Bu gec
ə iynə ilə gor qazacaydım.
Külüng
çalmalıydım
bir gec
ənin qaranlığına (77, 21).
Ancaq bel
ə fərz edək
İlk dəfə yalan deyən
Ya qorxusundan deyib,
Ya can
yanğısından.
O zamndan dünyada
Ayaq tutub, yeriyib yalan (96, II, 204).
S
ən axmaqsan, öyənin var,
Kür
əyinə döyənin var.
«Vur, g
əlirəm» – deyənin var,
Pazla
çıxardılar pazı (82, 158).
Bir
sıra frazeoloji birləşmələr leksik-semantik məna yükünə,
üslubi r
ənginə, funksiyasına görə sözlərə ekvivalent olsa da, incə
özün
əməxsusluqları ilə ciddi fərqlərə də sahib olur. Eyni
m
əfhuma bağlı olub mənaca üst-üstə düşsələr belə, bir sıra
üslubi r
ənginə və məna çalarlarına görə bir-birindən ciddi şə-
kild
ə fərqlənirlər. Elmi ədəbiyyatda doğru müəyyənləşdirilmişdir
47
ki, «Frazeologizml
ər sözlərin ekspressiv sinonimləri
keyfiyy
ətində qəbul edilməlidir» (45, 7).
Buna gör
ədir ki, Azərbaycan dilinin frazeoloji fondunun
poeziya dilind
ə fəaliyyət sferası olduqca geniş və məzmunludur.
Şeir dilinin quruluşuna, daha konkret desək, onun
qanunauyğunluqlarına görə elastikləşmə keyfiyyyəti kəsb edən
frazeologiya bütün poetik m
əqamlarda bədii təsvir imkanlarının
tük
ənməzliyini təsdiq edir. Onların obrazlılıq cizgiləri şeirin
poetika al
əminə daha geniş miqyasda daxil olur. Bu meyli
H.Arif, F.
Sadıq, F.Qoca, E.Borçalı, A.Abdulla, M.Yaqub,
Z.Yaqub, M.Aslan, S.Rüst
əmxanlı, F.Mehdi, R.Zəbioğlu,
E.
Borçalı, A.Laçınlı və digər şairlərimizin poeziya dilində
görm
ək mümkündür.
Odur ki, b
əxtimiz gətirməyəndə,
Yad gözl
ər bizləri götürməyndə,
B
əhsə girişməyək arxalılarla,
Yen
ə yolumuza düşək vüqarla.
...
İradə – qulaqda sırğamız olsun,
Dizd
ə taqətimiz, arxamız olsun (63, 60).
Yetimin
əlləri aşa çatanda
Başı daşa çatır, bu, bir məsəldir.
Canını özgə bir oda yaxırsan,
Yerd
ə külü qalır, odu görünməz (95, 20).
«O
şair xoşbəxtdir ki, onun dili təbiidir və bununla birlikdə
milyonlarla oxucunun d
əruni fikir və hisslərini ifadə edən bədii
bir dildir... Poeziyada böyük emosional qüvv
ə canlı insan
nitqinin t
əbiiliyi ilə birləşməlidir» (24, 267-268). Şeir dilinin
s
əmimiyyəti, təravət və hərarəti onun xəlqiliyindədir. Xəlqilik
poeziyanın və onun dilinin ən canlı, ən aktual məsələsi,
s
ənətkarlıq problemidir. Poetik yaradıcılıq fəaliyyətində orijinal
bir
şair kimi təqdir olunmaq, parlamaq üçün xəlqi təfəkkür tərzi,
48
dil x
əlqiliyi ən mühüm estetik meyar olmuşdur. Məsələn, dahi
rus müt
əfəkkiri V.Q.Belinskinin «rus xalq şairi» adlandırdığı
Lermontov
poeziyası yüksək bədiiliyi ilə yanaşı, xəlqi
keyfiyy
ətləri ilə ləyaqət səviyyəsinə qalxmışdır. Bunun əsas
kökü,
yaradıcılıq qaynağı, xalqın zəngin folklorundan, koloritli
danışıq dilindən yararlanmaq məharətindəndir. Lermontovun özü
bu bar
ədə belə yazırdı: «Əsl xalq poeziyasını rus xalq mahnı-
larında axtarmaq lazımdır. Heyif ki, mənim anam rus yox, alman
idi. M
ən xalq nağılı eşitməmişəm. Onlarda bütün fransız söz
yaradıcılığında olan poeziyadan daha çox proeziya vardır» (30,
269).
Şeir dilinin xəlqiliyi sözün həqiqi mənasında qiymətli bədii
ovqat, sonsuz estetik t
əsir vasitəsidir. Xəlqilik şeir misralarına
hopmuş elə bir cövhərdir ki, o, şairin bədii dil sistemində dərhal
sezilir, m
ənəvi mənşəyə, milli qaynaqlara yaxınlığı ilə təbii
şəkildə poetik fikrə çevrilir. Bu məziyyətləri frazeoloji ifadələr
daha
artıq təcəssüm etdirir.
Müdrik ulu
babalarımızın deyim tərzində mühüm yer tutan
frazeoloji birl
əşmələr müasir şeirin ifadə üsullarına da qida verir.
Onun semantik yükünd
əki, səs ahəngindəki dadın-tamın dərin
kökl
əri əsrlərin o üzündən gələn doğma səslər bugünkü şeir
dilini
doğma nəfsə qovuşdurur. Frazeologizmləri poetik fikrin
can
lı və gözəl ifadəsinə tabe etdirmək, hər şeydən əvvəl,
mü
əyyən bir poetik niyyətin bədii təcəssüm aktıdır.
Aktuallaşdırma prosesində poetik ovqatın səviyyəsinə müvafiq
ifad
ə vasitələrinə folklor nəfəsi, el ədəbiyyatının şirəsi qatılır.
Aktuallaşmış ifadələr öz gücünü frazeologiyadan aldığından
z
əngin üslubi çalarlara yiyələnir. Xalq dilinin tükənməz üslubi
çalar
ları frazeoloji birləşmələrin aktuallaşması vasitəsilə
rövn
əqlənir.
Frazeoloji t
ərkiblərin leksik-semantik tutumu əhatəli, daxili
enerjisi k
əskin və tükənməzdir. Şair əməyi, sənətkarlıq iradəsi də
frazeoloji novatorluqla ifad
ə olunan poetik əhatəsinə xüsusi bir
genişlik verir. Sənət örnəyi olmağa layiq şeir mətnlərində xalq
49
hikm
ətindən maya tutan frazeoloji birləşmələr və onun bü-
növr
əsi üzərində dayanan ifadələr öz daxili semantik-üslubi
əhatəsinə yeni vüsət qazandırır.
Frazeoloji birl
əşmələrin komponentlərini təşkil edən
hiss
ələrin semantik dəyişmələri məna tutumunun genişlənməsinə
v
ə məcazlaşaraq poetikləşmə keyfiyyəti kəsb etməsinə münbit
z
əmin hazırlayır. Bu söz birliyi semantik-üslubi inkişafa məruz
qaldığından tərkibindəki ayrı-ayrı sözlər öz nominativ-kom-
munikativ m
ənalarından uzaqlaşmaqla bərabər, bir qəlib
daxilind
ə bir-birinə qarışıb, «xəlitə»yə dönür. Sözlər məna
baxımından bir-birinə hörüldüyündən yeni-yeni məcazi məna
daşıyıcılarına çevrilir.
Dostları ilə paylaş: |