МЕЖДУРОДНАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ АКАДЕМИЧЕСКИХ НАУК 37
belgilanadigan individual psixologik xususiyatlari yig’indisi tushuniladi. Xarakter
xususiyatlarining namoyon bo’lishi har bir tipik vaziyat, hissiy kechinmalarning
individual o’ziga xos xususiyati shaxs munosabatlariga bog’liq. Xarakterning
intellektual, hissiy va irodaviy xislatlarini ajratish mumkin. Xarakter deganda
shaxsda muhit va tarbiya ta'sirida tarkib topgan va uning irodaviy faoliyatida,
atrofdagi olamga o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladigan
individual xususiyatlarni tushunamiz. Xarakterning juda ko’p xususiyatlari
odamning ish harakatlarini belgilovchi chuqur va faol moyillik hisoblanadi. Mana
shu moyilliklarda xarakter xislatlarining undovchilik kuchi namoyon bo’ladi.
Odam xarakter xislatlarining ana shunday undovchilik kuchi tufayli ko’pincha
ob'ektiv sharoitlarga zid ish qiladi va mutlaqo maqsadga nomuvofiq harakat
usullarini qo’llaydi. Shaxs harakatlarining sifati va ularning oqilona usullari
insonning irodasi, hissiyoti, diqqati, aqliy sifatlariga yoki psixik jarayonlarning
individual xususiyatlariga bog’liqdir. Chunonchi, mehnatda ko’zga tashlanadigan
tirishqoqlik, puxtalik mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishga emas,
balki boshqa omillarga: diqqatning to’planishiga; harakatlarning maqsadga
yo’nalganligiga; irodaviy zo’r berishga; usullar mahsuldorligiga; aqlning
ishtirokiga bog’liq xisoblanadi. Xarakterning psixologik va fiziologik sabablari
haqida faqat taxminiy fikrlar, xulosalar mavjud. Kishi temperamenti uning
xarakteri tarkibiga kiradi, shu sababli ham xarakterning fiziologik asosi asab
tizimining tipidan iborat.
Xarakter xislatlari shaxsning qiyin hosil qilinadigan va mustahkamlanib
qoladigan xususiyatlari bo’lganligi tufayli, xarakterning fiziologik asosi ham
individual hayot jarayonida asab tizimining o’zgargan xususiyatlaridan iborat.
hayvon asab faoliyatining tug’ma konstitutsion turi genotip. Lekin hayvon
tug’ilganidan keyin tashqi sharoitlarning g’oyat xilma-xil taassurotlariga duch
keladi va bunga muayyan faoliyat orqali muqarrar javob berishi lozim bo’ladiki,
ko’pincha bu faoliyatlar mustahkamlanib, butun hayoti davomida saqlanib qoladi.
Shu sababli hayvonning batamom tarkib topgan asab faoliyati tipga oid
belgilardan tashqari muhit ta'siri ostida hosil bo’lgan o’zgarishlarning
qotishmasi-fenotip xarakteridir. Dinamik stereotip shaxsdagi mustahkam odat
bo’lib qolgan xususiyatlarning, jumladan, xarakter xislatlarining ham nerv-
fiziologik asosidir. Xarakterning nerv-fiziologik asosini tushunish uchun
I.P.Pavlovning ikkinchi signal tizimi haqidagi ta'limoti katta ahamiyatga egadir.
Ikkinchi signal tizimi nutq va tafakkurning fiziologik asosi bo’lish bilan birga, kishi
xulqini ham idora qiladi. Xarakterning fiziologik asosi xarakterning mazmunini
tashkil qiladigan sifatlari, chunonchi, ijtimoiy maslak, mardlik, o’z burchiga