MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

kibi və s. daxildir. 

6.2. Təbiətdə maddələrin dövranı  

Təbiətdə əsas iki maddələr dövranı mövcuddur – böyük (geoloji) və kiçik (biogeokimyəvi) dövran. 

6.2.1.Təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) dövranı. Bu dövran Günəş enerjisi ilə Yerin dərinlik 

enenjisinin qarşılıqlı təsirilə baş verir və biosferdə Yerin daha dərin qatlarında maddələrin paylanması ilə yerinə 

yetirilir.  

 

---

 

87

Øÿêil 6.4. Ìàääÿëÿðèí áþéöê äþâðàíû 

 

Maqmatik süxurların aşınması hesabına  əmələ  gələn çökmə süxurlar yer qabığının hərəkətdə olan 

zonasında (hərəkət zonasında) yenidən yüksək temperatur və təzyiq zonasına yüklənir (daxil olur). Onlar orada 

əriyərək maqmanı – maqmatik süxurların yeni mənbəyini  əmələ  gətirir. Bu süxurlar yerin səthinə  çıxdıqda 

aşınma proseslərinin təsirilə onlar təzədən çöküntü süxurlara transformasiya olunur (şəkil 6.4.). Maddələr 

mübadiləsinin simvolu dairə deyil, spiraldır. Bu yeni mübadilə tsiklinin köhnə sikli olduğu kimi 

təkrarlanmadığı, onun yenilik gətirdiyini göstərir və vaxtı gəldikdə böyük dəyişikliyə səbəb olur.  

Quru ilə okean arasında atmosfer vasitəsilə suyun dövranı da böyük dövran adlanır. Dünya Okeanı 

səthindən buxarlanan su (buna Yer səthinə düşən Günəş enerjisinin demək olar ki, yarısı  sərf olunur) quruya 

aparılır, orada yağıntı şəklində düşərək səth və yeraltı axınlar şəklində yenidən okeana qayıdır. Suyun dövranı 

aşağıdakı sadə sxemlə gedir: okeanın səthindən suyun buxarlanması – su buxarının kondensasyası – həmin 

okeanın səthinə yağıntının düşməsi.  

İl ərzində Yerdə suyun dövranında 500 min km

3

-dən artıq su iştirak edir.  

Suyun dövranı planetimizdə  təbii  şəraitin formalaşmasında bütövlükdə  əsas rol oynayır. Suyun bitkilər 

tərəfindən transpirasiyası və onun biogeokimyəvi tsikldə udulması nəzərə alındıqda Yerdə su ehtiyatının hamısı 

2 milyon ilə bölünür və parçalanır.