idarə  özünün  şəxsi  mülahizəsi  imiş.  İnqilab 
həqqində  “hamıya”  verdigi  simsiz  teleqraf xəbərləri  də  onun  öz  şəxsi 
nöqteyi-nəzərini bildirmiş olsa gərəkdir.  Nəhayət,  xarici  siyasət məsə- 
lələrində  də  Milyukovun  tutduğu  vəziyyət  əfkari-ümumiyyənin  de- 
gil,  özünün  şəxsi  fikir və mülahizəsinin tələb  etdigi  bir vəziyyət  imiş. 
Xülasə,  zamanın  ümdə  məsələlərinin  hamısmda  Milyukovun  özü- 
nəməxsus şəxsi fikri və mülahizəsi vardır. Fəqət hal-hazırda Rusiyada- 
kı müttəhid hökumətdir.  Və zaman o qədər ciddi və məsuliyyətlidir ki, 
hökumət “şəxsi  fikir” sahibi olan vəzirlərə öz başma çıxışlarda bulun- 
maq  ixtiyarı  verə bilməz.  Bu ya o  səbəblərə  görə  müvəqqəti hökumət 
dava məqsədləri  həqqində özünün xüsusi proqramını  bildirə bilmiyor, 
yainki bildirmək istəmiyorsa barı öz heyətində bulunan vəzirini  vadar 
edə bilər ki, demokratiyayı həyəcana gətirən və hökumətin özünün belə 
razı olamadığı bəyanatda bulunmasm.
Əgər Milyukov buna söz verə bilmiyorsa bir əlacı  qalıyor ki:  vəza- 
rətdən  çıxsın,  iş  başından  çəkilsin.  İmdi  bizim  xariciyyə  vəzirimizin 
bir çarəsi var.  Tabe olmaq, yainki iş başmdan çəkilmək”.
“Açıq söz”, 3  aprel 1917, JVs440
Naibussəltənə-hökmdarı  əvəz edən, opekun
129

Məqsudovun faciəsi
Rusiya müsəlmanları arasmda rnəşhur Məqsudov conabları  əski “İt- 
tifaqi-müslimin”  ənənəsinə  sadiq  qalaraq  “Kadet”  firqəsi  ilə  əlaqəsini 
kəsməmiş və bu firqənin bir əzası olmaq sifətilə yaxmda iclas edən Pet- 
roqrad kadet syezdində iştirak eləmişdir.
Syezdin birinci günlərində Məqsudov cənabları bütün müsəlmanları 
da özü kibi təsəvvür edərək “Rusiya müsəlmanları bu vəqtə qədər Ka- 
det firqəsi ilə getmiş və bundan sonra da onunla gedəcəklərdir” -  deyə 
bəyanatda bulunmuşdur.
Həqiqəti-əhvalə  başdan-başa  zidd  olan  bu  bəyan  çox  həqli  ola- 
raq  müsəlman  Bürosunun  protestosuna  düçar  olmuş,  iştə  syezdin 
digər  bir  iclasında  Məqsudov  haman  “təshihi-xəta”  olmaq  üzrə  Ka- 
det firqəsinin təhsinini mucib  olan “İstanbul və boğazları  almaq”  şüa- 
rma müsəlmanların tərəfdar olmadığım bildirmiş və əlavə etmişdir ki: 
“heç  olmasa  Rusiya  müsəlmanlarmm  hissiyyati-diniyyələrini  rəayət 
olsa  da  Kadet  firqəsi  öz proqrammdan  “İstanbul  ilə  boğazları  almaq” 
fəqərəsini  çıxarmalıydı.  Məqsudov  “ruhi  və  ruhülmüslimin  ləkum 
fəda” məfadində  olan  birinci  bəyanını  alqışlar  ilə  qarşxlayan  syezd İs- 
tanbul  həqqindəki  “hissiyyatım”  nəzəri-etinayo  almamış,  “zəlaləti- 
fikriyyə”də  olduğunu,  müsəlmanlar  arasmda  ittihadi-əfkar  bulunma- 
dxğxnı,  İstanbu2un türklərdən degil,  almanlardan ahnacağmı  kəndisinə 
söyləmiş,  siyasətdə hissiyyat olmaz -  deyə başma əql qoymuşlardır.
Bir müsəlman  siyasət xadimindən ötrü  çəkilməz  bir  faciə  degilmi- 
dir?
İstanbul  ilə  boğazlar tələbi  şübhəsiz  ki,  Rusiya  siyasətinə  daxil  ol- 
mamalıdxr. Fəqət bu barə hissiyyati-diniyyə hökmü ilə degil, Kakuşkin 
dedigi  əqli-səlim iqtizasilə ortadan qaldxrılmalıdır.
Haman Kadet firqəsi, haman Milyukov özü, haman Rusiya, İngiltərə 
və Fransa hürriyyətpərvərləri bu müharibənin millətlərin azadlığı üçün 
edildigini  iddia  ediyorlar.  Rusiya  müsəlmanları  bütün  Rusiya  demok- 
ratiyası ilə bərabər bu şüarı qəbul ediyorlar. Fəqət bunu, müsəlman Bü- 
rosunun  dünki  sayımızda  dərc  olunan  bəyannaməsində  denildigi  kibi
130
yalnız  Avropa  milllətləri  və  yalnız  xristianlar üçün  degil,  Türkiyə  də 
daxil olduğu halda bütün dünya millətlərindən ötrü qəbul edərlər.
Öz  vətəninə  xəcalət,  məğlubiyyət  və  şərəfsiz  bir  sülh  istəməyən 
Rusiya  cəmaəti  razı  olmamalıdır  ki,  Rusiyanm  qələbəsi  başqalarına 
şərəfsizlik  gətirsin.  Kakuşkin  nə  kibi  sifətlərlə  fikrini  bəyan  edərsə- 
etsin, həqiqət həqiqətligində baqidir. İstanbulu türklərdən almaq cahan- 
girlik  siyasətini  davam  etdirmək  deməkdir.  Rusiya  cahangirligindən, 
bu imperializm siyasətindən qanlar yutmuş olan Rusiya müsəlmanlığı, 
Rusiya demokratiyası ilə bərabər böylə bir bayraq altma yığılamaz, bu 
bayrağın  tazə  rənglərə  boyanmasına  aldananlar  bulunursa  qismətləri 
Məqsudov  cənabları  kibi  ən  əziz  hislərində  pərt  olmaqdan  başqa  bir 
şey olamaz.
M.Ə.
“Açıq söz”, 4  aprel 1917, JVe441
131

Rıısiva müsəlman ictimai harada olmalıdır
Petroqradda müsəlman  fraksiyası  yanındakı  Büro  böylə tarixi  mü- 
hüm  bir  zamanda  çağrılması  vacib  olan  ümumrusiya  müsəlman  icti- 
mainin dəvətinə hazırlaşmaqdadır.  Bunun üçün kəndisinə hər tərəfdən 
kömək göndərmək və bu zəhmətindən ötrü kondisinə təşəkkür eləmək 
boynumuza vəzifədir.
Bu zamanda ilk dəfə olaraq yığılacaq ictima harada yığılmalıdır?
Bu  xüsus  Büro  ilə  bəzi  Volqaboyu  məhfilləri  arasında  ixtilafı  mu- 
cib  olmuşdur.  Bu  xüsusda  əvvəlcə  Xarkovdan  bir  teleqraf  gəlmişdi. 
Bu  teleqraf təklif ediyordu  ki,  Rusiya  müsəlman  ictimainin  Kazanda 
çağrılmasına  himmət  edilsin  və  bu  xüsusda  Büroya teleqraf çəkilsin. 
Bu  təklifə  teleqrafla  dəlil  istənildikdə  cavab  alındı  ki,  Kazan  Rusi- 
ya  müsəlmanlarımn  tarixdə  böyük  və  qüvvətli  bir  mərkəzi-siyasi  ol- 
muşdur.  Buna görə də Rusiya istibdadmdan  qurtaran müsəlmanlar ilk 
ictimailərini orada Sevim Bikə minarəsi yanmda açmalıdırlar. Xarkov- 
luların bu hissiyyatı, əlbəttə, xatiri sayılar hissiyyatdandır. Buna iştirak 
eləmək,  onun  dəlillərini  anlamaq  mümkündür.  Fəqət  Bakı  müsəlman 
komitəsi Petroqrad Bürosu tərəfindən bir kərə təyin olunmuş məsələyi 
pozmamaq  üçün  ictimain  Moskvada  toplanması  əleyhinə  çıxmamaya 
qərar verdi. Və bu məsələdə Xarkova teleqraf çəkdi.
Dün Büro rəisi Salehov tərəfindən müsəlman qəzetələrinə çəkilən te- 
leqrafdan anlaşıldığma görə görülüyor ki, ictimai Kazanda qurmaq fik- 
rinin  tərəfdarları  haman  Büroya  müraciət  eləyib,  Moskvada  yığılmaq 
qərarından Büroyu daşındırmaq istəmişlərdir. Fəqət Büro fikrində sabit- 
dir.  Dəlili də odur ki, Moskva Rusiya siyasət aləminin mərkəzidir. Mü- 
səlman ictimai kəndi mövcudi və qərarnamələrilə bütün müsəlmanların 
tələb və arzularmı Rusiya cəmaətinə hiss etdirməlidir.  İctima Moskva- 
da  olursa  bu  nöqteyi-nəzərdən  böyük  təsiri  olur.  Müvəqqət  hökumət 
ilə inqilab heyətləri dəxi hər növ böyük ictimalarm paytaxtlarda olma- 
smı  mətlub  görüyorlarmış.  Buna  görə  də  Büro  bütün  millətdaşlardan 
xahiş  ediyor  ki,  ictimain  Moskvada yığılacağma  qane  olub  bu xüsus-
132
da Büroya teleqraflar göndərməyib, işin təbii surətdə getməsino kömək 
eləsinlər.
Büronun bu teleqrafını  mütəaqib bugünki  sayımızda xüsusi  bir te- 
leqram dərc ediyoruz. Bu teleqraf Kazan müsəlman komitəsi tərəfındən 
gəliyor. Burada bakılılara təklif olunuyor ki, haman ictimanm Kazanda 
olmasını Bürodan tələb eləsinlər.
Bu  hal  göstəriyor  ki,  Kazan  ilə  Moskva  məsələsi  ciddiyyət  peyda 
ediyor,  əsasilik şəklini alıyor.
Kazan təklifinin özünə, Moskva təklifinin də özünəməxsus dəlilləri 
yox  degildir.  Fəqət  ortada  bir  dərəcəyə  qədər  bütün  Rusiya  müsəl- 
manlarınm ümumi bir mərkəzi hökmündə olan və hər tərəfdə  adamla- 
rı bulunan Büronun qərarını qəbul etmək işin yubanmaması üçün bizə 
daha  müvafiq  gəliyor.  Yaxşı  olardı  ki,  kazanlı  qardaşlarımız  dəxi  bu 
xüsusda çox israr etməyib, bu babda Büroya güzəşt edə idilər.
Vəqt azdır, yığışmaq, danışmaq,  sözü birləşdirmək, təşkilat qurmaq 
zamamdır.  Fürsət azdır.  Aylar,  günlər saət hökmündədir.  İctimain yeri 
həqqində  bu  qədər  barışmaz  isrärlarda  bulunsaq  bu  israr  əhəmiyyəti- 
zəmanə uymaz. Nə olur, birinci olmasa, ikinci ictima Kazanda olur.
İmdi  vəqt ötürmədən yığışmalıdır.  Bunun üçün də Petroqrad Büro- 
suna qulaq asmahdır.
M.Ə.
“Açıq söz”, 5 aprel  1917, JV®442
Cud -  comordlik, əliaçıqhq
133

Cəmaət idarəsi
Böyük Rusiya inqilabı məmləkətin  idarəsini, hökumət işlərinin do- 
landınlmasını  müstəbid padşah  əlindən  alıb  cəmaətin  özünə  tapşırdı. 
Özünə  tapşırılan  bu həqdən  necə  ki  Iazımdır,  faidə  görə  bilmək  üçün 
cəmaət  bu  idarənin,  yəni  cəmaət  idarəsinin  nə  kibi  bir  şey  olduğunu 
və  hanki  əsaslar üstündə  dayandığını  bilməli,  bu  xüsusda  aydın  fikrə 
və  məlumata  sahib  olmalıdır.  Cəmaətimizin  geniş  qisminə  bu  xüsus- 
da az da olsa, məlumat vermək üçün daha istibdad zamanında yazdığı- 
mız “seçkilər” məqaləsini yuxarıdakı ünvan ilə bir az zamanəyə müna- 
sib dəgişərək darc ediyoruz.  Bu aşağıda dərc olunan ilk məqalə senzor 
tərəfindən mən edilmişdi.
I
Cəmaət  idarəsinin  binası  seçki  üzərinə  qurulmuşdur.  Bir  adamın 
keyfi,  xahiş və buyuruğu ilə  olunan idarəyə  istibdad deyilər.  İstibdad- 
da  fikir,  təsəvvür,  düşünmək,  anlamaq  və  anladığmı  demək həqqi  ol- 
maz. “Ağa dedi sür dərəyə, sür dərəyə” -  bu zərbül-məsəi istibdad üsul- 
idarəsinin  qanuni,  məntiqi  və  hikmətidir.  İstibdad  olan yerdə  azadlıq, 
fikir sahibi,  iradə yiyəsi olmaq olmaz. Burada ancaq sürünməli, hanki 
dərəyə göndərsələr,  sürüləcəgiz, durmayıb  getməlidir.
İstibdadın müqabili azadlıqdır.  Hər kəs  fikir və rəy sahibi ola bilər. 
Görməmək,  eşitməmək mümkündür.  Fəqət hiss  etməmək,  anlamamaq 
adamxn öz ixtiyarxnda, öz əlində degildir. Bu adamın öz ixtiyarında ol- 
mayan xasiyyət insanı azadlığa, özünə ixtiyar almağa vadar eləmişdir. 
Qanmaq fikri,  eləmək əzm və idarəsini doğurmuşdur.  Bunlar artdıqda 
insan  kor-koranə  tabe  olmaq  istəməmiş,  müstəbidlərin  hökm  və  buy- 
ruqlarma bir sərhəd, bir ölçü qoymaq istəmişdir.
Bu  ölçü  zamanımızdakı  dövlətlərdə  məşruliyyət  və  ya  cümhu- 
riyyət  şəklinə  girmişdir.  Rusiya  böyük  inqilabı  ilə  Rusiya  dəxi  böylə 
məmləkətlər cərgəsinə girmişdir. Yalnız buradakı azadlıq hökumətinin 
şəkli  məşrutəmi,  yoxsa  cümhuriyyətmi  olacaq?  Burasım  iləridə  bü-
134
tün  millətin  şərikligi  ilə  yığışäcaq  Məclisi-Müəssisan  həll  edəcəkdir.1 
Məşrutə ya cümhuriyyət idarəsində “hüquqi-bəşər” azadlığının qəbulu 
ən birinci şərtdir.  Hüquqi-bəşər -  insanın həqləri, ixtiyarları deməkdir. 
Bu birinci  dəfə  Fransada  elan  olunmuşdur.  Bu  elana  görə  insanın  fik- 
ri  azaddır.  Fikir  elədigini  deyə  bilər,  deyə  bildigini  yaza bilər.  Deyib 
və yaza bildiklərini xəyaldan işə gətirə bilmək üçün cəmiyyətlər qurar, 
məclislər yığar,  ictimailər, yığınlar çağırar.
İnsan  azaddır.  Zatən  Allah  tərəfındən  də  faili-muxtar  yaradılmış- 
dır.  Buna görə də  onun  şəxsinə  zor olunmaz,  həqqində  zülm  edilməz, 
edilməməlidir.  O başqasınm buyruğundan xilas olmalı, hər cür boyun- 
duruqdan qurtarmahdır.
Burada  özü-özligində  bir  məsələ  çıxıyor:  çox  yaxşı,  qəbul  edirik. 
Hər  kos  öz  başma  azad  oldu.  Faili-muxtar  oldu,  nə  istərsə  edə  bildi.
0   zaman  nə  olur?  Xəlq  biri-birinə  düşməzmi?  Hərcü-mərc  olmazmı? 
Zülm  olmasın  -   deyə  clan  olunan  azadlıq  zülmdən  daha  bədtər  bir 
anarxiyaya, başlı-başmalığa səbəb olmazmı?
Bilməlidir  ki,  istibdadə,  yəni  bir  adamın  hökmünə,  padşahların, 
hakimlərin  keyfinə  hədd  qoyan,  cümhur rəisinin  haraya  qədər  ixtiya- 
rı  olduğunu təyin  eləyən  azadlıq istəyənlər,  haman zamanda azadlığa, 
yəni azad vətəndaş və  insanlarm keyf və arzularma da bir ölçü qoyur- 
lar.  Onlarca  hər  kəs  azaddır.  Fəqət  başqasınm  azadhğmı  pozmamaq 
şərtilə birisinin keyfi başqasının keyfini pozarsa, birisinin rəyi və  fık- 
ri başqasmın rəy və  fikrinə meydan verməzsə,  o zaman bu azadlıq de- 
gil,  yenə  istibdad  olur.  Əslində  baxsan  istibdad bundan başqa  bir  şey 
degildir.
Ancaq bu ölçü bəsdirmi? Bununla hər kəs öz vəzifəsini, öz həqqini, 
öz hədd və hüdudunu ögrənib öz işinə məşğul olarmı? Çox yaxşı, dedik 
hər kəs  azad  olsun.  Hər kəsin  azadlığı  da başqasınm  azadlığına mane 
olmasm.  Fəqət  məsələni  kim  ayırsın.  Arada  hakim  kim   olsun.  Görək 
bənim  filan  işdəki  azadlığım  filankəsin  filan  İşdəki  azadlığını  pozu- 
yormu, yoxsa yox? Bunu kim təyin eləsin?
İstibdad hökuməti  ilə  xəlq hökumətinin  fərqi  də buradadır.  Padşah 
hökumətindən  ibarət  olan  mütləqiyyət  ilə  xəlq  hökumətindən  ibarət 
olan cümhuriyyət də burada ayrılır.
1  Bu xüsusda ayrıca bəhs olunacaqdır.
135

Məlumdur  ki,  istibdadda  da,  məşrutiyyətdə  də,  cümhuriyyətdə  də 
xəlqin  biri-birilə  olan rəftarını təyin  edən qanunlar, nizamlar,  qaidələr 
vardır.  Hakimlər,  sudlar bu qanun və nizamlardan  çıxanları,  sərkeşlik 
edənləri  üsuli  və  yolu  ilə  cəzalandırıyorlar.  İstibdad  idarəsində  bu  ni- 
zam  və  qanunları  qoyan  padşahlar,  bu  nizam  və  qanuni  aparanlar  da 
onlarm dedigi adamlardır. Xəlq ancaq məhkumdur.  Borcu tabe olmaq- 
dır.  Ona  görə  də  qanunlardan,  nizamlardan  xəbəri  yoxdur.  Halbuki 
xəlq  hökumətində,  azadlıq  zamamnda  böylə  degildir.  Burada nizamı, 
qaidəni  qoyan  cəmaət  özüdür.  Məşrutiyyət  və  ya  cümhuriyyətlə  ida- 
rə  olunan  məmləkətlərdə  vətəndaşlar biri-birilə  olan  rəftarlarım,  yəni 
azadlıqlarının  dərəcəsini  özləri  təyin  ediyorlar.  Böylə  məmləkətlərdə 
qanunlar cəmaətin  şərikligi  ilə,  hər kəsin rəyilə yazılır və onun rizalı- 
ğı ilə verilir.
Yenə anlaşılmaz bir məsələ qaldı ki, cəmaət necə öz razılığmı verir, 
necə bu, ya o qanuni yaza bilər?
Məlumdur  ki,  hər  kəsin  könlü  bir  cür  xoş  olmaz.  Birisinin  arzusu
o  birisi üçün arzu olamaz.  Hətta birinin diləgifo birinin  sevmədigi bir 
şey  də  ola  bilər.  Madam  ki,  keyflər,  arzular,  diləklər  ayrı-ayrıdır,  o 
halda  bunlardan  hankisi  qänun  olsun.  Hankisi  hamısı  üçün  nizam  və 
məcburiyyət hökmünə binsin?
Bunun cavabında diyorlar ki, çoxluqda olan diləklər yeriməli, azlıq- 
da qalanlar ona tabe olmalıdırlar.
Çoxluq-azhq.  Bunu  kim  təyin  eləsin?  Misal  üçün,  məmləkətin  bir 
qismi  diyor  ki,  hökumətimiz  məşrutəli  padşah  əlində  olsun.  O  biri 
qismi  diyor  ki,  yox,  xəlq  cümhuriyyəti,  cümhuriyyəti-ənam  təşkil 
olunsun.  Yainki  bir  dəstə  diyor  ki,  yerlər  kəndlilərin  arasmda  bölün- 
sün.  Bir  cəmaət  də  istiyor  ki,  yerlər adil  qiymətlə yeri  işlədənlərə  ve- 
rilsin.  Bir  azı  istiyor  ki,  millətlərə  ayrı-ayrı  idarələr  verilsin,  hər  kəs 
özü  öz  yerində  idarə  olunsun.  Başqaları  diyorlar ki,  vilayətlərə  xüsu- 
si  muxtariyyət verilməsin,  bu  qədər bəsdir ki,  hər millət  öz  dini,  mil- 
li  işlərində müstəqil olsun.  Bu  hallarda nə etməlidir?  Əlbəttə,  hər şey- 
dən əvvəl bilməlidir ki, çoxluq bu rəylərin ha»«mın tərəfindədir. Fəqət 
bunu nə cür bilmək olar?
Əsl mətləbə, cəmaət və xəlq hökumətinin əsl əsasına burada bu suala 
cavab verəndə yaxınlaşıyoruz. Xəlqin hanki rəyi üstündə çoxluq və azlv-
136
ğı olduğunu bilmək üçün məşrutəli və ya cümhuriyyətli məmləkətlordə 
xəlq nümayəndəlikləri, məclislor, parlamanlar, Rusiyada da Duma təsis 
olunmuşdur və əsaslı məsələləri, hökumətin binası üçün lazım olan qa- 
nunları düzəltmək üçün ən yaxmda Məclisi-Müəssisan qurulacaqdır.
Fəqət  bu  məclislər,  nümayəndəliklər  necə  əmələ  gəliyor.  İştə,  bu- 
rada  seçki  məsələsi  meydana  gəliyor.  Seçki  xəlq və  cəmaət  idarəsinin 
dirəgidir. Bu dirək zəif olursa, bina uçular. Bütün məclislər, parlaman- 
lar,  məclisi-müəssisanlar xəlqin  nümayəndəsi,  seçilmişləridir.  Hər kəs 
öz  arasmdan  özü kibi  rəydə  olanlardan birisini  seçib  millət  məclisinə 
göndəriyor, böyük bir məmləkətin milyonlar təşkil  edən xəlqi bir yerə 
yığılıb rəy güləşdirə bilməsə də onun seçdigi bir neçə yüz adam yığışıb 
söyləşə  və  deyişə  bilər.  Bunlardan  hər kəs  öz rəyini,  mətləbini  söylər, 
biri o birini qane etməgə çalışar: axırda bir nəticəyə gələrlər. Rəyləri yı- 
ğarlar, hanki rəy çox olsa, o aparar və o rəyi yalnız məclisdəkilər degil, 
onları vəkil edib göndərən xəlq üçün bir nizam və qanun hökmünü alar.
Demək  ki,  xəlqin  nizam  və  qanun  işlərinə  qarışması,  hökumət 
işlərində  xüsusi  rəy  sahibi  olması,  cəmaət  müəssisələrində  rəy  və  fi- 
kir yiyəligində bulunması üçün seçki lazımdır.  İnsanlıq və vətəndaşlıq 
həqqindən  faidələnmək  üçün  demək  ki,  insan  seçki  həqqinə  də  malik 
olmalıdır.
İstibdad  şəklində  idarə  olunan  məmləkətjərin  hüsni-idarəsi  hökm- 
darm şəxsi yararlığma, rəhminə, mürüvvətinə, fəzl və kamahna, ədalət 
və  rəfətinə,  xülasə,  şəxsi  istedadma,  meylinə  bağlıdır.  Cəmaət  höku- 
motindəki  hüsni-idarə  isə  seçki  üsulinin  müvafiq  olmasma  və  xəlqin 
seçkidən faidələnə bilmosinə bağlıdır. Buna görə də xəlq hökuməti idarə 
olunan  məmləkətlərdə  seçki  üsulinin  böyük  əhəmiyəti,  özünəməxsus 
elmi,  fənni, nəzəriyyəsi və sənəti vardır.
II
Dedik ki, cəmaət idarəsinin binası seçkidir.  Mətləbi açdıq ki,  seçki- 
nin öxünəməxsus elmi, nəzəriyyəsi  və sənəti vardır.
Cəmaət  idarələri  seçkilərinə  görə  ayrılırlar.  Bir  cür  idarə  var  ki, 
ona  məşrutiyyəti-xəvas  diyorlar.  Bu  idarədə  xas  siniflərin,  yəni  var-