Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

 
“ Daş-töwerek bilen tanyşdyrmak we sözleýişi ösdürmek “ 

 
“ Çeper edebiýat “ 

 
“ Ene dili “ 

 
“ Daş-töwerek we tebigat bilen tanyşdyrmak “ sapaklar. 
 
 
17.
 
Sözlük üstünde işlemegiň ähmiýeti.Mekdebe çenli ýaşly 
çagalara sözleýşi öwretmegiň aýratynlygy. 
 

 
Sözlük üstünde işlemegiň ähmiýeti. 

 
Mekdebe çenli ýaşly çagalara sözleýşi öwretmegiň aýratynlygy. 
 
Çaganyň sözlügini baýlaşdyrmagyň ýene-de bir çeşmesi halk 
döredijiligi we çeper edebiýat bolup, ol ulularyň okap bermegi arkaly 
özleşdirilýär. Sözlük bilen işlemek daş-töwerekdäki durmuş ýagdaýlary 
bilen tanyşdyrmagyň aýrylmaz bölegi bolup, ol dürli usullardyr-tärler 
arkaly amal edilýär. Şoňa görä-de, şu meselede ene diliniň ähmiýeti biçak 
uludyr. 
Mugallym, terbiýeçi çagalaryň ýaş aýratynlyklaryny we olaryň 
öwrediljek maglumaty kabul etmek taýýarlygyny, olara öwretmek 
usulyny saýlamaly, sebäbi bir ýaşdaky çagalar üçin gyzykly zat beýleki 
bir ýaşdaky çagalary gyzyklandyrmazlygy ähtimal. 
Şol bir usuly her mugallym, her terbiýeçi dürli hili ulanyp biler, 
sebäbi bu ýagdaý terbiýeçiniň şahsy häsiýetine baglydyr. Islendik 
adamyň özüne mahsus ýetmezçiligi-de, artykmaçlygy-da bolup biler. 
Mundan başga-da şol usuly tapanyň özi-de dürli toparda dürli hili 
peýdalanar, sebäbi bu ýagdaý toparyň taýýarlygyna baglydyr. Şeýlelikde, 
islendik usuly durmuşa geçirmek üçin ony toparyň zerurlygyna 
uýgunlaşdyrmaly, köp halatda weli, güýçli ýa gowşak çaga görä ulanmaly 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
82 
bolýar. Şoňa görä-de, usul elmydama maýyşgak bolmalydyr Okatmagyň 
şertini üýtgetmek bilen usul hem üýtgäp biler. Usul dürli tärlerden 
ybaratdyr. 
Şoňa görä-de, çagalara turuwbaşdan ene dilimiziň aragatnaşyk 
serişdesidigini her bir sapakda düşündirmek möhümdir. Jemgyýet 
ösdügiçe, adamyň talaby hem özgerýär. Işe bolan yhlasy artýar, zehini 
daş ýarýar. Adam mydama gözlegde dürli usullar peýda bolýar. Şol 
usullaryň biri-de multimedia tehnologiýalary arkaly okatmagyň 
interaktiw usullaryny ulanmakdyr. Bilim ulgamyna multimedia 
tehnologiýalarynyň ornaşdyrylmagy özüniň netijeli taraplaryny görkezip 
ugrady. Tejribelerden görşümiz ýaly, tehnologiýalar bilim ulgamynda 
maglumatlary düşündirmekde, öwretmekde täze-täze mümkinçilikleri 
açyp görkezýär. Multimediýa tehnologiýalary dürli görnüşdäki 
maglumatlary görkezmäge mümkinçilik berýär we sapagyň gidişiniň has 
netijeli bolmagyny üpjün edýär. Bu ýagdaýda sapagyň gurluşy 
üýtgemeýär, gaýtam mazmuny güýçlenýär, öwredilýän düşünjäniň bilim 
berijiligi, terbiýeleýjiligi, ösdürijiligi ýokarlanýar. Şeýlelikde, okatmagyň 
netijeli tarapy ýüze çykýar. Mekdebe çenli çagalar edaralarynda-da, 
başlangyç synplarda-da her bir sapakda berilýän maglumatlary 
öwretmekde tehnologiýalaryň ulanylmagynyň uly ähmiýeti bar. 
Tejribeler 
sapaklarda 
kompýuterden, 
interaktiw 
tagtalardan 
peýdalanylmagynyň berilýän maglumatlaryň özi eştdirilişiniň has netijeli 
bolýandygyny görkezýär. 
Sapaklarda halk döredijiliginden peýdalanmak çaganyň söz 
baylygynyň artmagyna, sözleýşiniň ösmegine uly ýardam edýär. Şeýle-
de, tapmaçalar, sanawaçlar arkaly oýun äheňinde berlen suratly 
ýumuşlary ýerine ýetirtmek çagalaryň oýlanyşykly pikirlenmek, 
döredijilikli çemeleşmek endiklerini kemala getirýär. Bu görnüşdäki 
ýumuşlar matematikadan iş depderlerinde hem talabalaýyk berlip, dersara 
baglanyşygyň saklanylmagyna ýardam edýär. Ýedigen ýyldyzyna degişli 
gadymdan gelýän sanawaç goşgy görnüşinde berlip, şol ýyldyzyň suraty 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
83 
punktir çyzyklar bilen görkezilýär. Çaga şahyrana setirleri höwes bilen 
öwrenip, özlerine tabşyrylan işi uly gyzyklanma bilen ýerine ýetirýärler: 
Ýedigenim, ýedi ýyldyz, 
Ýedi göçer, ýedi gonar. 
Her gijede gök asmany, 
Ýedi gezek ýüzup geçer 
Adaty durmuşda ulanylýan sözlerden medeniýetde, ylymda, 
tehnikada ulanylýan anyk sözlere geçmek halk döredijiligini, edebi 
eserleri öwrenip, çeper sözleýşe geçmek bilen baglanyşyklydyr. 
Şeýlelikde, çaga şahsyýetiniň ösüşi onuň ruhy baýlygynyň, daş-töwerek 
bilen aragatnaşygynyň netijesidir we önümidir. Şonuň üçin-de çagany 
gurşaýan, onuň bilen aragatnaşykda bolýan adamlar dil we ruhy baýlygy 
boýunça ýokary derejede bolmalydyr. 
“Türkmenistanda mekdebe çenli terbiýe we bilim bermegiň mak- 
satnamasynda” sözleýşi ösdürmek boýunça aşakdaky talaplar esasynda 
sözleýşi ösdürmek işleri alnyp barylýar. 
Mekdebe çenli ýaş döwri çaganyň pikirlenmesiniň güýçli depginde 
ösýän döwrüne gabat gelýär. Kompýuter bu ýerde esasy işjeňligiň dürli 
görnüşleriniň meselelerini aňly-düşünjeli çözmeginiň serişdesi bolup 
hyzmat edýär. Şonuň üçin-de pikirlenmäniň doly güýjünde işe girişmegi 
zerur. Çaga pikirlenme esasynda daşky dünýä düşünmäge çalyşýar. 
Sözleýiş kemala gelip başlaýar. Şonuň üçin maglumatlary halk 
döredijiligimiz esasynda oýunlaryň üsti bilen öwretmek - bu çaga 
dünýäsine mahsus bolan oýunlar arkaly sapak geçmegi ýola goýmak 
bolýar. 
Sapaklarda halk döredijiliginden peýdalanmak çaganyň söz 
baýlygynyň artmagyna, sözleýşiniň ösmegine uly ýardam edýär Şeýle-de, 
tapmaçalar, sanawaçlar arkaly oýun äheňinde berlen suratly ýumuşlary 
ýerine ýetirmek çagalaryň oýlanyşykly pikirlenmek, döredijilikli 
çemeleşmek endiklerini kemala getirýär.
Türkmeniň halk döredijiligi hemmetaraplaýyn edebi hem-de ebedi 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
84 
hazyna bolup, çaga terbiýesinde ulanyp boljak egsilmejek gory özünde 
saklaýar. Halk döredijiligimiz öz döwründe terbiýäniň her bir ugry 
boýunça iş alyp barmakda uly mekdep bolup hyzmat edipdir. Biziň hem 
bilim-terbiýeçilik edaralarynda alnyp barylýan işleri dünýä derejesine 
laýyklaşdyryp, öz milli köklerimiz esasynda guramak, ösüp gelýän ýaş 
nesli ata-babalarymyzyň göreldesinde terbiýelemek baş wezipämiz bolup 
durýar. 
Çaganyň ösmegi, aňynyň kämilleşmegi onuň beýnisine barýan 
maglumatlaryň kem-kemden baýlaşmagyny, çylşyrymlaşmagyny, 
çuňlaşmagyny talap edýär. Şonuň üçin-de, matematiki maglumatlary halk 
döredijiligimiz esasynda ertekileriň, matallaryň, sanawaçlaryň 
ýaňyltmaçlaryň üsti bilen öwredilýän maglumata bolan gyzyklanma 
işjeňlik görnüşine geçýär. Aslynda halk pedagogikasyna ser 
salanymyzda, geçmişde terbiýäniň dürli gömüşleriniň berlendigine, akyl 
terbiýesinde dürli usullaryň ulanylandygyna göz ýetirmek bolýar. 
Çaga dünýä inende onuň kalbam ýüregem edil ak kagyz ýaly arassa 
bolýar. Ýüregi päk, gylyk gäsýeti gowy adama baha berlende “ Onuň 
ýüregi päk edil çaganyňky ýaly “ diýilýär. Onuň içki dünýäsi boşluk. 
Onda geçmiş ýok ol diňe geljege ymtylýar. Çaga gören, eşiden, duýýan 
zatlaryny deňeşdirer ýaly içki dünýäsinde, ýadynda hiç zat bolmandygy 
üçin bolşy ýaly kabul edýär. 6-7 ýaşyna ýetende gören, eşiden, duýan 
zatlary bilen deňeşdirip kabul edip başlaýar. Soňra onuň kalby, ýüregi 
umuman daşky dünýäden kabul eden ýagdaýyna alan terbiýesi bagly 
bolýar. 
Rus Pedagogy W.A.Suhemlinskiý “ Terbiýeçilik işi dykgatly, 
akylly başly, paýhasly pikirlenip ýaş ýüreklere galtaşmaly “ diýýär. 
Çagalary mylakatly, hoşniýetli, päk ýürekli edip terbiýelemekde 
tebigatyň orny uludyr. 
Çagada duýgylary terbiýelemek ruhy we beden taýdansagdyn nesil 
kemala gelmegine ýardam edýär. 
Sözlük Işiniň usulýeti baçlangyç synplarda täze sözleriň hasbyna 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
85 
sözlügini giňeltmekden, edebi däl sözleri ulanyşdan aýyrmaklyk 
meselelerini öz öňünde goýmak bilen bu işler çagalar baglarynda göz 
öňünde tutulýar.